Terminlarning о‘ziga xos xususiyatlari

---

TERMINLARNING О‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 
 
Nodir Nasriyevich G‘afforov 
[e-mail]
O‘zbekiston davlat jismoniy tarbiya va universiteti
 
Annotatsiya: Tilshunoslikda so‘z, atama uning semantik-struktur xususiyatlarini 
chuqur tadqiq etish, terminologlar ism universalligi tufayli har qanday hodisa yoki 
jarayonni ifodalashi, atama ikki qirrali mohiyat ekanligi, so‘z nominativ yoki 
aniqlovchi vazifani bajarishi mumkinligi munosabatlari tahlil qilindi.
 
Kalit so‘zlar: tilshunoslik, atama, termin, lingvistika, dinamika, terminologiya, 
fe’l atamalari, ot atamalari, so‘z, leksema. 
SPECIFIC FEATURES OF THE TERMS 
Nodir Nasriyevich Gafforov 
[e-mail] 
Uzbekistan State University of Physical Culture and Sports 
 
Abstract: In linguistics, the relations in which a word, a term can express a 
phenomenon or process due to its semantic and structural features, relations in which 
a term, due to the universality of the name, is a two-sided entity, a word can perform a 
nominative or defining function were analyzed. 
Keywords: Linguistics, term, terminology, linguistics, dynamics, terminology, 
verbal terms, nouns, word, lexeme. 
Terminning о‘ziga xos xususiyatlariga uning shakli va mazmuniga e’tibor 
qaratgan, shuningdek terminologiyaga buyurtma berish masalalariga tо‘xtaladigan 
birinchi nashrlarning mualliflari D.Lotte, E.Dresen, A.Lesoxin, S.Chapliqin, 
G.Vinokur, A.Reformatskiy. Ularning fundamental asarlari umumiy xarakterga ega 
bо‘lib, atama nazariyasi, tilning leksik tizimidagi о‘rni, shuningdek, ilmiy bilimlarning 
verbalizatsiyalangan birligi sifatida atamaga qо‘yiladigan talablarga bag‘ishlangan edi. 
“Termin” maqolasini u 1922 yilda yozgan, lekin faqat 1994 yilda nashr etilgan. 
Olim bu atamani falsafiy nuqtai nazardan kо‘rib chiqqan va bilish jarayonida 
terminlarning ulkan rolini kо‘rsatgan. Muallifning sо‘zlariga kо‘ra, «fan va falsafa - 
bir tilli organizmning ikki qо‘li» va bu atama - ilmiy bilimlarni jamlashga qodir bо‘lgan 
fikrning chо‘qqisi, “pishgan sо‘z”, “etuk sо‘z”.
1
Muallif atama va “kundalik sо‘z” 
1
Florenskiy, P, A. Termin [Tekst] / P.A.Florenskiy // V. A, Tatarinov. Istoriya otechestvennogo terminovedeniY. Klassiki 
terminovedeniya: Ocherk i xrestomatiY. - M.: Moskovskiy Litsey, 1994. 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 2 / June 2022
ISSN 2181-063X
845
http://oac.dsmi-qf.uz

