TƏRBİYƏ VƏ ÖZÜNÜTƏRBİYƏ

TƏRBİYƏ VƏ ÖZÜNÜTƏRBİYƏ

Ən ali hikmət – özünü tanımaqdır.

Q.Qaliley

«T

ərbiyə» dedikdə, elə anlayışın özündəcə fəal tərəf olan sub­yektin – tərbiyəçinin, müəllimin aktual işti­ra­­kı nəzər­də tutulur. Yəni kim isə, kimi isə tərbiyə et­mə­li­dir, onu müəy­yən normalara, ədəb-ərkan qaydalarına, dav­­ranış tər­zinə dəvət etməlidir. Bunun üçün isə əvvəlcə hə­­min normaların, meyarlar siste­minin ilkin müəyyənliyi tələb olunur.

Lakin intellektual, əxlaqi və mənəvi dəyərlər sis­te­mi­nin bütün dövrlər və bütün xalqlar üçün standart for­ma­sı və normativləri yox­dur. Yəni əvvəlcə tərbiyə verənin özü­nün meyar seçdiyi və təlqin et­diyi dəyərlər sistemi düz­gün seçilməlidir. Bu isə artıq tərbiyə pro­sesinin miq­ya­sından kənara çıxır və pedaqogikanın deyil, fəlsəfənin pred­metinə daxildir. Təsadüfi deyildir ki, bəzi müəlliflər pe­daqogikanı fəlsəfənin tətbiq sahələrindən biri hesab edir.¹

Təlim və tərbiyə ilə bağlı problemlər, anlayışlar, kateqoriyalar hər bir dövrdə fəlsəfənin qalxmış olduğu yeni inkişaf səviyyəsindən bir də nəzərdən keçirilməlidir. Fəlsəfənin və psixologiyanın açdığı yeni im­kanlar bütöv­lükdə düşüncə tərzini dəyişməklə insanın mənəvi-in­tel­lektual inkişafının da yenidən nəzərdən keçirilməsini tələb edir. İstər-istəməz bir sıra suallar yenidən aktuallaşır.

Əvvəla, kim isə tərbiyə vermək haqqını necə qaza­nır? Sadəcə müəllim və ya tərbiyəçi kursunu (bakalavrdan tutmuş elmlər doktoru dərəcəsinədək) bitirib müvafiq diplom almaqlamı? Yoxsa doğru­dan­damı o indiki gənc­liyin necə olmalı olduğunu bilir və üstəlik buna ne­cə nail olmağın da yollarını bilir?

Həm də nəzərə alınmalıdır ki, bu bilgilərdən birincisi fəlsəfənin, ikincisi isə pedaqogikanın predmetinə aiddir. Deməli, tərbiyəçi bu fən­lərin hər ikisini mükəmməl bilməlidir. Fəaliyyətinin nəticəsini yoxla­maq və düzəlişlər etmək üçün üstəgəl eksperimental psixologiyanı da mənimsəməlidir. Yəni tərbiyəçi olmaq missiyası məsuliyyətli olduğu qədər də böyük bilik və hazırlıq tələb edir. Müəllim isə üstəlik müəy­yən bir fənni də yüksək səviyyədə mənimsəməli və üstəlik onu başqa­larına mənimsətməyin yollarını da bilməlidir. Həm də sadəcə bilmək azdır. Bunun üçün böyük entuziazm, böyük daxili emosional enerji lazımdır. Maraqlandırmaq, heyrətləndirmək, sevdirmək səriştəsi la­zımdır. Bəli, müəllimlik zirvəsinə qalxmaq bütün bu labirintlərdən keç­məyi intellektual səviyyənin və mənəviyyatın yüksək zirvəsini fəth etməyi tələb edir. Bax, buna görə də, müəllim adı ucadır, mənəviyyat və idrak yolunun zirvəsində qərar tutur. Lakin rəsmi təhsil müəssisə­lərimizin müəllim diplomu verdiyi şəxslər bu zirvənin heç olmasa ətə­yinə qədəm qoya bilirlərmi? Bəs, bu müəllimləri hazırlamalı olan ali məktəb müəllimləri necə. Onların elmi dərəcəsinə alim-pedaqoq sta­tusuna imza atanlar necə.

İkincisi, «tərbiyə vermək» nə deməkdir; «tərbiyə olunan» tərəfin müəyyən bir standarta, normaya sadəcə dəvət edilməsi, yönəldilməsi, yoxsa onun bu normaya həqiqətən uyğunlaşdığına əminliklə bitən bir fəaliyyət?

Belə bir əminlik necə yarana bilər? Təbiət elmləri cismin təsirdən əvvəlki və sonrakı vəziyyətini xüsusi cihazlarla ölçür və prosesin is­tiqamətini təyin edə bilir. Bəs, pedaqogika? Burada belə bir ölçmə imkanı olmadığı üçün müəyyən bir tərbiyəvi təsirin gözlənilən nəticə verəcəyini ancaq güman etmək olar. Axı, tərbiyəçi nəinki təsirdən son­ra, təsirdən əvvəldə öyrəncinin mənəvi-psixoloji durumunu bilmir. Özü də hər gün bu durum tamamilə başqa səbəblərdən dəyişmiş ola bilər. Hətta təmasda olduğumuz məqamda uşağın könlündən, fikrin­dən nələr keçdiyin necə bilmək olar? Con Kabat-Zinn insanın mənəvi-psixik halını araşdıraraq yazır: «Əql həmişə fəaliyyətdədir; çox vaxt ya keçmişin xatirələrində, ya da gələcəyin xəyallarında olduğu halda, nadir hallarda indiki zamana yönəlir».¹ Başqa sözlə, insanın cisminin yox, diqqətinin, fikrinin harada olması əsasdır. Nə etməsindən daha çox, hansı motivlə etməsi, ürəyindən nə keçməsi önəmlidir. Əbu Tur­xanın dediyi kimi, «fikrin-zikrin haradadırsa, sən də oradasan». Nə barədə fikirləşməsi insanın təkcə əqlini yox, ürəyini, könlünü də nişan verir. Zikr isə əqidədən xəbər verir. Əgər insan əqidəlidirsə, inamı var­sa, tərbiyə prosesində bu mütləq nəzərə alınmalıdır. Digər tərəfdən, dini inamı olan adama təsir edən bir dəlil, fikir, ya hədis dinsizə heç tə­sir etməyə də bilər. Ona görə də, tərbiyəçi qarşıdakını öyrətməzdən əvvəl, onu öyrənməlidir. İnsanı öyrənmək isə hansı isə elmi və ya peşəni öyrənməkdən qat-qat çətindir.

Bir sözlə, uşaq taxta parçası deyil ki, onu yonub nə isə düzəl­dəsən. O hələ ilk yaranışdan proqramlaşdırılmış bir sistemdir. Gələ­cəkdə nə olacağı, necə olacağı təkcə düşdüyü mühitdən və tərbiyədən yox, həm də onun fitri payından asılıdır. Əgər dibindən qaynamırsa, «quyuya su tökməklə sulu olmaz».

