Termiz davlat universiteti geografiya kafedrasi markaziy osiyo davlatlari
Yüklə 0,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3-MAVZU. MARKAZIY OSIYO HUDUDINING IQLIMI VA ICHKI SUVLARI REJA
- Suv omborlari.
- 4-MAVZU. MARKAZIY OSIYO HUDUDINING TUPROQLARI, O’SIMLIK VA HAYVONOT DUNYOSI REJA
- 1. Markaziy Osiyo tuproqlari.
- 2. Markaziy Osiyo o’simliklari.
- 3. Markaziy Osiyo o’lkasining hayvonot dunyosi.
|
Tayanch so’zlar. Geologik eralar. Tog` jinslarining yoshi. Arxey, Proterozoy, Paleozoy, Mezozoy, Kaynazoy. Tetis dengizi. Plita. Geosinklinal. Gertsen burmalanishi. Kimmeriy burmalanishi. Alp burmalanishi. Kuchli zilzilalar. Tekislik va pasttekisliklar.Qirlar va platilar. Adirlar va baland Tog`lar. Tyan-Shan. Oloy. Pomir. Tyan-Shandagi sirtlar. Eng baland cho’qqilar va eng past botiqlar. Turkman-Xuroson Tog` tizimi. Magmatik, metamorfik va cho’kindi Tog` jinslari. Neft va tabiiy gaz. Ko’mir. Temir ruda konlari. Rangli va nodir metallar. Mineral tuzlar. Shifobaxsh minarel suvlar.Qurilish materiallari.
3-MAVZU. MARKAZIY OSIYO HUDUDINING IQLIMI VA ICHKI SUVLARI REJA: 1. Markaziy Osiyo hududining iqlimi. 2. Markaziy Osiyo hududining ichki suvlari.
Markaziy Osiyo Yevroosiyo materigining markazida, okeanlardan ancha uzoqda joylashgan o’lka. Markaziy Osiyo hududi to’liq mo’'tadil va subtropik mintaqalarga to’Іri keladi. Uning geografik o’rni o’ziga xos iqlimning vujudga kelishiga sabab bo’lgan.Quyidagilar Turkiston iqlimini hosil qiluvchi omillar hisoblanadi: geografik o’rni, atmosfera tsirkulyasiyasi, rel`yefida tekislik va Tog`li o’lkalarniia mavjudligi.
10
Markaziy Osiyo iqlimga Arktika havo massalari va tropik havo massalari tasir etadi.
Yuqoridagi omillar ta'sirida Turkiston o’lkasida kontinental va quruq iqlim vujudga kelgan. Bu iqlimga quyosh nurlarining ko’pligi, havoning quruqligi xos. Iqlimning kontinentalligi sutkalik va yillik haroratlar o’rtasida katta farq bo’lishiga sabab bo’ladi. Markaziy Osiyoning shimoli va g`arbida tabiiy to’siqlarning yo’qligi shimoldan, shimoli-Іarbdan vag`arbdan keladigan havo massalarining bemalol kirib kelishiga imkon yaratadi. Markaziy Osiyoga qish faslida shimoli-sharqdan Sibir (Osiyo) antisikloni bilan sovuq havo va Shimoliy muz okeanidan Arktika havo massalari kirib keladi. Bu havo massalari Markaziy Osiyoning janubiy qismlarigacha yetib boradi va u yerlarda qattiq sovuqlarning bo’lishiga sabab bo’ladi. Yozda cho’llarda havo nihoyatda qizib, past bosim vujudga keladi. Markaziy Osiyoga qo’shni bo’lgan Eron va Afg`oniston cho’llarida ham xuddi shunday ahvol ro’y beradi. Bu Markaziy Osiyo tekisliklarida issiq va quruq tropik havoning, ya'ni termik depressiyaning hosil bo’lishiga olib keladi. Tropik havo quruq, chang-to’zonli va harorati yuqori bo’lishi bilan ajralib turadi. Markaziy Osiyo tekisliklari iqlimi o’z xususiyatlariga ko’ra bir-biridan birmuncha farq qiladi. Shimoliy qismlarida chalacho’l iqlimi ustun bo’lsa, qolgan qismlarida esa cho’l iqlimi ustundir. Markaziy Osiyo cho’llari materik ichidagi berk o’lka bo’lganligi sababli keskin