Termiz davlat universiteti metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlashtirish asoslari

1.
 
qadam — 0,75 m 
2.
 
tosh - 8000 qadam x 0,75=6000 m=6,0 km 
3.
 
chakirim — 1200 qadam x 0,75=0,9 km 
4.
 
shar - 4000 qadam x 0,75=3,0 km 
5.
 
yogoch — 12000 qadam x 0,75=9.0 km. 
XIX asrga qadar xar hil moddalarning massasining birligi qilib arpa 
donining massasi olingan. 
1.
 
1 arpa donining massasi — 0,04095 g. 
2.
 
Miskol=100 arpa doni x 0,04095=4,095 g. 
3.
 
Kadok= 100 miskol x 4,095=409,5 g. 
4.
 
Kumushtosh=250 miskol x 4,095=1023,7 g. 
5.
 
0ltintosh=500 miskol x 4,095=2047,5 g. 
6.
 
Pud=4000 miskol x 4,095=16,38 kg. 
7.
 
Botmon=10 pud= 163,8 kg. 
8.
 
Kimmat baxoli toshlar «Karat» birligi bilan ulchangan 1 karat=0,2 g=200 
mg. 
Suvlarni o’lchash. 
1 kulok suv — 11,5 l/s 1 tegirmon suv — 5 kulok x 
11.5=58 l/s 1 sanoch suv — 30 litr 1 xuplam — 15-20 ml 
1 osh koshik - 15 Ml 1 ashir — 6 litr. 
1-
davr: XVIII asrda Fransuz olimlari Laplas, Lagranj, Monj birinchi bulib 
metr tizimini (m va kg) taklif etishadi. 
Metr tizimi bilan uzunlikni, yuzani, xajmni, massani O’lchash mumkin 
buladi. Usha davrda uzunlik birligi «metr» deb yer meridianining 40 mln.dan bir 
qismi. qabul qilingan.1m qilib, platinadan timsol (namuna) yasalgan. 
Massaning birligi «kg» deb 4°S xaroratdagi 1 dm
3
distillangan suvning 
massasini qabul .qilishgan. Shu massaga barobar qilib platinadan kada.ktosh 
yasalgan bulsa. uning diametri 39 mm ga teng bulgan. Birlik «kg» ga xam 

---

28 
platinadan timsol (prototip) yasalgan. 1872 yil Xalkaro komissiya tomondan 
«kg» va «m» prototyplari qabul qilingan. 
1875 yil 37 davlatlar shu timsollarni qabul qilganlar. Rossiya esa (1919 yildan 
boshlab) 1927 yil butunlay tatbiq etgan. 
Ayrim davlatlarda metrik tizimga asoslangan holda alohida sohalar. uchun 
metrik tizimning karr&pari yoki ulushlari ishlatila boshlangan. 
1832 yil nemis olimi Gauss har hil kattapiklarni O’lchash uchun o’zining 
tizimini takpif etdi — mm, mg, sek.
Shu birliklar orkali ayrim kattaliklar uchun xosila birliklarni tuzadi, ya’ni 
-— tezlik, bosim, kuvvat, ish va x.k. Fan va texnikaning rivojlanishi bilan 
Gauss tizimiga asoslangan bir kancha birliklar yaratildi. Chunki Gauss tizimi 
mayda edi. 1881 yil Xalkaro elektrotexnika komissiyasi SGS (sm, g, s) 
tizimini qabul .qiladi. Bu tizim buyicha asosan 2 xosila kattalikning birligi 
qabul .kilinadi. Ya’ni «ish» birligi qilib «
ERG
»
ni qabul .kilinadi/ «K
UCH
»
birligi qilib «dina» qabul .kilinadi. 
1 erg=10'
7
joul; 
1 dina=10’
5
nyuton. 
Kuvvat SGS tizimida erg/sek bilan ulchanadi. 
Bosim esa — dina/sm
2
=1 bar deb belgilangan. Lekin SGS tizimi bilan 
elektrik va magnit kattaliklarini O’lchashning imkoniyati bupmagan. 
MKGKS
tizimi - mexanik kattapiklarni aniklash uchun bulib, metr (m), 
kilogramm-kuch (kgk), sekund (s). 
MKGS
tizimi - mexanik kattaliklar tizimi bulib, ularning asosiy birliklari 
quyidagichadir: metr (m), kilogramm (kg), sekund (s). 
SGS
tizimi - mexanik kattapiklarni O’lchash uchun bulib, uzunlik (sm), 
vakg (s), vazn (g) dir. Bu tizim 1832 yilda qabul .qilingan. 
1901 yil Italiya olimi Djorji MKSA (m, kg, s, amper,) tizimini taklif etadi. 
Bu tizim buyicha elektromagnit kattaliklarini O’lchash imkoniyati yaratilgan. 
Undan tashkari asosiy birlik tizimi uch kismga bulinadi: 
MKSA
tizimi - elektr va magnit kattaliklarini O’lchash uchun bulib, 1901 
yilda italiyalik olim Jorji tavsiyasiga binoan qabul .qilingan. Metr (m), sekund 
(s), amper (A), kilogramm (kg). 
Xozirgi kunda tizimdagi birliklar bilan bir katorda kullanish uchun 
ishlatiladigan birliklar xam mavjud. 
MTS
tizimi - mexanik kattapiklarni aniklash uchun bulib, metr (m), tonna 
(t), sekund (s) dir. Bu tizim 1927 yil Fransiyada qabul .kilindi. 
Fizik ulchov tizimining birlik katori- son tizimidan tashkari birlik. Bir 
tizimdan boshka bir tizimga surilishini xalkaro oraliklarda birxillashtirish 
kerak buladi. 
XIX asrdan boshlab Yevropa davlatlarida MKGKS - m, kg kuch, s va MTS
m, tn, s birliklari texnykada keng ishlatila boshlagan. 
Mavjud bulgan birliklar tizimining birortasi xam barcha sohadagi kattalik 
birliklarini umumlashtira olmagan. 
Fan - va texnikaning rivojlanishi bilan barcha sohani umumlashtiruvchi 
yangi birliklar tizimini yaratish zaruriyati kelib chiqadi, ya’ni birliklar 
yaratishning 4— davri boshlandi. 

---

29