Uşaq özü fəal başlanğıcdır. Onu təbii varlıq kimi bir çox key­fiyyətlər səciyyələndirir ki, bunlardan biri də temperametrdir. «Tem­pe­rament şəxsiyyətin formalaşması prosesində bir növ xammal kimi çıxış edir».² Uşaq bir tərəfdən öz daxili genetik meylləri, digər tərəf­dən də, yaşadığı mühitin çox müxtəlif, al-əlvan təsirləri ilə formalaşır. Müəllim, tərbiyəçi hər bir konkret uşaq üçün bu prosesin xüsusiy­yətlərini bilmədən, ona müdaxilə edə bilməz. Daha doğrusu, bu mü­daxilənin hansı istiqamətdə təsir edəcəyini müəyyənləşdirmək olmaz. Hətta cansız aləmdə bir zərrəciyin başqa zərrəciyə təsirinin nəticələri birqiymətli ölçülə bilmir. Daha doğrusu, bu, prinsipcə mümkün deyil. Çünki qeyri-müəyyənlik prinsipi var. Çünki güman olunduğu kimi, zərrəciyin də iradəsi ola bilər. Bəs iradəsinə şübhə etmədiyimiz canlı in­­sanlara təsirin istiqamətini müəyənləşdirmək mümkündürmü? Ümu­­miyyətlə mümkün ola bilərmi?

«Tərbiyə etmək», yoxsa insana özünü, təbiəti və cəmiyyəti dərk etməkdə yardımçı olmaq?! İnsanın düzgün həyat yolu seçməsi, xoş­bəxt olması, öz həyat və fəaliyyəti ilə başqalarının xoşbəxtliyinə mane olmaması üçün ilk növ­bə­də yüksək mənəvi-intellektual səviyyə tələb olunur. Bü­tün konkret hallar üçün yarayan hazır həyat reseptləri ola bilməz. Hər bir situasiya başqasından nə ilə isə seçilir. Ona görə də, hər bir məqamda qərarı şəxs özü çıxar­ma­lı­dır. Bunun üçün isə geniş dünyagörüşü, əqidə müəyyən­li­yi və əxlaqi-mənəvi dəyərlər sisteminin mənimsənilməsi tələb olunur.

Heç də bütün insanların fəaliyyəti nəzəri təfəkkür süzgəcindən keçirilmir və elmi prinsiplər əsasında ölçü­lüb-biçilmir. Gündəlik hə­yatda insanı idarə edən onun nəf­sidir. Nəfs isə heyvani hisslərdən ali duyğula­ra­dək, ins­tinkt­dən əqlədək bütöv bir spektri əhatə edir. Tə­sa­düfi de­yil­dir ki, Ş.Sührəvərdinin idrak təlimində «hey­va­ni nəfs» və «düşüncəli nəfs» arasında zövq pilləsi də da­ya­nır ki, bu da əsasən es­tetik hissləri ehtiva edir. Aralıq pil­lələrə həm­çinin qavrayış və hafizə də daxildir. Atalar sözləri, hikmətli fikirlər, aforizmlər, hətta etika və hüquq sahə­lə­ri­ni əhatə edən müddəalar anlama və hafizə səviyyəsində mənimsənilir. Lakin insanın nələri isə bilməsi hələ bun­la­ra əməl edə­cəyinə zəmanət vermir. İnsanın hansı vəziy­yət­də nə kimi qərar qəbul edəcəyi, necə hərəkət edəcəyi hey­va­ni nəfs, zövq və əql məqam­ların­dan hansının üstünlük təş­kil etməsindən asılıdır.

Yalnız zövqün və ali duyğuların inkişaf etdiril­mə­si, nəfsin əqllə işıqlandırılması heyvani nəfsi məhdudlaş­dır­mağa imkan verə bilər. Con Lokk nəfsin məhdudlaş­dı­rıl­masını tərbiyənin mühüm şərti hesab edirdi: «Hər bir fə­zi­lətin və layaqətin əsası və ali prinsipi insanın öz arzu­la­rından imtina etmək, öz istəklərinin əleyhinə hərəkət et­mək və ancaq zəkanın göstərişlərinə əməl etmək qabiliy­yə­tin­dən ibarətdir».¹

İnsanın öz istəklərinə, arzularına çata bilməməsi, bu yolda mü­barizələr aparmağa məcbur olması bir şeydir, bu istəklərdən könüllü surətdə imtina etmək məcburiy­yə­tin­də olması başqa şeydir. Yəni in­sanın istəkləri müxtəlif olur və onlar heç də həmişə öz aralarında uy­ğun gəlmir; bir istəyin həyata keçirilməsi, ancaq başqa bir istəkdən uzaqlaşmaq hesabına mümkün olur. Xırda hisslər, kiçik arzular in­sanı böyük ideala gedən yoldan sapdırır. Deməli, ideala gedən yolda kənardan maneələrlə yanaşı, daxili maneələr də vardır. Qurani-Kə­rimdə deyilir: «…On­lar­la istədikləri arasında maneə yarandı».²

İnsanın həyatı əqllə nəfsin mübarizə meydanına çevrilməsin de­yə, o öz istəklərini boğmaq məcburiyyə­tin­də qalmasın deyə ilk növ­bədə nəfsin özünün tərbiyə edil­mə­sinə böyük ehtiyac vardır. Ş.Süh­rəvərdi «İşıq hey­kəl­lə­ri» əsərində yazır: «Nəfs bədəndən ayrı düş­dük­də…hiss alə­minə göstərdiyi şövqə görə əzab çəkir». Sührəvərdi ki­mi, Füzuli də nəfsin tərbiyəsinə böyük önəm verir.

İnsanın arzu və istəkləri sağlam olduqda onlara çat­maq uğrunda mübarizə cəmiyyət tərəfindən müsbət qar­şı­lanır. Heyvani nəfs isə baş­qalarının izzəti-nəfsini nə­zə­rə almadığından, ya insan özü, ya da cə­miyyət onun realizasiyasına mane olmaq üçün tədbir görməli olur. Halbuki, xoşbəxtlik məhz arzu və istəyin reallaşdırılma­sın­­dadır. İc­timai tənbehə səbəb olan, hətta hüquqa zidd gəldiyi hallarda cəza­landırılmaqla müşayiət olunan bir xoşbəxtlik, həqiqi xoşbəxtlik sayıla bilərmi? Burada, bir tərəfdən, hissi səviyyədə yaşanan «həzz», «ləzzət» və sosial priz­madan keçən «xoşbəxtlik» anlayışlarının fərqləndiril­mə­si zərurəti ortaya çıxır. Digər tərəfdən də, xoşbəxtliyin yal­nız hissi sə­viyyədə yaşana biləcəyini, insa­nın öz təbii hiss­lə­rinə azadlıq verməli ol­duğunu iddia edən nitsşeçilik və frey­dizm fəlsəfələrini təkzib etmək üçün buddizmin və su­fiz­min metodoloji əsaslarına mü­ra­ciət etmək la­zım gəlir. İstənilən halda müasir dövrdə insa­nın əxlaqi-mənəvi si­ma­sını daha dərindən açmağa imkan ve­rən fəlsəfi nəzəriyyələri araş­dırmadan və onlara isti­nad etmədən ha­zır­la­nan tərbiyə konsepsiyaları heç bir fay­da verə bilməz.

Dünyada tarixən formalaşmış müxtəlif tərbiyə sistemləri vardır. Hər şey məqsəddən asılıdır: əvvəlcə müəy­yənləşdirilməlidir ki, biz ic­raçı, yoxsa yaradıcı insan ha­zır­lamaq istəyirik? Bunlardan hər birinin öz üsulları var­dır. «Böyüklərin buyruğuna əməl edən», «sözə qulaq asan», «deyilənləri qeyd-şərtsiz yerinə yetirən», nizam-in­ti­zam qayda­larını pozmayan, qoyulmuş yolla gedən və yol­dan sapmayan tərbiyəli şəxs obrazı bizə yaxşı məlum­dur. Dikbaş, «bildiyini babasına ver­mə­yən», böyüklərin ya­nında fikir söyləməkdən çəkinməyən, müəllimlərlə mü­ba­hisə edən, qaydaları pozan, «ipə-sapa yatmayan» tərbi­yə­siz və ya «çətin tərbiyə olunan» uşaq obrazı da yaxşı məlumdur.

Lakin bu ənənəvi tər­biyə meyarlarından fərqli olaraq, Qərbdə ikinci tip uşaqlar özü də iki yerə bölünür. Nəzərə alınır ki, gələ­cə­yin həm cinayətkarları, həm də dahiləri bunların sırasın­da­dır. Liderlik, təşkilatçılıq keyfiyyətləri də məhz ikinci qrup uşaqlarda olur. Dahilik və dəlilik əlamətləri – hər iki­­si əvvəlcə standartdan, normadan kənara çıxma kimi mü­şahidə olunur. Ona görə də, Qərbdə ikinci qrup uşaq­la­ra daha böyük diqqət verilir. Sərbəst düşüncənin, yara­dı­cıllıq poten­sialının inkişafı üçün maksimum şərait yara­dılır. Uşaqlara özünü realiza­si­ya imkanı verilir. Onları «böyüklərin», «avtoritetlərin» qə­li­bi­nə salmaq cəhdləri göstərilmir.

Təəssüf ki, biz Qərb­dən bu mütərəqqi tərbiyə metodika­sını hələ də götür­mə­mi­şik. Hətta «böyük-kiçik» məsələ­sinə görə Qərb gəncli­yi­ni tərbiyəsizlikdə ittiham edirik və qürrələnirik; Şərq tərbiyə sis­teminin üstünlük­lə­rin­dən danışırıq. Üzdə hər şey, doğrudan da belə­dir. La­kin təəs­süf ki, bu yanaşmanı mütləqləşdirməklə ifrata var­dı­rılan, alternativsiz meyara çevrilən bəzi adət-ənənə­lərin azadlığı necə buxovladığının fərqinə varmırıq.

Əlbəttə, böyüklərə qulaq asmaq, icraçılıq özü də iki cür başa dü­şülə bilər. Bir var sənə düzlüyünə qəti əmin olduğun yol göstərələr, bir də var özün düşünə biləcəyin bir məsələdə başqasının buyruğuna əməl edəsən. İslam Şərqində icraçılığı mütilik kimi başa düşmək, görünür, xeyli dərəcədə İslamın mahiyyətinin düzgün başa düşülməməsi ilə bağ­lıdır. «İslam», «müsəlman», «müslüm» sözləri «itaət», «mütilik» mənasını verdiyin­dən­­dirmi, yoxsa Qurani-Kərimin bəzi ayələrinin düz­­­gün təfsir edilməməsindəndirmi, – deyə bilmərik, amma müsəl­man xalqlarının tərbiyə sistemində itaətkarlığın müsbət hal kimi dəyər­lən­dirilməsi çox dərin kök atmışdır.

Əslində isə islamda təlqin olunan itaət heç də total itaət deyil. Nisa surəsində deyilir: «Ey iman gə­tirənlər! Allaha, peyğəmbərə və (onlar tərəfindən) itaəti sizlərə vacib buyrulan ixtiyar sahiblərinə itaət edin».¹ Lakin burada kimə və nə kimi bir itaətdən söhbət getdiyi həmişəmi düzgün şərh olunur?

Allaha itaət etmək və onun sözlərini çatdıran peyğəmbərin de­diklərinə əməl etmək hələ o demək deyildir ki, insan özü düşünüb-da­şınmadan, kor-koranə surətdə hər hansı bir başqasının; yaşca böyük olanın, vəzifə və ya var-dövlət sahibinin buyruğuna da qeyd-şərtsiz əməl etməlidir. İqtibas gətirdiyimiz ayədə sözünə itaət edilməsi vacib sayılan şəxslər ancaq Allah və peyğəmbər tərəfindən buyrulmuş şəxs­lərdir ki, buraya valideynlər və müəllimlər aid edilə bilər; o da ancaq bir şərtlə ki, onların dedikləri Allah kəlamına zidd olmasın. Deməli söhbət əslində yalnız Allaha itaətdən gedir. Əsrlər boyu din xadimləri bu ideyanı tədricən öz xeyirlərinə dəyişdirərək, Allah kəlamının təfsir səlahiyyətini mənimsəmiş və bununla da insanları özlərinə itaət etdir­məyə çalışmışlar. Bu da Allah ilə insanlar arasında vasitəçilik institutu yaratmaqla, dinimizə xas olmayan bir cəhətdir. Görünür, itaətə ça­ğırışın səhv anlaşıla bilməsini istisna etmək zərurətindəndir ki, Qur­ani-Kərimin başqa bir surəsində bu məsələ daha konkret qoyulur: «Si­zin Rəbbiniz Mənəm. Buna görə də yalnız mənə ibadət edin».¹

İslam bütün insanları Allah qarşısında bərabər saydığına görə, bir insanın başqa bir insana itaət etməsi əslində yasaqdır. Tam tərsinə, xristianlıqda kilsə və din xadimləri Allah ilə insanlar arasında vasi­təçilik missiya­sını rəsmən üzərlərinə götürsələr də, bu missiyaya qarşı böyük bir etiraz dalğası da formalaşmışdı ki, bu da əsasən fərdi azad­lıq uğrunda mübarizə kimi ortaya çıxmışdır.

Təsadüfi deyildir ki, Qərbin ən böyük prioritetlə­rin­dən biri məhz azadlıq ideyasıdır. Təkcə fəaliyyətdə yox, həm də düşüncədə azad­lıq! Özünü realizasiya hüququ, istədiyini demək, yazmaq, möv­qeyini bildirmək hüququ! Biz demirik ki, Şərqdə azadlıq ruhu ol­mamışdır. Ancaq ayrı-ayrı təzahürlər olmuş, lakin ictimai şüurda ya­şa­ya bilməmiş, unudulmuşdur.

Bu gün fərdlərin hüquq və azad­lıqlarından, müstəqilliyindən, fi­kir plüralizmindən, siyasi plü­ra­lizmdən məhz Qərb dünyasında da­nışılır. Məhz Qərb dünyası ar­tıq neçə əsrdir ki, ayrıca götürülmüş in­sanların səadətini və xoş­bəxt həyatını dövlətin və cəmiyyətin əsas və­zifəsi hesab edir və bu isti­qamətdə məqsədyönlü fəaliyyət göstərir. Şərq ölkələri isə məhz insan hüquqlarının pozulması, fərdi azad­lıq­ların məhdudlaş­dırıl­ması, hamının bir adamın (padşa­hın, monarxın) iradəsindən asılı vəziyyətə salınması faktlarına görə tənqid olunur. Və qlobal­laş­manın əsas pozitiv cəhətlərindən biri də bu ölkələrin sakin­lərinə hü­quq və azadlıq gətirmək, onlara azad iqtisadi rəqabətdə öz gücləri­ni yoxlamaq şansı verməkdən ibarətdir.

Bəli, Qərbi səciyyələndirən məhz onların sivil, ictimai mahiyyətli ol­masıdır. Şərqdə isə insanlar daha çox öz mənəvi dünyaları miq­yasında qapanır və ictimailəşməyə müqavimət göstərirlər. Belə olan halda Şərqdə fərdi azadlıq daha güclü deyilmi? Doğrudan da, pa­ra­doksaldır.

Qərbdə insanların fəaliyyəti də vahid ictimai prinsiplər çərçi­və­sində həyata keçirildi­yin­dən çoxlu sayda adamlar eyni bir ideya­nın reallaşdırılmasına cəlb edilə bilirlər. Ayrı-ayrı insanlar bütöv­lükdə cə­miyyətin hissələri olurlar. Bu baxımdan, Şərqdə cəmiyyət insanların toplusu, Qərbdə isə insanlar cəmiyyətin hissələridir. His­sə­lərin vahid strukturda birləşməsindən bütöv mükəmməl bir sis­tem yaranır. Nəticədə Qərbdə cəmiyyət toplu yox, sistemdir. Şərq­də isə fərdi dün­yalar bir-birinə bənzər olsa belə, hər biri özündə ta­mam­lanan sistem olduğundan, onları üzvi surətdə birləşdirərək va­hid dayanıqlı sistem yaratmaq olduqca çətindir.

Qərbdə ideya binanın ümumi strukturunu əks etdirir. Adam­lar bu mükəmməl struktu­run yaradılmasında vasitədir. Lakin şüur­lu va­sitələrdir. Şərqdə isə insanlar kərpicdən fərqli olaraq, müs­tə­qil və orijinal struktura malik mükəmməl sənət abidələrini xa­tırlatdığından on­lardan nə isə tikmək çox çətindir. Lakin qlo­bal­laş­ma gedir və Şərqdə də Qərbdəkinə bənzər böyük miqyaslı abi­də­lər tikilməlidir. Şərqdə kər­­piclər yoxdur. Ya çay daşları və daş-kəsək var, ya sal qayalar və sənət əsərinə çevrilmiş unikal abi­də­lər – fərdi fəaliyyətlər var. Şərqin öz kiçik miqyaslı fərdi abidələ­ri­ni çay daşı kimi istifadə etməyə əli gəlməsə də, qloballaşma dal­ğaları ağına-bozuna baxmır. Güclü sel fərdi özünəməxsusluqları və fərdi istiqamətləri aradan götürərək ha­mını eyni səmtə yönəldir, güclü sa­hə onları böyük təzyiq altında yapışdırır, birləşdirir. Kiçik ira­də­lər böyük güclü bir iradənin təsir dairəsinə düşərək tərkisilah olu­nur, iradəsizləşir, mənsizləşirlər. Onlar kərpic kimi rahatca üst-üs­tə düzülə bilmədiyindən və ölçüləri də uyar­sız olduğundan bir­ləş­di­rici amil, sahə, yapışqan çox güclü olmalıdır.

Qərb dünyası müxtəlifliyin vəhdəti kimi mövcuddur. Ora­­da fər­di iradələr məhv edilmədən, fərdlərin öz təşəbbüsü ilə əla­­qələndirilir, birləşdirilir. Təkcə fərdlərə münasibətdə yox, etnik qrup­­lara, kiçik millətlərə münasibətdə də mədəni-mənəvi müstəvi­də müxtəlifliyin sax­lanılması mövqeyindən çıxış edən Qərb dünya­sı sosial-hüquqi müs­təvidə eyniyyətin, vəhdətin tərəfdarıdır. Lakin bu­nunla belə, başqa xalqlara münasibətdə hüquq bərabərliyi təl­qin edən Qərb «kütləvi mədəniyyət» ixrac etməklə yeni müstəqillik əl­də etmiş ölkələrin müs­təqil mədəni-mənəvi simasının yaranma­sı­na ma­ne olur. Görünür, belə güman olunur ki, mədəni-mənəvi ira­də qlo­ballaşmaya doğru siyasi-hü­quqi identifikasiya işinə mane ola bilər.

Qloballaşma-qərbləşmə şəraitində etnik qruplar, kiçik mil­lət­­lər də, bax beləcə, hərəsi bir rən­gə çalan çay daşları kimi qəlibə tö­külərək betonlaşırlar. Fərdilik itir, müxtəliflik itir və dü­nən gö­zəl­lik sayılan özünəməxsusluq bu gün çatışmazlıq kimi ortaya çı­xır. Bir qranit parçası, bir çay daşı kərpic və ya blok-beton kimi düz­­gün həndəsi biçimdə olmadığı üçün dəyərsizləşir, təhqirlərə mə_­ruz qalır. Onlar incə və mürəkkəb bir strukturda birləşərək nə isə bö­yük bir şey əmələ gə­tirə bilmədiyindən, sadəcə böyük bir şeyin içə­risinə qatılaraq itib-batırlar.

Bəli, hərəsi bir havaya köklənmiş müxtəlif biçimli Şərq adam­­larından vahid layihə əsasında bütöv bir sistem yaratmağın çə­­tinliyi Şərq adamının dəyərini aşağı salır. Lakin digər tərəfdən, Qərb ada­mının vahid bir ideyanın (konstitusiya, hüquq, formal mən­tiq və s.) qəlibindən çıxmış standart kərpic olması Şərqlinin nəzərində bir ça­tışmazlıqdır.

Bəlkə ənənəviliyin təcəssümü olan Şərq adamlarının obrazını da elə standart kərpiclər daha yaxşı ifadə edə bilər? Xeyr. Bütün mə­sələ də burasındadır ki, kərpic obrazı standartlığına görə seçil­mə­mişdir. Onlar müxtəlif ölçülərdə və formalarda ola bilərlər. Əsas əla­mət onun düzgün hən­dəsi formada olması, daha doğrusu, bir-bi­rini tamamlaya bilməsi, üst-üstə yığıla bilməsidir.

Çay daşları isə, əksinə, bir-birinə bənzəsə də, eyni ölçüdə ol­sa­lar da məhz əyri, sferik səthə görə üst-üstə yığılma üçün əlverişli deyil­dir. Onların hər birinin müstəqil kamillik əzmi (idealı) sferikliyə gəti­rir. Çünki kürə, Aristotelin qeyd etdiyi kimi, ən mükəmməl formadır. Özündə qapanan, özü bir kamil sistem olan, başqalarını inkar edən asket obrazıdır. Kub, paralelepiped, prizma və s. isə üst-üstə yığılaraq müxtəlif kombinasiyalar yaratmaq üçün daha əl­ve­rişlidir. Buradakı müxtəlif hissələrin hər biri müəyyən bir tamın hissəsi olduğunu dərk edir. Və öz mahiyyətini özündə yox, həmin tamda axtarır. Burada insan özünü cəmiyyətdə tapır.

Şərqdə isə hər bir insan özünü cəmiyyətdən daha çox, özün­də və ailəsində tapır. İnsanlar daha böyük tamın hissəsi olmaq üçün hazır deyillər. Digər insanlarla münasibət şəxsi münasi­bət müs­təvi­sin­də, iki tərəfin əlaqəsi kimi qurulur. İnsanlar bu şəxsi münasi­bət­lə­ri ümum­milli, ümumictimai maraqlar kontekstinə sal­mır, dövlət­çilik mövqe­yindən çıxış etmirlər. Belə münasibətlər şə­bə­kəsi hüquq normalarına yox, daha çox dərəcədə əxlaq və ənə­nə­yə söykənir.

Burada hər bir insan özü üçün lokal ictimai mühit yaratmalı və öz azadlığını bu mühitdaxili münasibətlər çərçivəsində ifadə etməlidir.

Lakin bütün məsələ də elə burasındadır ki, Qərb dünyasında in­sanlara, fərdlərə hüquq və azadlıq, sərbəst yaradıcılıq imkanları, azad rəqabət şansı məhz cəmiyyət vasitəsilə, dövlətin, cəmiyyətin əli ilə ve­rilir. Azad ola bilmək üçün əvvəlcə azadlığın bir qismindən imtina et­məli, digər insanlarla kompromisə gəlməli, birgə fəaliyyət düsturunu qəbul etməli, özünü dövlətdən və cəmiyyətdən asılı və­ziy­yətə salma­lısan. Əvəzində dövlət və cəmiyyət də sənin qalan azad­­lığını, hüquqla məhdudlaşmayan azadlığını mühafizə edir.

