Termiz davlat universiteti topografiya asoslari va kartografiya


  Kartografik proerktsiyalar



Yüklə 1,41 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə88/114
tarix09.02.2022
ölçüsü1,41 Mb.
#52294
1   ...   84   85   86   87   88   89   90   91   ...   114
topografiya asoslari va kartografiya

1.  Kartografik proerktsiyalar. 
Kartani tushinish uchun, uning plandan farki nimada ekanligini anglash uchun va 
nixoyat, ellipsoid (shar) sirtini terkis kogozga (kartaga) tushirishda  xosil buladigan 
uzgarishlarni tasavvur kilish uchun kartografik proerktsiyalar tugrisida ma'lumotga ega 
bulish zarurdir. 
Kartografik proerktsiya derb, errning kavarik yuzasini (ellipisoidini) terksis yuzada, 
ya'ni kartada tasvirlash usuliga aytiladi.  
Kartografik proerktsiya tugrisida ertarli darajada bilimga ega bulgan kishi kartadagi 
xatoliklarni, ularning turlari va tarkalishini tasavvur kila oladi. 
Yerning sharsimon yuzasini uzgartirmasdan fakat globusda bir xil mashstabda aks 
ettirish mumkn. 
Ellipsoid  (yoki shar) yuzani konus yoki slindrga uxshab terkislikka yoyib bulmaydi. 
Agar terkislikka yoyilsa ochik uzik joylar (derformatsiya) xosil buladi. Bu ochik joylarni 
tuldirib tasvirlash uchun ular «chuziladi». Natijada tasvirlangan yuzalarning mashstabi 
xamma joyda bir xil bulmaydi. 


 
 
 
80 
Kartografik proerktsiyalar nazariyasida ellipsoid yuzasidagi juda kichik aylana (doira) 
terkislikda tasvirlanganda ellipsga aylanadi va uni ellips xatoligi derb yuritiladi.  
Yer   yuzasini terkis yuzaga yoyib tasvirlaganda kuyidagi xatoliklar kerlib chikadi: 
Burchak xatoligi; 
Oralik xatoligi; 
Maydon xatoligi 
Shakl xatoligi. 
Bu xatoliklarning vujudga kerlishini va ularning err shari buyicha kartada tarkalishini 
kurgazmali kilib kursatish uchun globus merridianlar buyicha zonalarga (tilimlarga) bulinib, 
ekvator chizigi buyicha yoyilsa, oraliklarda ochik joylar xosil buladi. 
Agar globus yuzasini paralerllar buylab kismlarga (polosalarga) bulib, ular terkislikka 
bir merridian buyicha yoyilsa, parlerllar orasida xam ochik joylar vujudga kerladi.  
Tilim va polosalar bir xilda yoyilib, ochik joylar tuldirilsa, dunyo kartasi xosil buladi.  
Bundagi xatolik asosan oralik xatoliklardan iborat buladi. Mayda mashstabli bunday 
kartalarda uzunlik mashstabi ekvator bilan boshlangich merridiandagina uzgarmay saklanib 
koladi, ya'ni yoyib kushilmagan maydonlarda xatoliklar bulmaydi. 
Kartalarda xatosiz tasvirlangan joylardagi uzunlik mashstabi bosh mashstab derb 
ataladi. Xato bilan tasvirlangan maydonlardagi mashstablar uzgaruvchan bulib, xususiy 
mashstab deryiladi. 
Gerografik kartalarda bosh mashstab kusatiladi, u janubiy ramkaning tagiga yoki 
shimoliy ramkaninng terpasiga yozib kuyiladi. 
Barcha gerografik kartalarning bosh mashstabi asosida xoxlagan terrritoriyamizning 
xususiy mashstabini topish mumkin. Buning uchun biror joydan utadigan merridian yoki 
paralerll yoyi uzunligi uning err yuzasidagi xakikiy uzunligiga nisbati olinadi. 
Bu kuydagi formula bilan topiladi: 
L
i
m
=
 
Bu errda:  
m –xususiy mashstab,   
j –kartadagi 10 merridian yoki paralerl yoyining uzunligi (sm. xisobida) 
L -  shu yoyning err yuzasidagi uzunligi. 
Masalan: «Dunyo ukuv atlasi» ning 102-103 bertlaridagi MDX ning siyosiy-ma'muriy 
kartasidan (bosh masshtab 1:20.000.000) Karaganda va Norilsk shaxarlari atrofining xususiy 
mashstablari aniklanishi kerrak bulsin: 
Karaganda shaxri 500 li paralerlda joylashgan. Kartada bu kernglikdagi 100 paralerl yoyning 
uzunligi 3,6 sm., err yuzasida 100 yoyning uzunligi 71697000 sm. (1-ilovadan olindi)  
formulaga kuyilganda: 
19915800
:
1
19915800
1
см
 
71697000
6
.
3
=
=
=
=
cm
L
i
m
 
1.  Norilsk shaxri 700 li paralerl yakinida joylashgan. Bu errda      100 li parerlerl yoyning 
uzunligi kartada 2 sm. ga terng, err yuzasida esa 100 li yoyning uzunligi 38187000 sm 
(1-ilovadan olingan) formulaga asosan: 


 
 
 
81 
19093500
1
38187000
cm
2
L
i
m
=
=
=
        га  
Dermak, bu kartada, karaganda atrofining xususiy mashstabi 1:19915800. 
Norilsk shaxri atrofining xususiy mashstabi esa 1:19093500 ekan. 

Yüklə 1,41 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   84   85   86   87   88   89   90   91   ...   114




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin