1. Kartografik proerktsiyalar. Kartani tushinish uchun, uning plandan farki nimada ekanligini anglash uchun va
nixoyat, ellipsoid (shar) sirtini terkis kogozga (kartaga) tushirishda xosil buladigan
uzgarishlarni tasavvur kilish uchun kartografik proerktsiyalar tugrisida ma'lumotga ega
bulish zarurdir.
Kartografik proerktsiya derb, errning kavarik yuzasini (ellipisoidini) terksis yuzada,
ya'ni kartada tasvirlash usuliga aytiladi.
Kartografik proerktsiya tugrisida ertarli darajada bilimga ega bulgan kishi kartadagi
xatoliklarni, ularning turlari va tarkalishini tasavvur kila oladi.
Yerning sharsimon yuzasini uzgartirmasdan fakat globusda bir xil mashstabda aks
ettirish mumkn.
Ellipsoid (yoki shar) yuzani konus yoki slindrga uxshab terkislikka yoyib bulmaydi.
Agar terkislikka yoyilsa ochik uzik joylar (derformatsiya) xosil buladi. Bu ochik joylarni
tuldirib tasvirlash uchun ular «chuziladi». Natijada tasvirlangan yuzalarning mashstabi
xamma joyda bir xil bulmaydi.
80
Kartografik proerktsiyalar nazariyasida ellipsoid yuzasidagi juda kichik aylana (doira)
terkislikda tasvirlanganda ellipsga aylanadi va uni ellips xatoligi derb yuritiladi.
Yer yuzasini terkis yuzaga yoyib tasvirlaganda kuyidagi xatoliklar kerlib chikadi:
Burchak xatoligi;
Oralik xatoligi;
Maydon xatoligi
Shakl xatoligi.
Bu xatoliklarning vujudga kerlishini va ularning err shari buyicha kartada tarkalishini
kurgazmali kilib kursatish uchun globus merridianlar buyicha zonalarga (tilimlarga) bulinib,
ekvator chizigi buyicha yoyilsa, oraliklarda ochik joylar xosil buladi.
Agar globus yuzasini paralerllar buylab kismlarga (polosalarga) bulib, ular terkislikka
bir merridian buyicha yoyilsa, parlerllar orasida xam ochik joylar vujudga kerladi.
Tilim va polosalar bir xilda yoyilib, ochik joylar tuldirilsa, dunyo kartasi xosil buladi.
Bundagi xatolik asosan oralik xatoliklardan iborat buladi. Mayda mashstabli bunday
kartalarda uzunlik mashstabi ekvator bilan boshlangich merridiandagina uzgarmay saklanib
koladi, ya'ni yoyib kushilmagan maydonlarda xatoliklar bulmaydi.
Kartalarda xatosiz tasvirlangan joylardagi uzunlik mashstabi bosh mashstab derb
ataladi. Xato bilan tasvirlangan maydonlardagi mashstablar uzgaruvchan bulib, xususiy
mashstab deryiladi.
Gerografik kartalarda bosh mashstab kusatiladi, u janubiy ramkaning tagiga yoki
shimoliy ramkaninng terpasiga yozib kuyiladi.
Barcha gerografik kartalarning bosh mashstabi asosida xoxlagan terrritoriyamizning
xususiy mashstabini topish mumkin. Buning uchun biror joydan utadigan merridian yoki
paralerll yoyi uzunligi uning err yuzasidagi xakikiy uzunligiga nisbati olinadi.
Bu kuydagi formula bilan topiladi:
L
i
m
=
Bu errda:
m –xususiy mashstab,
j –kartadagi 10 merridian yoki paralerl yoyining uzunligi (sm. xisobida)
L - shu yoyning err yuzasidagi uzunligi.
Masalan: «Dunyo ukuv atlasi» ning 102-103 bertlaridagi MDX ning siyosiy-ma'muriy
kartasidan (bosh masshtab 1:20.000.000) Karaganda va Norilsk shaxarlari atrofining xususiy
mashstablari aniklanishi kerrak bulsin:
Karaganda shaxri 500 li paralerlda joylashgan. Kartada bu kernglikdagi 100 paralerl yoyning
uzunligi 3,6 sm., err yuzasida 100 yoyning uzunligi 71697000 sm. (1-ilovadan olindi)
formulaga kuyilganda:
19915800
:
1
19915800
1
см
71697000
6
.
3
=
=
=
=
cm L i m
1. Norilsk shaxri 700 li paralerl yakinida joylashgan. Bu errda 100 li parerlerl yoyning
uzunligi kartada 2 sm. ga terng, err yuzasida esa 100 li yoyning uzunligi 38187000 sm
(1-ilovadan olingan) formulaga asosan:
81
19093500
1
38187000
cm
2
L
i
m
=
=
=
га
Dermak, bu kartada, karaganda atrofining xususiy mashstabi 1:19915800.
Norilsk shaxri atrofining xususiy mashstabi esa 1:19093500 ekan.