İstənilən cəmiyyətdə, istənilən mühitdə heç kim mütləq azad­lı­ğa malik ola bilməz. Hegelin dediyi kimi, azadlıq dərk olunmuş zərurət­dir. Əsas məsələ bu zərurətin hüdudlarını optimal şəkildə müəyyən­ləşdirməkdən ibarətdir. Karl Yaspers yazır ki, liberalizm, azad­lıq və şəxslərin həyatının rəngarəngliyi – Qərb ənənəsinin böyük­lüyüdür. (K.Yaspers bu mövqeyi həm də Maks Veberin möv­qeyi kimi təqdim edir.)¹

İctimai normalara, hüquq qaydalarına hamılıqla əməl olun­duq­da hər bir adam öz fəaliy­yə­tinin azadlıq çərçivəsini müəyyən­ləş­dirmək imkanı qazanır. Yəni, qanunla məhdudlaş­dırıl­ma­­yan hər şey azaddır. Şərqdə isə qanuna, hüquqi normalara mülayim mü­nasibət ilk baxışda fər­­di azadlıq dərəcəsinin daha yüksək ol­ması görüntüsünü yaratsa da, əslində, azad fəaliyyət mey­­danı şəxsi münasibətlərin və adət-ənənənin qoy­duğu əlavə məhdudiyyətlərlə xeyli sıxış­dı­rı­lır. Başqası üçün qanun iş­ləmədikdə bu sənin də azadlığını məhdudlaşdırmış olur. Lap az say­da adamların da azadlıq dərəcəsinin artması və ictimai normadan kənara çıx­ması, zərurət sferasındakı qeyri-müəyyənlik, əksəriyyətin azadlıq dairə­sini də hədsiz dərəcədə məhdudlaşdırmış olur.

Burada saxlanma qanunu işləmir.

Qərbdə insanların fərdiliyi, azadlığı peşə fəaliyyətində, yara­dıcı əməkdə, iqtisadiyyatda, elmdə özünü göstərirsə, və əksinə, icti­mai hə­yatda, hüquq müstəvisində hamı eyni prinsiplərə əməl edir­sə, Şərqdə azadlıq iddiası çox vaxt məhz hüquq normalarına mü­na­sibətdə özünü göstərir.

Qərbdə fərdi azadlıq dövlət və cəmiyyətlə vasitələnmiş olur. Fər­di iradənin özü ictimai şüura söykənir.

Dövlət və cəmiyyətlə vasitələnmiş fərdi azadlıqlar!

Müasir dövrdə Qərb idrakın, özünüdərkin elə məqamına çatıb ki, özünü şüurlu surətdə idarə edə bilir. Ona görə də, bir böyrəyi çat­mırsa və ya xəstədirsə, onu sağlam bədənlərdən transfer edir. Eləcə də sağ­lam ruh çatmırsa, mənəviyyat böhranı varsa, bu problemi yüksək mənəviyyatlı cəmiyyətlər hesabına həll etmək təşəbbüsü göstərir. La­kin mənəviyyat böyrək deyil ki, onu kəsib götürəsən. Onu kopiya­la­maq da mümkündür. Bu mənada Qərb dünyası Şərqdən nə isə götü­rürsə, buna heç bir etiraz ola bilməz. Lakin öz xəstə mənəviyyatını Şər­qə transfer edirsə, o, artıq yolverilməz haldır.

Özlərinin yaxşı hesab etdiklərini başqalarına da rəva görmək normal bir haldır. Lakin başqalarına bunu güclə qəbul etdirmək cəhd­ləri insan azadlığı haqqında idealların beynəlxalq miqyasda artıq öz əksliyinə çevrilməsindən xəbər verir.

Bəli, bu gün Qərb bizə azadlıq, insan hüquqları və demokratik də­yərlər transfer etmək istəyir. Biz bunu prinsipcə qəbul etsək də, rəs­mən buna razılıq versək də, bu ideyaların real­laşması bir çox çətin­liklərlə qarşılanır. Ən əsas maneə ictimai şüurdur. Tərbiyə sisteminin özünün fərqli istiqa­mətdə olmasıdır. Buna görə yeni təhsil sisteminə keçidin əsasında yeni tərbiyə sisteminə keçid dayanmalıdır. Lakin əv­vəlcə bunun mahiyyətini dərk etmək lazımdır.

Bir var, kənardan verilən tövsiyələr, bir də var, özünüdərk və da­xildən gələn istəklərin səviyyəsi, daxili nəzarətin olub-olmaması. İnsan o zaman həqiqətən xoş­bəxt olar ki, o, məhz özünü realizasiya edir. Hər bir varlıq ki­mi insanın da təbiəti vardır. Bu, obyektiv bir mahiy­yət­dir. Dünyada təbiət qanunları olduğu kimi, fəzilət qa­nun­la­rı da var­dır. «Təbii hüquqlar» da əslində bu qanunların tər­kib hissəsidir.

Nə qədər paradoksal görünsə də, Qərb fəlsəfəsində «təbii qa­nunlar» konsepsiyasının müəlliflərindən biri Con Lokkdur. Həmin Con Lokk ki, sovet pedaqogikası ondan yalnız «ağ lövhə» təlimini götürə bilmişdir. Guya insanın öz təbii başlanğıcı, təbii meylləri nə­zərə alınmaya da bilər. Hər şey tərbiyədən, tərbiyə verənlərdən asılı imiş. Lakin bu, Con Lokk təliminin bayağılaşdırılmış, vulqar forma­sıdır. «Ağ lövhə» təlimi ancaq biliklərə aiddir. Yəni insan anadan­gəlmə biliklərə malik deyil. Lakin bu, bilikləri mə­nim­səmək poten­sialı, duymaq-qavramaq qabiliyyəti, ins­tinkt­lər, heyvani nəfs, hətta əqli potensial belə əvvəlcədən verilmişdir. Və hər bir fərdi «tərbiyə et­məzdən» əvvəl, onun təbii keyfiyyətlərini, özünəməxsus cəhətlərini öy­rən­mək lazımdır. Yəni tərbiyə öyrətməkdən yox, öyrən­mək­dən başla­nır. Özü də təkcə insanın yox, bütövlükdə tə­biə­tin, kainatın öyrənil­mə­sin­dən. Belə ki, mənəvi qanunlar həm insan, həm də dünya miq­yasında bərqərardır.

Təsadüfi deyildir ki, məhz həmin Con Lokk «insan təbiəti»ni də «təbiətin təbiəti»nə aid edir. Təbii qanunları insana, onun mənəvi dün­yasına şamil etməklə «tale» anlayışını da qəbul edir. Con Lokk Hippokrata istinadla yazır ki, hər bir şey öz taleyini yaşayır və ən kiçik və ən böyük varlıq da onun üçün müəyyənləşmiş qanundan kənara çıxmır. İnsan da istisna deyil. O öz təbiətinə uyğun davranış üsullarına malikdir.¹

Tale qabaqcadan müəyyənləşibsə, insanı necə istəsən, elə də tərbiyə etmək mümkündürmü? «Tərbiyəçi­nin» əsas funksiyası məhz bu taleyi oxumaqdan ibarət olmamalıdırmı? Onun funksiyası insanın təbii-potensial imkanlarını aşkara çıxarmaq və ancaq onların reali­zasi­ya­sına yardımçı olmaq deyilmi? Yoxsa, bəlkə kimdən nə istəsən dü­zəltmək mümkündür? Fərdi təbii imkanları nəzərə almağın vacib­liyini anlasaydılar, bəzi naşı peda­qoq­lar və təhsil qurucuları qəhrəman olmaq üçün yara­nan­dan «buyruq qulu», alim olmaq üçün yaranan­lardan şair, şair olmaq üçün yara­nan­lardan isə mühəndis hazırlamaq məsuliyyətini üzərlə­ri­nə götürməzdilər. (İndi bizdə ixtisas seçilməsi ancaq «istək» əsasındadır. Bu istə­yin yönəldilməsi, təbii istedad yönü­münün müəyyənləşdi­ril­məsi və ona bu istiqamətdə peşəkar tövsiyələr verilməsi işi isə təşkil olunmamışdır. Halbuki, millətin ən böyük po­ten­sialı fərdlərin təbii-intellektual və mənəvi potensialı­nın düzgün yö­nəldilməsindən asılıdır).

