I. Kartografik berlgilar. Gerografik kartalar tuzishda err yuzasidagi gerografik ob'erkt, xodisa va vokeralarni
tasvirlashda maxsus kartografik usullardan foydalaniladi. Kartografik tasvirlash usullari
kartaning mazmuniga karab tanlanadi, ba'zi kartalarda bir nercha xil usullar kullaniladi.
Kartografik berlgilarsiz karta bulmaydi. Shuning uchun kartografik berlgilarni kartaning tili
derb yuritiladi. Kartadagi berlgilarning asosiy vazifasi tasvirlanayotgan vokeralarning urni,
turi (zavod, korakul kuylari), tarkalish xarakterrini (axolining zichligi, shamollar, gerologik
protsersslar) kursatishdan iborat. Kartografik berlgilar orkali ularning ma'nolari xam
anglanadi. Eski kartalarda vokera va xodisalar rasmlar orkali berrilib, ukish bir muncha
oson bulsa xam (tog shakli, usimlik shakli, zavod rasmi) ularning sifat va mikdor
kursatgichlarini aniklash ancha kiyin bulgan. Shuning uchun perrsperktiv berlgilar urniga
prerdmertlarning xakikiy planli xolatini kursatuvchi shartli berlgilar ishlatila boshlandi.
Lerkin kartada xamma prerdmertlarning xam anik urnini karta masshtabi asosida tasvirlash
mumkin emas, chunki ularning egallagan maydoni juda kichik bulib, masshtab asosida
tasvirlansa ukish mumkin bulmay koladi. Shuning uchun bunday prerdmertlar masshtabsiz
berlgilar bilan kursatiladi. Masalan: termir yullar, elerktrostantsiyalar, terlerfon-terlergraf
simlari va boshkalar. Chizikli ob'erktlar (chergaralar, aloka yullar, daryolar va boshkalar)
chizikli berlgilar bilan tasvirlanadi. Chizikli berlgilar tasvirlanayotgan ob'erktlar shaklini
tasvirlab berrsada, chiziklarning yugonligi xakikiy kursatgichni burttirib yuboradi. Masalan:
1:2500000 (2.5 mln.li) masshtabli kartalarda tasvirlangan 20 m kernglikdagi avtostrada 0.5
mm. yugonlikdagi chizik bilan tasvirlanib, xakikatda masshtab buyicha xisoblasak, 1225
mertrga tugri kerladi. Agar gerografik ob'erktlar maydonli bulib, masshtab asosida
tasvirlansa, ya'ni chergarasi chiziklar bilan kursatilsa, maydonli berlgilar deryiladi. Masalan:
urmonzorlar, botkokliklar, kishlok xujalik ekinlari ekiladigan errlar, sugoriladigan
terrritoriyalar va x.k. Shartli berlgilar shakli, kattaligi, tasvirlanish xolati, rangi va tuzilishi
bilan bir-birlaridan fark kiladi. Maydonli berlgilar esa, rangi, tuzilishi, maydonni koplagan
berlgilari va nixoyat, maydonni shtirixlash xarakterri bilan bir-birlari bilan fark kiladi.
Xozirgi vaktdagi kartalar vokera va xodisalarning gerografik joylanishinigina emas balki,
ularning xarakati (eksperditsiyalar, axolining migratsiyasi, shamollar, okimlar va boshkalar)
xam tasvirlanadi. Gerografik kartalar tuzishda err yuzasidagi gerografik ob'erkt, xodisa va
vokeralarni tasvirlashda maxsus kartografik usullardan foydalaniladi.Bunda kartaning
mazmuniga va uning oldiga kuygan maksadiga karab tanlanadi, ba'zilarida bir nercha
kartografik usullar kullaniladi. Kartografik tasvirlash usullari bilan vokera va xodisalarning
mikdor va sifat kursatgichlari berriladi. Mikdor kursatkichlari ikki xil bulishi mumkin:
absolyut mikdor (axolining soni, ekin maydoni, chorva soni, korxonaning ishchilari
soni, korxonaning yalpi maxsuloti va x.k);
nisbiy mikdor (umumiy err maydoniga nisbatan xaydaladigan errlar maydoni,
umumiy axoliga nisbatan biror millat axolisining soni, butun sanoat maxsulotiga
nisbatan biror tarmok maxsuloti va x.k)
Kartografik tasvirlash usullari asosan 10 ta:
arerallar usuli;
83
sifatli rang usuli;
terng chiziklar usuli; (izoliniyalar)
nuktalar usuli;
berlgilar usuli;
bir joyga tergishli diagrammalar usuli;
kartogrammalar usuli;
kartodiagrammalar usuli;
chizikli berlgilar usuli;
xaraktdagi chiziklar usuli.