kontinental iqlimga ega. Bu iqlimga ham yozning juda issiq, qishningg`oyatda sovuqligi, haroratning sutkalik, yillik amplitudalari farqi juda yuqori, fasllar bo’yicha yoІinlarning notekis taqsimllanishi, havoning quruq va ochiq bo’lishi xosdir. Markaziy Osiyo cho’llari iqlimini Yer sharidagi eng issiq joylar - Shimoliy Afrika va Mesopotamiya shimoliga qiyoslash mumkin. Qizilqum va Qoraqumda qishda eng past harorat – 25C dan 33C gacha boradi.Qishda Amudaryo va Sirdaryoning quyi qismi muzlaydi. Janubda esa qish birmuncha iliq keladi. Markaziy Osiyoning Tog`li o’lkalarida iqlim tekisliklaridagidan birmuncha farq qiladi, bulutli kunlarning ko’pligi, qorning uzoq yotishi, yoІinlarning ko’pligi, haroratning past bo’lishidir. 1500-2000 metrdan baland Tog`lar Atlantika okeani va O’rta Yer dengizidan keladigan nam shamollarni to’sib, yoІinlar yoІishiga sabab bo’ladi. Tyan-Shan Tog`larida dengiz sathidan 3500-4000 metr balandlikda yanvar oyida o’rtacha harorat 170-180, eng past harorat esa -480 gacha boradi. Pomirda,Qorako’l sohilida eng past harorat -500 gacha boradi. Markaziy Osiyoda “fyon” (Tog`larda), tekislik va ayrim Tog` yonbaІirlarida “garmsel” shamollari ko’p bo’ladi. Shuningdek, Tog`larda “Tog` vodiy shamollari” ham mavjuddir. Bulardan tashqari mahalliy shamollar ham mavjud. Masalan, “afІon” shamoli, “Bekobod” shamoli, “Qo’qon” shamoli va boshqalar.
Markaziy Osiyo daryo va ko’llarini suv bilan ta'minlab turuvchi manba Tog`lardagi muzliklar, yer osti, yomІir va qor suvlaridir. Markaziy Osiyo Tog`larida 4000 ga yaqin muzlik bor. Ularning maydoni 17573 kv.km. muzliklar bitmas-tuganmas suv manbaidir. Markaziy Osiyoda 12
11
mingdan ortiq daryo va 1000 dan ziyod ko’l bor. Ular o’lka hududida notekis taqsimlangan. Shu narsa diqqatga sazovorki, Markaziy Osiyo hududining 70 foizini tashkil qilgan chalacho’l va cho’llarda hamda dashtda ko’llar juda oz. 30 foiz Tog`li qismlarida 10 mingdan ortiq daryo mavjud. Tog`lar Markaziy Osiyo hududining suv resurslarini to’playdigan asosiy manbai bo’lsa, tekisliklar uni sarflaydigan asosiy qismidir. Bu Markaziy Osiyo uchun xos bo’lgan eng muhim xususiyat. Markaziy Osiyoning barcha daryolari (Irtish va uning irmoqlaridan tashqari) berk havzaga mansubdir. Markaziy Osiyo daryolari turli manbalardan suv oladi. V.L.Shuls ularni to’yinishiga ko’ra quyidagi 4 guruhga bo’ladi:
Birinchi guruhdagi daryolarga: Amudaryo, Zarafshon, Isfayramsoy, So’x, Isfara, Iee, Lepsa va boshqalar, bularning suvi yozda ko’payadi. Ikkinchi guruhga: Norin,
Chu, Sirdaryo va uning
irmoqlari, Chirchiq,Qoradaryo, Talas, Surxondaryo va boshqalar, bularning suvi iyun va iyulda toshadi, dekabr va fevral oylarida suvi juda kamayadi. Uchinchi va to’rtinchi guruh daryolariga Murg`ob, Tajan, Atrek,Qashqadaryo, ўuzordaryo, Sheroboddaryo, Ohangaron, Sarisuv, To’rІay va boshqalar kiradi. Tog`lardagi daryolar oqimi tezligi uchun ham muzlamaydi. Tekisliklardagi quyi qismi esa 1-2 oy muzlaydi. Markaziy Osiyo daryolari juda katta gidroenergiyaga ham ega. Daryolarga yirik suv omborlari ham qurilgan.