Əlbəttə, Con Lokk Hippokratın tale haqqında fikirlərini müt­ləq­­ləşdirmir. O, ictimai mühit və tərbiyəçi­lər üçün də yer qoyur: «Biz de­mirik ki, bu təbiət qanunu bizim ürəyimizdə cədvəl şəklində ya­zıl­mışdır və onu oxumaq olar».² Daha sonra Con Lokk insana təbiətən verilmiş qabiliyyətlərin düzgün istifadə olunmasından, insanın ictimai həyatda təbii potensialının çox olduğu istiqamətə yönəldilməsindən danışır. ³

Əlbəttə, hər bir xalqın adət-ənənəsi, əsrlər boyu formalaşmış əx­laqi-mənəvi dəyərlər sistemi vardır. Xalq pedaqogikasına üstünlük ve­rənlər gənc nəslə ilk növbədə məhz milli dəyərlər sistemini mənim­sətməyi tövsiyə edirlər; bu halda milli zövq, milli əxlaq, adət, ənənə ön plana çıxır. Lakin sənaye inqilabı və elmi-texiniki tərəqqi şəraitində xalq pedaqogikası nə dərəcədə yetərlidir? İnsan­lararası münasibətlər, davranış formaları ictimai-iqti­sadi həyatın fövqündə, «dibçəkdə» qo­runub saxlana bil­məz. Yeni texnoloji sistemlər iş şəraitini dəyişməklə ya­naşı məişətə, təhsilə və istənilən birgəyaşayış sahələrinə müdaxilə edir və canlı insani münasibətlərin texnika ilə vasitələnməsinə səbəb olur. Belə bir şəraitdə yeni mühitə daha çox adekvat olan müasirlik amillərini ənənəvi əxlaqi dəyərlərlə uyğunlaşdırmağa imkan verən yeni tərbiyə sisteminə keçid zərurəti yaranır. Qərbdə rasionalizm və ona alternativ olan modernist və postmodernist cərə­yan­lar yeni insan tər­biyə­sinin əsasında dayanır. Rasioanlizmə alternativ axtarmaq cəhdləri də məhz Qərb cəmiyyəti üçün səciyyəvidir. Postmodernist təmayüllər üçün isə Şərq­də obyektiv zəmin yoxdur. Lakin, bununla belə, müa­sir görünmək istəyənlər insanlar Qərb incəsənətini, Qərb düşüncə tərzini mənimsəməyə çalışır. Televiziya və inter­net də bu sahədə mühüm rol oynayır. Nəticədə rasio­na­lizmin yüksək dərəcədə inkişaf etdiyi Qərb ölkələrində yaranmış alternativ düşüncə tərzi axtarışları, böhrandan xilas cəhdləri zəminində yaranmış «yeni kütləvi mədə­niy­yət» bizə transfer olunur. Gənclik bu «müasirliyi» qəbul et­məyə çalışır. Hal­bu­ki, əsl müa­sir­lik inkişafın zəruri mər­hələsi kimi obyektiv surət­də, təbii yol­la yaranmalıdır.

İndi Azərbaycanda mədəni-mənəvi mühit yekcins deyil, o, bir tərəfdən, milli-əxlaqi dəyərlərə, digər tərəfdən, Qərb­dən transfer olun­muş «kütləvi mədəniyyət»dən, ha­be­lə müasir texniki inkişafın həyat tərzindəki obyektiv iz­lə­rindən təşkil olunmuşdur. Həm də burada sin­tezdən da­ha çox, qarışıq, eklektik bir cəm vardır. Tərbiyə siste­mi­nin strukturu da buna bənzərdir. Daha doğrusu, burada sis­temdən daha çox, qarşıdurmadan, gizli mübarizədən söh­bət gedə bilər. Gənc­ləri­miz, bir tərəfdən gerçəkliklə uz­laşmayan konservativ təlimlər vasi­tə­silə sovet stilində, «milli ruhda», digər tərəfdən, Qərbdən transfer olu­nan «mo­dern mühitin», «kütləvi mədəniyyətin» təsiri altında başqa istiqamətdə, başqa ruhda tərbiyə olunurlar. Hansı təsir daha güc­lüdür? Daha doğrusu, məktəblərimiz, məq­səd­li tərbiyə prosesi mühi­tin qeyri-aşkar tərbiyəsini kom­pen­sasiya edə bilirmi? Bu kənar təsiri neytrallaşdırmaq üçün tərbiyənin məzmununda nə kimi yeniliklər edilir?

Ənənəvi tərbiyə formalarının səmərəsini azaldan, onu sıxışdıran hadisələrdən biri də qloballaşmadır. İndi daha heç bir xalq öz milli mənəvi mühiti ilə məhdudlaşa bil­mir, istəsə də, istəməsə də kənardan mədəni-mənəvi mü­daxilələrə məruz qalır. Nəzərə alınmalıdır ki, qlo­bal­laş­manın əsas silahı texnikadır. Əsasən Qərbdə icad edilən və bü­tün dünyaya ixrac olunan yeni texnika və texnolo­gi­ya­lar özü ilə bəra­bər fərqli ideologiya, fərqli mədəniyyət və fərqli mənəviyyat da gətirir. Bu prosesləri dərindən araş­dırmadan, gənc nəslin formalaşmasında məqsədyönlü mil­li tərbiyədən heç də az rol oynamayan bu yeni amil­ləri nə­zərə almadan prosesi nəzarətdə saxlamaq mümkün de­yildir.

Ona görə də, biz bu bölmədə diqqəti ən çox mə­dəni-mənəvi mühitin elmi-texniki və intellektual inkişaf kon­teks­tində hansı isti­qamətdə dəyişildiyini müəyyən­ləş­dir­məyə və tərbiyə prosesində bu yeni ictimai şəraitin tə­sir­lərini nəzərə almağa çalışmışıq.

Nəsihətlər, tövsiyələr üzərində qurulmuş tərbiyə sistemi ancaq ənənəvi mühit üçün faydalı ola bilər; o da əgər vərdişə çevrilərsə. Standartdankənar, ekstremal vəziyyətlərdə məhz həmin vəziyyətə uy­ğun optimal qərar çıxarmaq üçün mənəvi prinsipləri dövlətçilik tə­fəkkürü və ixtisas maraqları ilə eyni müstəviyə gətirmək, çıxarılacaq qərarın strukturana daxil etmək üçün ən əsas amil sərbəst düşüncə, yaradıcı təfəkkürdür. Ayrı-ayrılıqda mənəvi prinsipləri bilmək, müəy­yən bir ixtisasa yiyələnmək, siyasi və hüquqi bilikləri mənimsəmək olar: lakin ən başlıcası, hər bir şəraitdə onları əlaqələndirmək, optimal sintezini yaratmaqdır. Bu isə hər adama müyəssər omlur. Belə bir əlaqə hiss və ya vərdiş səviyyəsində deyil, ancaq təfəkkür səviyyəsində yarana bilər. Ona görə də, Qərb dünyası hələ XVIII əsrdən təfəkkür tərbiyəsini ön plana çəkir. Con Lokk özünün məşhur «Zəkanın tər­biyəsi» və «Təlim haqqında» əsərlərində təlimin əsas vəzifəsi kimi təfəkkü­rün tərbiyəsini irəli sürürdü. Bu ideyanın irəli sürülmə­sində xronoloji baxımdan yenə də Şərq irəlidədir. Yəni bu fikri də İbn Sina Con Lokkdan səkkiz əsr əvvəl irəli sürmüş və vərdişə çevrilmiş zəkanı «bi­likli qüvvə», yaxud «maddi zəka» adlandırmışdır.¹ Lakin əsas o deyildir ki, hansı ide­ya ilk dəfə hansı xalqın nümayəndəsi tərəfindən irə­li sü­rül­müşdür. Əsas odur ki, bu ideyanı ilk dəfə hansı xalq tətbiq etmişdir və indi də tətbiq edir.