---

о‘rtasidagi farqni asoslab berdi. Aytishimiz mumkinki, ushbu maqola terminologik 
birlikning murakkab mohiyatini tushunishga zamin yaratdi. Mahalliy 
terminologiyaning shakllanishi D.Lotte nomi bilan bog‘liq. Aynan u terminologiyani 
о‘rganish zarurligini asoslagan, shuningdek terminologiyani о‘rganishning tasniflash 
(statik) yondashuvining asoschisi bо‘lgan.
О‘zbek terminologiyasining asoschilaridan biri A.Reformatskiy atamaning “ikki 
tomonlama tabiati”ni, uning ikkita tizimga - “leksis” (til tizimi) va “logos” 
(tushunchalar tizimi) mansubligini kо‘rsatdi va alohida ajratib kо‘rsatdi. atamani 
tushuncha bilan bog‘laydigan funksiY. Olim umumiy sо‘zlarning atamalarga о‘tishini 
va bu jarayon natijasida sо‘zlarning monosemantizatsiyasini, ularning о‘ziga xosligini 
egallashini va ekspressivlik va emotsionallikni yо‘qotishni kо‘rib chiqadi. Asrning 
ikkinchi yarmida atama va terminologiyani о‘rganish bо‘yicha kо‘plab asarlar nashr 
etildi. Bu vaqtda terminologiyaning bir qator sohalari rivojlandi, u mustaqil fan sifatida 
tan olindi, bu atama uning semantikasi, morfologiyasi, sо‘z yasalishining о‘ziga xos 
xususiyatlari nuqtai nazaridan kо‘rib chiqildi. Nazariy terminologiya kontseptual, 
rasmiy va fularni о‘rganadi. atamalarning asosiy jihatlari; amaliy terminologik 
lug‘atlar va terminologik ma’lumotlar banklarini yaratish, atamalarni birlashtirish bilan 
shug‘ullanadi. Agar terminologiyaning shakllanishi davrida asosiy e’tibor umumiy 
nazariy muammolarga qaratilsa, 70-90-yillarda terminologiyani о‘rganishda ilmiy 
yondashuvlarning differentsiatsiyasi mavjud. 
Terminologiya - bilimning turli sohalarida terminologiyaning shakllanishi, 
rivojlanishi va ishlashining xususiyatlari va qonuniyatlarini о‘rganadigan fan. 
Terminologiya - “tegishli bilimlar sohasidagi (bitta fan yoki bir yо‘nalish) atamalar 
majmui, tegishli tushunchalar tо‘plamini aks ettiradi”
2
.
Bizningcha ushbu ta’rifdan kelib chiqib, terminologiya tartiblangan tizimli 
shakllanish deb xulosa qilish о‘rinlidir. Bugungi kunda terminologiyaning turli 
yо‘nalishlari va aspektlari ajratilgan: masalan, S.Grinev umumiy (maxsus lug‘atdagi 
umumiy xususiyatlar va jarayonlarni о‘rganadi), semasiologik (atamalar semantikasini 
о‘rganadi), tarixiy (terminologiyalar tarixini о‘rganadi. ularni tartiblash bо‘yicha 
tavsiyalar berish), kognitiv (ilmiy bilish va tafakkurda atamaning rolini о‘rganadi)
3
, 
V.Tatarinov terminologik tadqiqotning metodologik kelib chiqishi, atama nazariyasi, 
filologik tadqiqotlar, funksional va stilistik tadqiqotlar, diaxronik tadqiqotlar, 
terminologiyani tartibga solish va standartlashtirish, terminologiya, ilmiy -texnik 
tarjimaning terminologik jihatlari, professional lingvodidaktika, sanoat terminologik 
tadqiqotlari kabi sohalarni belgilaydi.
4
L.Alekseeva va S.Mishlanova normotsentrik 
2
Danilenko, V, P. Russkaya terminologiya: Opit lingvisticheskogo opisaniya [Tekst] / V. P. Danilenko. - M.: Nauka, 
1977.S.15 
3
Grinev, S. V. Vvedeniye v terminovedeniye [Tekst] / S. V. Grinev. - M.: Moskovskiy Litsey, 1993.C.15-16 
4
Tatarinov, V. A. Obsheye terminovedeniye: Ensiklopedicheskiy slovar [Tekst] / V. A. Tatarinov / Rossiyskoye 
terminologicheskoye obshestvo RossTerm. - M.: Moskovskiy Litsey, 2006.C.127 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 2 / June 2022
ISSN 2181-063X
846
http://oac.dsmi-qf.uz