Orol ko’lidir. Ko’lning maydoni qurimasdan oldin 65458 kv.km.edi.Hozir 38 ming kv.km. Ko’l egallagan botiq tektonik yo’l bilan hosil bo’lgan, ammo Orolning o’zi qoldiq ko’ldir. Ko’l sathiga 100 mm. yoІin tushsa, bo’Іlanish esa 1000 mm.ga teng. Amudaryo va Sirdaryo suvining deyarli hammasining suІorishiga sarflanishi, hamma suvdan tejab-tergab foydalanmaslik, ko’plab suv omborlarining va kanallarning qurilishi oxir-oqibatda uning qurib borishiga sabab bo’lmoqda. Balxash ko’li dengiz sathidan 340 metr balandda joylashgan. Maydoni 17760 kv. km. Ko’lning oa??ee іenie esa tor, chuqur va suvi sho’r. Ko’lning o’rtacha chuqurligi 6 metr Balxashga; Ili,Qoratol, Oqsuv, Lepsa, Ayaguz va boshqa kichik daryolar o’z suvini quyadi, lekin bironta ham daryo oqib chiqmaydi. Issiqko’l dengiz sathidan 1609 metr balandda joylashgan tektonik ko’l, maydoni 6200 kv. km, eng chuqur joyi 702 metr. Ko’l atrofini Kungay, Terskay Olatovlari o’rab turadi. Issiqko’lga 80 dan ortiq daryo va soylar quyiladi, lekin bironta ham daryo oqib chiqmaydi. Issiqo’l suvi sho’r bo’lib ichishga yaramaydi. Baliqchilik mahalliy ahamiyatga ega. Sarez ko’li 1911 yid fevralda Pomirning Usoy degan joyida Murg`ob daryosi vodiysiga Tog`ning qulashi natijasida vujudga kelgan.Hozir uning uzunligi 100 km.ga yaqin, eni 55 km., chuqurligi 500-600 m. Ko’l dengiz sathidan 3200 metr balandda joylashgan.
12
Hisor Tog` tizmalarining shimoliy yonbagrida morena to’sishdan hosil bo’lgan, go’zal tabiatli Iskandarko’l mavjud. Uning maydoni 4 kv.km., chuqurligi 76 metr. Markaziy Tyan-Shan g`arbida Sonko’l joylashgan, maydoni 250 kv.km. Markaziy Osiyo Tog`lari va hududning shimoliy qismlarida ko’llar nihoyatda ko’pdir. Suv omborlari. O’simliklarni issiq, namga eng chanqoq davrdarida suv bilan muntazam ta'minlash maqsadida Markaziy Osiyoning bir qancha daryolarida sun'iy ko’llar - suv omborlari bunyod etilgan. Bu asosiy suv omborlari quyidagilar: Ili daryosida -QopchiІay, Norin daryosida - To’otaaul, Chirchiq daryosida - Chorvoq, Ohangaron daryosida - Toshkent,Qi?adaryoda - Andijon, Sirdaryoda - Qayroqqum,Chordara, Zarafshon daryosida - Kattaqo’rІon vaQo’yimozor,Qashqadaryoda - Chimqo’rІon,Qarshi kanalida - Talimarjon, Surxondaryoda - Janubiy Surxin, To’polang daryosida - To’polang, Amudaryoda - To’yamo’yin, Vaxshda - Norak,Qoraqum kanalida -Havuzxon suv omborlari qurilgan. Suv omborlari ichida eng yiriklari:QopchiІay, To’xtaІul, Tuyamo’yin, Chordara,Qayraqum, Chorvoq va boshqalar. Bu suv omborlari faqatgina yerlarni suІorish uchungina ishlatilmasdan, ulardan GESlar qurish, daryo suv oqimini tartibga solish, rekreaksiya maqsadlarida ham foydalaniladi. Yer osti suvlari. Markaziy Osiyo hududi juda katta yer osti suv boyliklariga ham ega. Iqlimning juda quruq bo’lganligi sababli oqar suvlar bilan bir qatorda yer osti suvlaridan ham aholini ichimlik suvi bilan ta'minlashda, ekinlarni suІorishda, chorva mollarini suІorishda keng ko’lamda foydalaniladi. Markaziy Osiyo hududi tabiiy-geografik va geologik xususiyatiga ko’ra bir- biridan keskin farq qiladigan 2 ta gidrogeologik kichik o’lka—janubi-sharqiy va sharqiy burmali Tog`lar va tekisliklardagi platformali artezian suvlari kichik o’lkalari mavjud.
Tayanch so’zlar. Mo’'tadil va subtropik iqlim mintaqalari. Keskin kontinental. Arktika havo massalari. Cho’l va chalacho’l. Absolyut maksimum va absolyut minimum. YoІin- sochin miqdori. Issiqlik. Mahalliy shamollar. Daryolarning to’yinishi va to’yinishiga qarab bo’linishi. Ko’llar. Asosiy ko’llar. Suv omborlari. Eng yirik suv omborlari. Yer osti suvlari. Gidrogeologik jihatdan bo’linishi.
O’SIMLIK VA HAYVONOT DUNYOSI REJA: 1. Markaziy Osiyo tuproqlari. 2. Markaziy Osiyo o’simliklari. 3. Markaziy Osiyo o’lkasining hayvonot dunyosi. 1. Markaziy Osiyo tuproqlari. Tuproq juda murakkab tabiiy hosiladir. Bu geografik komponentning hosil bo’lishi Tog` jinslari yuzasining yemirilishidan boshlanadi.Harorat, namlik va tirik
13
organizmlar ta'sirida yemirilgan Tog` jinslarida o’simlik paydo bo’ladi. O’simliklar nobud bo’lar ekan, tuproqda organik modda qoldiradi. Tuproq hosil bo’lishida iqlimning roli, reluyefning roli, mikroorganizmlarning roli, o’simliklarning roli, hayvonlarning roli, inson faoliyatining roli va shuningdek o’lka yoshi ham muhim ahamiyatga ega. Tuproqlar mexanik tarkibiga ko’ra gilli tuproqlar, loyqa tuproqlar, qumoq va qumloq toproqlarga bo’linadi. Strukturaga ega bo’lgan tuproq strukturali tuproq deb ataladi. Strukturali tuproq unumdor bo’ladi. Changsimon tuproq strukturasiz tuproq hisoblanadi va kam unumdor bo’ladi. Markaziy Osiyo tabiati va rel`yefining xilma-xilligi, o’simlik va hayvonot dunyosining rang-barangligi bu o’lkada xilma-xil tuproqlarning hosil bo’lishiga sabab bo’lgan. Markaziy Osiyoning tekislik qismida tuproqlar kenglik bo’ylab zona-zona bo’lib joylashgan. Chala cho’l va cho’llarning asosiy zonal tuproqlariga kashtan, qo’nІir, nur, qo’nІir, taqir, qumli, bo’z, sho’rlangan tuproqlar kiradi. Chala cho’l va cho’l zonasi tuproqlarida chirindi oz. Markaziy Osiyoning sharqiy va janubiy Tog`li qismida balandlik mintaqalari mavjudligi tufayli tuproq hosil qiluvchi omillar mutlaqo boshqacha. Markaziy Osiyoning Tog`li qismida quyidagi balandlik tuproq mintaqalari ajratiladi: 1. Bo’z tuproq mintaqasi (Tog` oldi qiyaliklari va Tog` etagidagi tekisliklar); 2. Jigarrang va qo’nІir o’rmon tuproqlar mintaqasi (o’rtacha balandlikdagi Tog`lar); 3.Qora va och tusli qo’nІir tuproqlar mintaqasi (baland Tog` o’rmon-o’tloq dashtlar); 4. Tog`-o’tloq tuproqlar mintaqasi (subali va alp o’tloqlar). Rel`yef, iqlim, gidrogeologik va shu kabi faktorlarning o’zgarishi bilan zonal tuproqlar orasida azonal tuproqlar - o’tloq, allyuvial-o’tloq, o’tloq-botqoq, botqoq, sho’rxok va turli darajada sho’rlangan kashtan va bo’z tuproqlar ham uchraydi. Markaziy Osiyoning (Qozog`istonning) shimoliy qismi dasht zonasiga to’Іri keladi va bu yerlarda qora tuproqlar tarqalgan. Janubroqda, ya'niQozog`iston past Tog`larining markaziy qismlari, MuІojar Tog`lari chalacho’l zonasida joylashgan shu sababli bu yerlarda, och tusli kashtan va qo’nІir tuproq ko’p uchraydi. Chalacho’l zonasining janubida qo’nІir tuproqlar uchraydi, chalacho’l zonasining daryo bo’ylarida, sizot suvlari yaqin bo’lgan joylarda o’tloq, o’tloq- botqoq, botqoq-allyuvial, sho’rxok tuproqlar uchraydi. Turkiston shimolidagi cho’llarda Katta Bo’rsiq, Kichik Bo’rsiq qumlari, Orol bo’yiQoraqumi, Mo’yinqum, Balxash bo’yi qumli cho’llarida ishqori ko’proq bo’lgan och tusli qo’nІir tuproqlar tarqalgan. Јoraqum, OrqaungizQoraqumi,Qizilqum,Qarshi, Karnob cho’llari, Kaspiy bo’yi sohili cho’llari janubiy cho’llar tipiga mansub va shu tufayli sur-qo’nІir, qum- taqir, o’tloq-botqoq tipli tuproqlardan, sho’rxoklardan iborat. Јumli cho’llarda tuproq hosil bo’lish jarayoni juda sust davom etadi, shu sababli uchib yurmaydigan qumlarda cho’l-qum tuproqlari hosil bo’lgan. 14
Јadimgi allyuvial tekisliklarda taqirlar va taqir tipli tuproqlar paydo bo’lgan. Taqir tipli tuproqlar daryo vodiylarining qadimgi terrasalarida, Tog` etaklaridagi qiya tekisliklarda ham uchraydi. Turkiston Tog` etaklaridagi eng quyi mintaqada bo’z tuproqlar keng tarqalgan. Bu mintaqa och tusli, to’q tusli bo’z tuproqlar bilan boshlanib yuqoriga ko’tarilgan sari ularning turlari o’zgarib boradi. Bo’z tuproqlarni atroflicha o’rganishda mashhur rus geografi I.P.Gerasimovning xizmatlari katta. Bo’z tuproqli yerlar 300-500 metrdan 1200-1400 m. balandlikkacha uchraydi. 2. Markaziy Osiyo o’simliklari. Markaziy Osiyo rel`yefi va iqlimining xilma-xilligi bu o’lkada o’simliklar olamining rang-barang bo’lishiga sabab bo’lgan. Bu o’lkada Kavkaz, Eron, Sibir, O’rta Yer dengizi bo’ylariga xos bo’lgan o’simlik va hayvonlar uchraydi. Markaziy Osiyoda 9000 dan ortiq o’simlik turi uchraydi. Mavjud o’simliklarning atigi 10 foizi chalacho’l va cho’l zonasida, qolgan 90 foizi esa Tog`li rayonlarda tarqalgan. Markaziy Osiyo o’simliklarini tarqalish xususiyatiga ko’ra 4 ta geografik o’lkaga: dasht; chalacho’l; cho’l; Tog`lar o’lkasiga ajratish mumkin. Dashtda qalin har xil o’tlar o’suvchi o’tloqlar mavjud bo’lsa, chalacho’lda dasht va cho’lga xos o’simliklar o’sadi.Dashtda asosan boshoqli o’t o’simliklari, bir yillik va ko’p yillik efemer o’tlar keng tarqalgan. Daryo vodiylari va pastqam yerlarda past bo’yli daraxtlarni uchratish mumkin.Chalacho’l shimolida boshoqli o’simliklar, janubida esashuvoq va sho’ra ko’plab o’sadi. Chalacho’lda o’simliklar siyrak bo’lib, ularning bo’yi past, barglari tikanli, ildizlari chuqur ketgan. Chalacho’l shimolining asosiy o’simliklari betaga, qiltanoq, chalov, oq shuvoq, qora shuvoq, izen (supurgi) va boshqalardan iborat. Bahorda ko’plab efemer va efemeroidlar; lola, chuchmoma, gulsafsar, ravoch, ayiqtovon va boshqalar. Chalacho’lning pastqam suvli joylarida tol, Tog`terak, zarang, qayin, qaraІay kabi daraxtlar o’sadi. Chalacho’l shimolidagi Tog`lar yonbaІirlarida qayin, Tog`terak, qaraІay daraxtlari ko’plab o’sadi. Chalacho’l zonasi eng avvalo yaylov sifatida keng foydalaniladi, vohalarida obikor dehqonchilik yaxshi rivojlangan. Markaziy Osiyo cho’llari ham shimoliy va janubiy deb ataluvchi tabiiy komplekslarga bo’linadi. Shim cho’llarda yoІin-sochin fasllar bo’yicha ancha teng taqsimlangan. Janubiy cho’llarda esa yoІinlarning asosiy qismi bahor va qish fasllarida tushadi va iqlimi, o’simlik, hayvonot dunyosining rivojlanishi va tarkibi jihatidan Old Osiyo va Shimoliy Afrika cho’llariga o’xshab ketadi. Shimoliy cho’llar o’simlik olamining 30-40% ini shuvoq tashkil etadi, qumli joylarda esa akasiyaning alohida turi- quyonsuyak, buІdoyiq, chalov, shuvoq, qizilcha, qiyoq keng tarqalgan. Janubiy qumli cho’llarda (Јoraqum,Qiizilqum) asosan qurІoqchilikka chidamli, ildizlari uzun, barglari mayda o’simliklar ko’p o’sadi. Bularga: juzІun, yantoq, quyonsuyak, qizilcha,astragul, qandim kabilar kiradi. Cho’llar orasida, qadimgi va hozirgi allyuvial tekisliklarda vodiy o’tloqlari, to’qaylar, butazor, ko’kalamzor vohalar mavjud. Botqoqli qayirlarda qamishzorlar tarkib topgan. Markaziy Osiyo Tog`li o’lkalarini o’z navbatida bir qancha tabiiy komplekslarga ajratish mumkin: 1. Tog`-cho’l tabiiy klmpleksi; dengiz sathidan 300-500 m. baland bo’lgan Tog` etaklaridagi adirlarni, daryo terrasalarini egallaydi. Bu yerlarning eng asosiy 15
o’simliklari qorabosh, qo’nІirbosh, chuchmoma, lola, ayiqtovon, lolaqizІaldoq va boshqalardir. 2. Tog`-chalacho’l tabiiy kompleksi; 500-15000 m. balandlikkacha. Bu mintaqada efemerlardan buІdoyiq ko’p o’sadi. Cho’l tipidagi o’tlar anchagina. Erta bahorda qo’nІirbosh, gulsafsar, lola, yozda esa efemerlar qurib, qovjirab qoladi. O’simliklar KopetdoІ, Turkiston, Zarafshon,Hisor, Talas tizmasida birmuncha ko’p uchraydi. 3. Tog`-quruq dasht kompleksi; 1200-1500 m.dan 2200-3000 m.gacha balandda bo’lgan joylarni egallaydi. Bunga KopetdoІdan TorboІtoygacha bo’lgan bo’lgan barcha Tog`lardagi tabiiy komplekslar kiradi. Bu mintaqada boshoqlilar juda ko’p. Chalov va betaga yer yuzasini sidirІasiga qoplab olgan. Bahorda qo’nІirbosh, lola, boychechak ko’plab uchraydi. KopetdoІdan to Issiqko’lningg`arbiga qadar bo’lgan yerlarda yovvoyi pistazor va bodomzorlar mavjud. 4. Tog` o’rmon-o’tloq dasht kompleksi. 