Ənənəvi cəmiyyətdə, orta əsrlərdə formalaşmış dəyərlər sistemi sənaye inqilabından sonra daha yüksək dərəcədə təşkilatlanmış və ye­ni məzmun kəsb etmiş cə­miy­yətlərdə özünü doğrultmur, daha doğ­rusu yetərli de­yil. Bəs yeni texnogen mühitdə, informasiya cəmiyyə­tin­də, ixtisas biliklərinin maksimum diferensiallaş­dığı bir şəraitdə əməli fəaliyyətin mənəvi prinsiplərlə uzlaşdırıl­ma­sı­na dair nə kimi norma­tivlər, pedaqoji prinsiplər var­dır?

Bizcə, müasir şəraitdə tərbiyə məsələlərinə mədə­niy­yət kon­teks­tində baxılmasına böyük ehtiyac vardır.^ Və hər şey təkcə davranış mə­­də­niyyəti ilə bitmir. Biz tərbiyə problemini həm də siyasi mə­dəniyyət, hüquqi mədəniyyət, idarəetmə mədəniyyəti və ən başlıcası, təfəkkür mədəniy­yə­ti konteksində araşdırmalıyıq. Digər tərəfdən, söz yox mühit, ictimailəşmiş nümunə daha təsirlidir. Müəyyən bir ideyanın əməli daşıyıcısı olan mühit və insanın bu mühitlə əks əlaqəsi isə elə mədəniy­yət­dir. Başqa sözlə, mədəniy­yətin fərdi proyeksiyası da var. Amma onun mahiyyəti yalnız ictimai prizmadan keçdikdə, insan-mühit münasibətləri şəklində təcəssüm olunduqda üzə çıxır.
İnsanı sadəcə öz öhdəsinə buraxmaq, düşdüyü mü­hit­dəki axın­larla təkbətək qoymaq olmaz. Çünki belə mü­ba­rizədə ancaq çox bö­yük zəka və iradə sahibləri qalib gələ bilər. Əksəriyyətin isə böyük ideyaların təsir dairə­sin­dən çıxmaq və cari proseslərin və meyllərin ca­zi­bə­­sindən qur­tula bilmək üçün dai­mi bir köməyə, isti­qa­mət­lən­di­ril­məyə, yaddaşın, mənəvi öh­də­lik­lərin və inamın mün­təzəm iştirakının təmin edilməsinə böyük ehtiyacı var.

İnsanın hər dəfə özündən asılı olmadan qatıldığı cari hadisə­lər­dən, onların hissi-mənəvi axarından ayrılaraq özünə qayıtma­sı­na, ali məqsədə, ilkin böyük ideyaya, ila­hi başlanğıca qayıtmasına bir təkan lazımdır. Onu seçim qar­şısında tək-tənha buraxmaq, uzun müddət hey­vani nəf­sin (daxili şeytanın) və ya nəfsanə ictimai mü­hi­tin (xa­ri­ci şeytanın) ixtiyarında qoymaq olmaz. İn­san hətta məc­bu­riy­yət üzün­dən, ictimai zəruri bir akt ki­mi cari hadi­sə­lə­rə qatılırsa, o, həmin mühitdə tamamilə itib-bat­ma­malı, bir ayağı ilə böyük dünyada da­yanmalı­dır...

İnsan hətta haqq-ədalət yolunu bilsə də, haqqı na­haq­dan seç­mək iqtidarında olsa da, papağını qarşısına qo­yaraq haqq-hesab apar­maq üçün macal tapmaya da bi­lər, axın onu qarşısına qatıb apa­ra bilər.

Bir dəfə haqqı dərk etmək azdır. Çünki insan əslində müxtəlif mənəvi-psixoloji səviyyələrdə, qatlarda olarkən onun müqavimət gücü və iradəsi də müxtəlif olur. İnsanın daxil olduğu hadisələrin, pro­ses­lərin cazibə qüvvəsi də müxtəlif olur. (Söhbət həmin hadisələrin əsasında da­yanan ideya­nın və ya ictimai-nəfsani duy­ğu­nun gücündən və cazibə­sin­dən gedir).

İnsana onun nə vaxtsa təmasda olduğu, şüurlu su­rət­də icra­sı­na qatıldığı ali məqsədlə, böyük ideya ilə ya­na­şı həmişə fərqli isti­qa­mətlərdə də təsirlər vardır və onların mühiti daha yaxın olduqda təsirləri də daha güclü olur. Belə hallarda mühitin yaxınlığı həlledici rol oynaya bilər.

Müəyyən istiqamətdəki təsirin səmərəsi o zaman çox olar ki, davamlı olsun, müntəzəm olsun və vaxtaşırı ola­raq cari situasiya­lar­dakı təsirlərə müqavimət gös­tər­mək üçün insanı böyük ideyaya qay­tarmaq tə­şəb­bü­sü gös­tə­ril­sin. Fasilələrin müddəti fərqli ideya və əh­valın yö­nə­minin «fokusunu» dəyişməsi üçün tələb olu­nan vaxt­dan çox ol­ma­malıdır. Məsələn, namaz qılmaq in­sa­nın ca­ri həyatda qa­tıldığı hadisə­lə­rin yaratdığı hissi tə­sir­lərdən xilas olmaq üçün, onların böyük ide­ya meyarı ilə dəyər­ləndirilməsi, ali hisslər süzgəcindən keçiril­mə­si üçün bir təkan, bir kö­məkdir.

İnsanlar heç də hamısı öz ideyalarının maddi təcəs­sü­mü ilə məş­ğul olmurlar. Əksəriyyət kənar bir ideyanın, ic­ti­mai­ləşmiş və ya baş­qasına məxsus olan, başqası tə­rə­fin­dən diqtə olunan bir ideyanın mad­di təcəssüm zən­ci­rin­də bir halqa kimi çıxış edirlər. Bu modeli sadə şəkildə ide­yanın bilavasitə çoxlu sayda insanlara ötürülməsi və ya bir iyerarxiya halında, ideyanın parçalanaraq hissə-his­sə çatdırılması şək­lində təsəvvür edə bilərik.

İctimai həyatın bütün sahələrində biz ideyalar və onların mad­di təcəs­sümündə müxtəlif nisbətlərin şahidi oluruq. Məsələn, dövlət qu­ru­culuğu sahəsində avtoritar və demokratik hakimiy­yət­lərin fərqləri bu cür yanaşma kontekstində çox aydın görünür. Təbiətdə səbəbiyyət zəncirinin müxtəlif halqalarından hər biri əslində başqa bir zəncirlə kəsişmədən mövcud ola bilmədiyi üçün, biz dünyadakı qanuna­uyğun­luqları idealizasiya halında dərk etməyə çalışırıq.