---

(integral, mantiq bilan muloqotga yо‘naltirilgan), lingvotsentrik (integral, tilshunoslik 
bilan muloqotga yо‘naltirilgan) va antropotsentrik (kognitiv, odam bilan muloqotga 
yо‘naltirilgan) terminologiyasini farqlaydilar.
5
Umumiy terminologiya bо‘yicha asosiy ishlardan biri sifatida S.Grinevning 
“Terminologiyaga kirish” ni ajratib kо‘rsatish kerak. Muallif terminologiyaning fan 
sifatida mohiyatini ochib beradi, terminologiyaning asosiy jihatlarini ajratib kо‘rsatadi, 
maxsus lug‘at tipologiyasini о‘rganadi, atamani alohida belgi sifatida tahlil qiladi. Bu 
ilm-fan bilan bevosita bog‘liq, chunki u turli bilim sohalariga xizmat qiladi. 
Konsepsiya, ya’ni, ilmiy tushunish natijasida, bu tizimning boshqa a’zolariga mos 
keladigan atamasiz fanga kirish mumkin emas.
Terminologiya va mantiq о‘rtasida о‘zaro bog‘liqlik munosabatlari mavjud, 
chunki terminologiyada turli xil mantiqiy texnikalar qо‘llaniladi (tasniflash, har 
qanday sohadagi bilimlarni tizimlashtirish) va mantiq tegishli atamalar bilan 
tavsiflanadi.
Terminologiya axborot nazariyasi bilan bog‘liq, chunki maxsus bо‘linmalar 
yordamida professional ahamiyatga ega bо‘lgan ma’lumotlar yoziladi, saqlanadi va 
uzatiladi. Bu maxsus ma’lumotlarni makon va vaqtda saqlash va uzatish shartlari. 
Texnik topshiriq va nomzodlik nazariyasi о‘rtasida bevosita bog‘liqlik mavjud. Bu 
borada M.N.Volodinaning “Terminologik nominatsiya nazariyasi” monografiyasi 
indikativdir. Tadqiqotchi terminologik nominatsiyaning mutaxassislarning kognitiv 
faolligiga bog‘liqligini tahlil qilib, terminologik nominatsiyaning quyidagi jihatlariga 
alohida e’tibor qaratadi: psixolingvistik, kognitiv-axborot, lingvistik va lingvistik-
pragmatik.
V.Danilenko “О‘zbek terminologiyasi: lingvistik tavsif tajribasi” 
monografiyasida atamashunoslikning har xil modellarini batafsil о‘rganib chiqadi: 
morfologik, semantik, atributiv turdagi nominal sо‘z birikmalarining tо‘rtta mahsuldor 
modelini aniqlaydi. Bu ish terminolog uchun juda muhim, chunki u terminologiyaning 
kо‘plab masalalarini qamrab oladi. Muallif tilshunoslikdagi funktsional yо‘nalishning 
vakili sifatida terminologiyani maxsus vazifalarni bajaradigan tilning leksik tizimi 
sifatida о‘rganadi.
Ish terminologiyaning batafsil tarkibiy-genetik va grammatik, leksik-semantik 
xususiyatlarini beradi, shuningdek, sanoat terminologiyasini tartibga solishning 
lingvistik asoslarini belgilaydi. V.Proxorovaning “О‘zbek terminologiyasi” asari 
terminologiyani shakllantirishning semantik uslubiga bag‘ishlangan. Bu erda atama 
uchun mumkin bо‘lgan barcha turdagi ma’nolar keltirilgan: ekspressivlik, hissiylik, 
tasviriylik, har xil metaforalar tahlil qilinadi (shakli, funksiyasi, shakli va 
funksiyasining о‘xshashligi, shakli va joylashuvi, tuzilishi, izchilligi, assotsiativ 
5
Alekseyeva, L. M. Meditsinskiy diskurs: teoreticheskiye osnovi i prinsipi analiza [Tekst] / L. M. Alekseyeva, S. L. 
Mishlanova. - Perm: Izdvo Perm. un-ta, 2002.C.25 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 2 / June 2022
ISSN 2181-063X
847
http://oac.dsmi-qf.uz