1200-1500 metdan 3000-3500 m.gacha. Bu zonada yoІingarchilik juda ko’p bo’ladi. Bu mintaqada joyning dengiz sathidan mutlaq balandligiga qarab quyoshga nisbatan joylashgan o’rniga qarab, yonbaІirlarning tik yoki yotiqligiga qarab har xil o’simlik turlari vujudga kelgan. O’tlardan: astragul, kavrak, arpaІon, buІdoyiq, bo’yi 1-2 metr bo’lgan butalar ko’p. Bargli o’rmonlar 1400-1500 m.dan 2000 m.gacha bo’lgan yerlarda zarang, olma, yonІoq, archa, namatak ko’p o’sadi. Turikston Tog`larining 3000 m.gacha bo’lgan qismida archa keng tarqalgan. 5. Subalp tipidagi o’tloqlar kompleksi. Bu mintaqa Tog`larning geografik yo’nalishi, yoІin miqdori va boshqa xususiyatlariga qarab har xil joylashgan. M.: Orqa Iee Olatovida 1500-1600 m.dan,Farg`ona tizmasida 2500-2700 m.dan, Oloy vodiysidagi Tog`larda esa 3100-3200 m.dan boshlanadi. Mintaqaning asosiy o’simlik dunyosi o’tloqlar, yel-pixta o’rmonlari, archazorlardan iborat. Subalp o’tloqlari yaylov sifatida katta ahamiyatga ega bo’lib, bu yerda asosan betaga, kavrak, qo’nІirbosh, mushukquyruq, yorongul kabi o’ziga xos o’simliklar uchraydi. Subalp mintaqasining janubida archaning bir qancha turi mavjud. Archaning asl vatani Turkiston Tog`laridir, u 800-3000 metr balandlikkacha o’sadi. 6. Alp tipidagi kompleks. Bu mintaqaga 3000-35000 m.dan qorli Tog` tepalarigacha, ba'zan doimiy qor chegarasidan ham yuqori joylar kiradi. Namgarchilik ko’p yerlar alp tipidagi o’tloqlar, yoІin oz yerlar esa Tog` dashtlari bilan qoplangan. Alp o’tloqlari o’simliklari subalp o’tloqlaridan bo’yining balandligi bilan ajralib turadi. Mintaqada har xil o’tlar, edelveys guli, turli rangdagi gullar - sariq ayiqtovon, ko’kgul, pushti qo’qongul, sarІish yovvoyi ko’knor ko’p uchraydi. Gulli o’simliklar Zarafshon tizmasida 3800 m.gacha ўarbiy Pomirda esa 4500 m.gacha balandlikda uchraydi. Mintaqada butalar ham anchagina. 3. Markaziy Osiyo o’lkasining hayvonot dunyosi. Markaziy Osiyo hayvonot dunyosi boy va rang-barang bo’lib, ular asosan dasht, chalacho’l va cho’l sharoitiga moslashgan. O’lka hayvonot dunyosining aksariyati quruq va issiq yozga, sovuq qishga, suvsizlikka bardosh bera oladi. Bu o’lkada hayvonot dunyosining Eron, O’rta Yer dengizi, O’rta Osiyoga xos bo’lgan vakillari bor. Dasht hayvonlari. Dashtda asosan chalacho’l va mo’'tadil iqlimga moslashgan hayvonlar tarqalgan.Har xil qushlar, kemiruvchilar, tuyoqli hayvonlar keng 16
tarqalgan.Qushlardan: to’rІay, oq kaklik, qutb boyqushi va boshqalar; kemiruvchilardan: har xil sichqonlar, kalamush, yumronqoziq va boshqalar; tuyoqlilardan: oqquyruq, jayron, tulki, tarpan (yovvoyi ot), qulon (yovvoyi eshak) va boshqalar; sudralib yuruvchilardan: ilonlarning bir qancha turlari mavjud. Chalacho’l hayvonlari. Bu zonada yozning issiqligi va quruqligi hamda qishning juda sovuqligi hayvonlarni turli sharoitda yashashga