Surxondaryo viloyatining mo''tadil iqlimi va atrof-muhit bu yerda juda qadimdan inson manzilgohlarining paydo bo'lishiga sabab bo'lgan.
Mezolit davriga kelib insonlarn nafaqat g'orlarda, balki past tekisliklarda va daryo bo'ylarida ham makon qurib istiqomat qila boshlaganlar. Shu bois viloyatning Ko'hna Termiz, Ayritom kabi yodgorliklarida ko'plab tosh qurollar uchragan. Bu davrga kelib o'q-yoy ixtiro qilingan, suyakdan bigiz va boshqa qurollar yasalgan, mayda tosh qurollar ko'paygan va yovvoyi hayvonlar xonakilashtirila boshlangan.
Mezolit davriga kelib insonlarn nafaqat g'orlarda, balki past tekisliklarda va daryo bo'ylarida ham makon qurib istiqomat qila boshlaganlar. Shu bois viloyatning Ko'hna Termiz, Ayritom kabi yodgorliklarida ko'plab tosh qurollar uchragan. Bu davrga kelib o'q-yoy ixtiro qilingan, suyakdan bigiz va boshqa qurollar yasalgan, mayda tosh qurollar ko'paygan va yovvoyi hayvonlar xonakilashtirila boshlangan.
2-ZAL. SURXON VOHASI BRONZA DAVRIDA (miloddan avvalgi III-II ming yillik boshlari)
Miloddan avvalgi III-II ming yilliklarni qamrab olgan bronza (jez asri) davri Markaziy Osiyoda tub o'zgarishlar yuz bergan davr hisoblanadi. Bu avvalambor qalayi, miss va qo'rg'oshin qorishmasidan tarkib topgan jez (bronza) qurollarning ixtiro qilinishi bilan bog'liq bo'lgan. Bronzaning kashf etilishi tufayli mehnat va ov qurollari takomillashgan, kulolchilik charxining ixtiro qilinishi hunarmandchilikning dehqonchilikdan alohida xo'jalik sifatida ajralib chiqishiga olib kelgan.
(miloddan avvalgi I ming yillik boshlari - miloddan avvalgi IV asr)
Miloddan avvalgi ming yillikning birinchi choragida o'z tasarrufiga Surxon vohasi, Janubiy Tojikiston va Shimoliy Afg'oniston yerlarini birlashtirgan Baqtriya o'lkasi iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotida chuqur o'zgarishlar yuz bergan davr hisoblanadi. Bu jarayon bevosita temirdan metall qurollari yasashning ixtiro qilinishi bilan bog'liq bo'lgan. Voha ahli temirni so'nggi jez davridayoq, ya'ni miloddan avvalgi XIII-XII asrlar oralig'ida Ko'hna Sharqning madaniy xalqlaridan biri xettliklar bilan qariyb bir davrda kashf etgan. O'lkada temirdan ommaviy tarzda mehnat va harbiy qurollar yasash miloddan avvalgi VII-VI asrlarga to'g'ri keladi.