Bəli, insanların əksəriyyəti ideya müəllifi yox, icra­çı­lar­­dır. Lakin hər bir insan böyük miqyaslı ictimai proses­lər­də icraçı olsa da, özünə­məxsus bir miqyasda ideya müəl­lifi kimi çıxış edir. Öz ailəsi ilə bağlı, öz şəxsi həyatı ilə bağlı planlar cızır və onların hə­ya­ta keçirilmə­sin­də bə­zən üçüncü tərəflərin iştirakından istifadə edir. «Sən say­dı­ğını say, gör fələk nə sayır». Sən hansı isə kiçik miqyaslı bir ideyanı həyata ke­çirərkən, özünün də xəbərin olma­dan başqa bir ideyanın icraçısı kimi çıxış etmiş olursan.

Hər bir insan, bir tərəfdən öz həyatını özü qurur, di­gər tərəf­dən özündən asılı olmayan hadisələr burulğa­nın­da naməlum hə­rə­kət­lərə qatılır.

İnsan–mühit münasibətlərində subyekt və obyektin yeri mün­­təzəm surətdə dəyişir. Gah insan özünün hansı isə ideyasına, han­sı isə planına uyğun olan hərəkətlər edir və mühitin də müvafiq cür dəyiş­məsinə səbəb olur, gah da mühit hansı isə ideyaya və ya pla­na uyğun surətdə də­yişilir və insana da təsir edir. İkinci halda söh­bət mühiti ida­­rə edən və ondan yüksəkdə duran bir ideyadan ge­dir. Mühitin daxilindəki insanlar mühitdən və əslində onun əsa­sında duran ide­yadan asılı olur. Bu ideya hansı isə dini əqidə, milli ideo­logiya, döv­lətin strateji inkişaf konsepsiyası, Konsti­tu­si­ya­sı, qa­nunları ola bilər. Avtoritar rejimdə bu ideya dövlət baş­çı­sı­nın və ya müəyyən bir şəhərin, rayonun, idarənin başçısının iradəsi ola bilər.

Elə anlar da vardır ki, nə insan mühit daxilində müəyyən bir ideya ilə fəaliyyət göstərir, nə də mühit hansı isə fövqəlideyanın təsiri altında olur. Yəni insanın da hərəkəti məqsədsiz, plansız, xaotik ola bilər. Mühit də hansı isə ideyaya, qanuna, hüquq nor­ma­larına, adət-ənənəyə əsaslanmadıqda bir xaos, bir burulğan ki­mi ola bilər.

Təbiət özü böyük bir mühitdir. Lakin təbiətin öz qanunları var və burada hər şey müəyyən qayda əsasında həyata keçir. Yəni təbiətin arxasında fövqəlideya dayanır.

Bəs «ikinci təbiətin», cəmiyyətin əsasında nə kimi bir ideya da­yanır? Axı, insan üçün mühit tək təbiətdən ibarət olmayıb, üstəgəl «ikinci təbiət», cəmiyyət (ictimai münasibətlər) və sosial-mə­nəvi mühit olmaqla daha mürəkkəb bir sistemdir. Burada həm tə­biəti, həm də cəmiyyəti yönəldən fövqəlideyadan başqa, çoxlu say­da kiçikli-bö­yüklü insan ideyaları mövcuddur ki, onlar da mü­hi­tin ideya xəritəsini daha al-əlvan edir.

Dünyanın xəritəsində müxtəlif dövlətlər vardır və onların hər birinin öz ideoloji sistemi, Konstitusiyası, qanunlar toplusu, adət-ənənələri mövcuddur. Onların hər birində müəyyən nizamnamə əsas­na­mə və iş planları əsasın­da fəaliyyət göstərən müəssisələr və təş­ki­lat­lar vardır. Hər bir müəssisə və təşkilatda çalışan insanların öz mik­ro­mü­hitləri və hər bir mikromühit daxilində, ailə daxilində hər bir in­sanın öz şəxsi həyatı və ideyaları vardır.

Dünyanın bütövlükdə nə kimi bir ideyaya əsaslanması və nə ki­mi bir iradənin maddi təzahürü olması haqqında mülahizə yü­rüt­mədən, hər bir insan və onun konkret mühiti arasında əlaqənin da­ha hansı iradi aktlardan asılı olduğunu aydınlaşdırmağa çalışaq.

İlk sual doğuran budur ki, insan öz şəxsi ideyası və iradəsin­dən asılı olmadan müəyyən mühit daxilində yaşayarkən, yəni özü­nü sadəcə mühitin dalğalarına atarkən, mühitin iradəsinə tabe olar­­kən, «palaza bürünüb elnən sürünərkən» həqiqətənmi xaosda ya­şayır, yox­sa başqa bir qaydanı, ideyanı özü də bilmədən qəbul edir?

İnsanın fəaliyyət dünyası həmişə ideyaya söykənir. Hər kəs ya özünün, ya da başqalarının fikrini, ideyasını həyata keçirərkən əmə­linin nəticəsinin məqsədə, ideyaya adekvatlığını yoxlaya-yoxlaya ad­dım­lar atır. Yəni böyük ideya parçalanır, pillələnir və ona çatmaq yo­lunda atılma­lı olan addımların əsasında duran kiçik ideyalar, kiçik məq­sədlər ortaya çıxır. Bəzən də tərsinə olur. Adam­ların çoxu kiçik məq­sədlərə nail olmaq üçün fəaliyyət göstə­rir­ və bu məqsədlərin toplusundan, cəmindən böyük məqsəd, bö­yük nəticə hasil olacağını gü­­man edirlər.

Ona görə, tərbiyənin də, özünütərbiyənin də əsısında fərdi dü­şün­cə­nin, azad fikrin formalaşdırılması, bütün fəaliyyətlərin ideya əsa­sının mənimsənilməsi dayanır. Yəni əqli tərbiyə olmadan, təfəkkür mədəniyyəti yüksəldilmədən ictimai fəaliyyətin də pozitiv prinsiplər əsasında qurulması, faydalı olması mümkün deyil. Digər tərəfdən, şəxsiyyətin tərbiyəsi optimal ictimai mühitlə tamalanmalıdır.

1 Bax, məsələn: С.И.Гессен. Основы педагогики. Введе­ние в при­клад­ную философию. М., 1995.

1 Исцеляющие эмоции. Беседы с Далай-Ламой об осознанности, эмоциях и здоровье. Нижний Новгород. 2004. стр.114.

2 Кэлвин С. Холл, Гарднер Линдсей. Теория личности. М., 1997, стр. 410.

1 Джон Локк. Сочинения, том 3. М., Мысль, 1988, стр. 32

2 Qurani-Kərim, Səbə surəsi, 54-cü ayə.

1 Qurani-Kərim. Nisa surəsi. 59-cu ayə.

1 Qurani-Kərim. Əl-Ənbiya surəsi. 92-ci ayə.

1 Бах: К.Ясперс. Философская автобиография. - Западная филосо­фия: итоги тысятилетия, Бишкек, 1997, стр. 80.

1 Джон Локк. Сочинения в трех томах, т. 3 М., Мысль, 1988, стр. 7 .

2 Yenə orada, səh. 9

3 Yenə orada, səh. 10

1 Ибн Сина. Избранные философские произве­де­ния. М. Наука. 1980, стр.319.

 Bu məsələ ilə əlaqədar Azərbayjanlı kulturoloq Fuad Məm­mədovun kitabları və faliyyəti bu istiqamətdə atılan uğur­­lu addım hesab edilə bilər. Nəzərə alsaq ki, bizim elmi və icti­­mai gerçəklikdə tərbiyənin kulturoloji aspekti ən az işıq­lan­dı­rılmış sahələrdən biridir, bu fəaliyyətin dəyəri daha da artmış olar.