---

о‘tkazmalari). Muallif terminologiyada metaforizatsiyaga uchraydigan о‘ziga xos sо‘z 
birikmalarining asosiy leksik va semantik guruhlarini aniqlaydi: somatizmlar, 
zoosemizmlar, kundalik sо‘zlar va kundalik lug‘atga aloqador bо‘lmagan boshqa 
leksik-semantik guruhlar.
Terminologiya bо‘yicha eng muhim ishlardan biri bu V.Leychikning 
“Terminologiya: predmeti, usullari, tuzilishi”
6
tadqiqotidir, unda asosiy terminologiya 
asarlari, atamaning turli ta’riflari, atamaning mazmunli va rasmiy tuzilishi tahlil 
qilingan. Terminlarning tipologiyasi va tasnifi, terminologiyada qо‘llaniladigan asosiy 
usullar. Terminlarni notо‘g‘ri ishlatish, tamoyillarni bilmaslik terminologik 
tizimlarning tashkil etilishi va ishlashi inson faoliyatining barcha sohalarida aloqa 
buzilishiga olib kelishi mumkin. Shu nuqtai nazardan, XX - XXI asr boshlari deb 
bahslashish mumkin. Bu turli terminologik tizimlarning rivojlanishida, 
terminologiyaning tegishli lingvistik, falsafiy va amaliy nazariy muammolarini ishlab 
chiqishda noyob davr sifatida e’tirof etiladi. 
Tilning maxsus birligi sifatida atamaning mohiyatini, atama va sо‘z ma’nosi 
hajmining nisbatlarini aniqlash, ularning konseptual va lingvistik xususiyatlarini 
aniqlash xususiyatlari, universal va milliy о‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq qilish 
asosiy vazifalardan biri sifatida kо‘rib chiqish muhim. Bu maqsad quyidagi vazifalarni 
hal qilishni talab qildi: 
1) о‘ziga xos paradigmatik munosabatlarni aniqlash terminologiya tizimidagi 
atama (polisemiya, sinonimiya, antonimiya); 
2) atamalar va nomenklatlarning konseptual xususiyatlarini solishtirish va ular 
orasidagi о‘xshashlik va farqlarni aniqlash; 
3) milliy va xalqaro miqyosda terminologik tizimlarning normallashishiga 
erishish uchun atamalarni birlashtirish va uyg‘unlashtirish usullari va usullarini 
о‘rganish; 
4) atamalarning tillararo uzatilishining о‘ziga xos xususiyatlarini va ularni tarjima 
qilishda ekvivalentlikka erishish usullarini qayd etish. Bu jihatlar ularning birgaligida 
har tomonlama kо‘rib chiqiladi va tadqiqotning ilmiy yangiligi, о‘ziga xosligi 
о‘rganiladi. 
Birinchidan, tadqiqotchilarni deyarli butun sanoat tarixi davomida terminologik 
birliklarning konseptual mazmuni masalasi о‘ziga jalb qildi. V.Tatarinov 
ta’kidlaganidek, konsepsiya “terminologiya fanining eng kо‘p muhokama qilinadigan 
toifalaridan biridir”, chunki terminologik ish uchun konsepsiya bilan bog‘liq ba’zi 
minimal mantiqiy qoidalarni aksiomatik tarzda qabul qilish kerak. “Terminologiyaning 
mantiqiy muammolari termin ishining samaradorligiga bevosita ta’sir qiladi, chunki 
6
Leychik, V. M. Terminovedeniye: Predmet, metodi, struktura [Tekst] / V. M. Leychik. - izd. 2-ye, ispr. i dop. - M.: 
KomKniga, 2006. – B. 85.
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 2 / June 2022
ISSN 2181-063X
848
http://oac.dsmi-qf.uz

---

terminologiya faniga aloqador bо‘lmagan mantiqiy bilimlar terminologning umumiy 
ta’limining elementidir”
7
.
Termin va sо‘z о‘rtasidagi munosabatlar muammosi uzoq vaqtdan beri 
terminologiyaning eng muhim muammolaridan biri bо‘lib kelgan va birinchi navbatda 
tadqiqotchilarning e’tiborini tortgan, chunki termin nima ekanligini aniqlamasdan 
turib, terminologik ishning vazifalari haqida gapirish mumkin emas. atama va sо‘z 
о‘rtasidagi munosabatni majburiy о‘rnatishni nazarda tutadi»
8
. Asosiy xususiyatlarga 
tо‘xtalib о‘tilgan, bunga asoslanib, atamalar an’anaviy ravishda tilning leksik 
darajasini tashkil etuvchi sо‘zlarning qolgan qismiga qarama -qarshi bо‘lgan.
Birinchi farqlovchi xususiyat - bu sо‘zning paradigmatikasini belgilaydigan 
narsaga boshqacha munosabat. Biz polisemiya va sinonim va antonimik 
munosabatlarga kirish kabi hodisalar haqida gapirayapmiz. Leksikologiya 
muammolari kо‘rib chiqilgan har qanday ishda quyidagi formulalarni topish mumkin: 
“Polisemiya, ya’ni” polisemiya “oddiy sо‘zlarga xosdir. Bu juda tabiiy. Nom sifatida 
sо‘zlar bir narsadan ikkinchisiga yoki bu narsaning har qanday belgisiga yoki uning 
qismiga osonlikcha о‘tishi mumkin”
9
.
A.Reformatskiyning fikriga kо‘ra, isloh qilingan atamalar о‘ziga xos 
xususiyatlarga ega: “Terminlar nafaqat tilda, balki ma’lum bir atamaning bir qismi 
sifatida mavjud. Agar umumiy tilda (bu terminologiyadan tashqarida) sо‘z kо‘p 
ma’noli bо‘lishi mumkin bо‘lsa, u holda ma’lum bir terminologiyaga kirsa, bu aniq 
bо‘ladi”
10
. “Oddiy” leksik birliklar uchun (ya’ni terminologik xarakterga ega 
bо‘lmaganlar uchun), yadro turini jismoniy, biologik yoki (eskirgan) artilleriyadan 
foydalanish holatlari polisemiya deb hisoblanadi, chunki bu yerda metaforik uzatish 
sodir bо‘ladi. Terminologiyada mazkur hodisa turlicha izohlanadi.
Tilshunoslikda, til tuzilishining deyarli barcha darajalariga nisbatan, xuddi shu 
atama tadqiqot obyektini va u bilan shug‘ullanadigan sohani ifodalash uchun 
ishlatiladi, masalan, fonetika, grammatika va boshqalar. Sinonimiyaga kelsak, 
S.Grinev atamalar va terminologik tizimlarga qо‘yiladigan talablardan biri uning 
yо‘qligidir. Shu bilan birga, u quyidagilarni ta’kidlaydi: “Shu bilan birga, terminologik 
lug‘atning barcha sohalarida kо‘p sonli sinonimlar mavjud va ba’zi sinonimiya turlari 
(о‘zlashmaga olingan va avtosinxronli terminlar, neologizmlar va eskirgan atamalar va 
boshqalar о‘rtasida) muntazamdir; sinonimlar soni juda katta bо‘lishi mumkin - 
“Candida albicans” tibbiy atamasi 100 dan ortiq sinonimga ega”
11
. Terminologik 
tizimlarda sinonimiyaning nomuvofiqligi, ularning vazifalariga zid ekanligini 
kо‘rsatish bilan bir qatorda, uning ijobiy rolini ta’kidlab, qarama -qarshi bо‘lgan 
7
Averbux K. Y. Obshaya teoriya termina. Ivanovo: Ivanovskiy gosudarstvenniy universitet, 2004. S. 52 
8
Grinev-Grinevich S. V. Terminovedeniye. M.: Akademiya, 2008. S.23 
9
Reformatskiy A. A. Vvedeniye v yazikovedeniye. M: Aspekt Press, 1996.S.81 
10
Reformatskiy A. A. Vvedeniye v yazikovedeniye. M: Aspekt Press, 1996.S.115 
11
Grinev-Grinevich S. V. Terminovedeniye. M.: Akademiya, 2008.S.32 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 2 / June 2022
ISSN 2181-063X
849
http://oac.dsmi-qf.uz

---

hukmlarni ham topish mumkin. Biz bunday nuqtai nazarni topamiz, masalan, 
V.Tatarinovda: “Texnik til terminologiyada sinonim (variant) dubletdan uzoqroq 
ekanligini, lekin fikr mavzusiga yangicha qarashni aniqlashning faol lingvistik vositasi 
ekanligini tasdiqlaydi. Kо‘p nominativ til vositalari yordamida aqliy tuzilmalarning 
о‘zgaruvchanligi amalga oshadi, shuning uchun sinonimiya-rivojlanayotgan fanning 
belgisidir. Ilm -fanning rivojlanish darajasi qanchalik baland bо‘lsa, mutaxassisning 
tafakkuri shunchalik sinonimdir”
12
Bizningcha, buni shu bilan izohlash mumkinki, 
agar terminologik tizim uchun sinonimlar yoki omonimlarning mavjudligi qanchalik 
maqsadga muvofiq degan savol tug‘ilsa, antonimiyaga shubha yо‘q. Biroq, 
leksemalarning terminologik ishlatilishi enantiosemiya hodisasini eslatuvchi effektni, 
ya’ni bitta sо‘z ichida antonimik ma’nolarning rivojlanishini keltirib chiqarishi 
mumkin.