moslashtirgan. Ko’pchilik hayvonlar qishda uyquga ketsa (qo’shoyoq), ba'zlari yoz va kuzda yiqqan ozuqalarini qish paytida inlarida iste'mol qiladilar (sichqon, kalamushlar). Chalacho’lning asosiy hayvonlari bo’ri, tulki, sassiqko’zan, oq sichqon, yumronqoziq, qo’shoyoq, oqquyruq va hokazolar. Chalacho’lda eng ko’p uchraydigan hayvon yumronqoziqdir. Kemiruvchilardan har xil sichqonlar, kalamush, qo’shoyoq ko’p. Orolbo’yi, Ustyurt, To’rІay, Balxash bo’yi qumlarida tuyoqlilardan oqquo’yruq, jayron ko’p uchraydi. Parrandalardan oq va qora to’rІay, turnalar, bulduruqlar, tuvaloq, boyqush, lochin, burgut va boshqalar. Sudralib yuruvchilardan toshbaqa va kaltakesaklar, har xil ilonlar ko’p. Zaharli chayon, tarantul (biy), faoanga, qoraqurtlar bor. Cho’l hayvonlari. Cho’l hayvonlari nihoyatda xilma-xil; yuqori harorat, qumli, gilli, toshloq, sho’rhok sharoitlarda yashashga moslashgan. Cho’lning asosiy hayvonlariga yumronqoziqlar, qum sichqonlari, qo’shoyoqlar, tulki, chiyabo’ri, barxan mushugi va boshqalar. Јushlardan to’rІay, xo’jasavdogar, yilqichi, tentakqush, so’fito’rІay, saksovul chumchuІi ko’p. Cho’lda toshbaqa va kaltakesaklar juda ko’p. Bu yerda shuningdek Turkiston agamasi yashaydi. U jazirama issiqda saksovul ustiga chiqib jon sayqlaydi.Qumli cho’lda har xil zaharli ilonlar ham ko’p. (qum buІma iloni, charxilon (efa), kobra va boshqalar). Yirtqichlardan bo’rsiq, bo’ri, yirtqich qushlardan tasqara, burgutlar mavjud. Tog`li o’lkalar hayvonlari. Chalacho’llardagi Tog`larda ham cho’llarga xos bo’lgan hayvonlar yashaydi. Yirik hayvonlardan tulki, bo’ri, yovvoyi qo’y (arxar), jayron, sayІoq yashaydi. Kaltakesaklardan Turkiston agamasi, parrandalardan so’fito’rІay, bo’zdak, ko’k qarІa, kaklik ko’p uchraydi. Tog`li o’lkalarning bargli o’rmonlarida jayra, ayiq, to’nІiz, tyanshan bo’rsiІi ko’p uchraydi. To’qay hayvonlari. Bu hayvonlar asosan Amudaryo, Sirdaryo, Iee, Chu, Sarisuv, Atrek daryolarining qayirlarida ko’p. To’qaylar uchun xos bo’lgan va eng ko’p uchraydigan hayvonlarga to’nІiz, to’qay mushugi, bo’rsiq, bo’ri, quyon, suv kalamushlarini ko’rsatish mumkin. Parrandalardan o’rdak,g`oz, loyxo’rak, baliqchi, qorabuzov, flamingo, birqozon, qirg`ovul va boshqalar. Tayanch so’zlar. Tuproq hosil qiluvchi faktorlar. Tuproq gorizontal va vertikal zonalari. Azonal tuproqlar. Tuproq tiplari. Tuproqning chirindi tarkibi. O’simlik turlari. Efemer va efemeroidlar. Dasht. Chala cho’l. Cho’l.Qumli cho’l o’simliklari. O’simliklarni 17
geografik o’lkalarga ajratish. Tog`li o’lka o’simliklarining tabiiy komplekslari. Dasht hayvonlari. Chala cho’l va cho’l hayvonlari. Tog`li o’lkalar hayvonlari. To’qay hayvonlari.
Yüklə 0,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|