Texnik mexanika

Po`latlar. Uglerodli po`latlar ishlatilishiga ko`ra konstruksion va asbobsozlik po`latlariga bo`linadi.
Konstruksion po`latlar tarkibida 0,02 dan 0,8 foizgacha uglerod bo`ladi. Bunday po`latlar mashina va agregat detallari, qurilma konstruksiyalari, temir yo`l transporti vositalari, relps, truba, sim va boshqa buyumlar ishlab chiqarish uchun asosiy materiallar hisoblanadi.
Uglerodli po`latlar oddiy va sifatli po`latlarga bo`linadi.
Oddiy sifatli po`latlar uch xil (ГОСТ 360-60) guruhga bo`linadi:

• 
  • A - guruh po`latlari (Bu guruhdagi po`latlarning mexanik xossalari kafolatlanadi. Ular Ст harfi, 0, 1, 2 va hokazo raqamlar bilan belgilanib, qizdirib ishlov berilmaydigan buyumlar tayyorlashda ishlatiladi. Raqam qanchalik katta bo`lsa, po`latning mustahkamligi yuqori, plastikligi esa kichik bo`ladi);
  

• 
  • Б - guruh po`latlari (Bu guruhdagi po`latlarning kimyoviy tarkibi kafolatlanadi. Ular МСм0,MСм1кп, KСт1кп, MСм3, KСм4кп, MСм4, MСм6, MСм7 kabi markalanadi. Marka boshidagi M- marten, K-konvertor usulida po`lat olingani bildiradi. Marka oxiridagi кп-po`lat qaynovchi, сп-chala qaynovchi va hech qanday belgi bo`lmasa qaynamaydigan po`lat bo`ladi. Bu po`latlardan qizdirish yo`li bilan turli buyumlar tayyorlanadi);
  
• 
  • В - guruh po`latlari (Bu guruhdagi po`latlarning mexanik xossalari va kimyoviy tarkibi kafolatlanadi. Ular faqat Marten usulida olinadi va ВМСм1, ВМСм2 kabi markalanadi. ВМСм1 po`latning mexanik xossalari Ст1, kimyoviy tarkibi MСм1 po`latniki kabidir. Bu po`latlardan payvandlash yo`li bilan konstruksiyalar yasaladi).
  

Sifatli po`latlar: bunday po`latlarning kimyoviy tarkibi va mexanik xossalari qafolatlanadi.
Tarkibidagi marganets miqdoriga ko`ra sifatli po`latlar ikki guruhga bo`linadi.
Birinchi guruh po`latlarida marganets miqdori 0,8 foizdan oshmaydi. Bu guruh po`latlari raqamlar va tegishli sonlar bilan markalanadi. Masalan 05, 05 кп, 08, 08 кп, 10 кп, 30, 40, 85 va shu kabilar.
Ikkinchi guruh po`latlari raqamlar hamda Г harfi bilan 15Г, 20Г, 70Г kabi ko`rinishlarda markalanadi. Sonlar yuzga bo`linsa, po`lat tarkibidagi o`rtacha uglerod miqdorini, Г harfi esa po`lat tarkibida margenets miqdorining oshirilganini bildiradi. Bu po`latlardan o`q, gayka, truba, biriktirish muftasi, tross, prujina, ressor, prujina va boshqa buyumlar tayyorlanadi. Asbobsozlik po`latlari tarkibida uglerod miqdori 0.05 foizdan 1,35 foizgacha uglerod bo`ladi. Ular У7, У7A, У8, У13A kabi markalanadi; «У» harfi asbobsozlik po`lati ekanligini anglatadi, raqamlar 10 ga bo`linganda hosil bo`ladigan qiymat uning tarkibidagi o`rtacha uglerod miqdorini bildiradi. Marka oxiridagi A harfi po`lat tarkibidagi oltingugurt va fosfor elementlarining juda ham kam miqdorda ekanligini ko`rsatadi. Bu po`latlar zarb ta’cirida ishlaydigan: zubilo, shtamp, iskana, duradgorlik asboblari, freza, parma, metchik, plashka, egov, o`roq va shu kabi asbob-uskunalar yasashda ishlatiladi. Legirlangan po`latlar: legirlovchi elementning miqdoriga ko`ra po`latlar uch xil:

• 
  • kam (umumiy legirlovchi elementlar miqdori 2,5 % gacha);
  
• 
  • o`rta (umumiy legirlovchi elementlar miqdori 2,5 -10% gacha);
  
• 
  • yuqori (umumiy legirlovchi elementlar miqdori 10 % dan ko`p)
  

ligerlangan po`latlarga bo`linadi.

Legirlovchi elementlar harflar bilan quyidagicha belgilanadi: A-azot, Б-niobiy, В-volpfram, Г-marganets, D-mis, E-selen, K-kobalpt, Н-nikelp, M-molibden, П-fosfor, Р-bor, С-kremniy, T-titan, Ф-vannadiy, X-xrom, Ц-sirkoniy, Ч-kamyob elementlar, Ю-alyuminiy va shu kabilar.
Po`latlarda ko`pincha legirlovchi elementlar sifatida nisbatan arzon va ko`p uchraydigan Mn, Si va Cr elementlari ishlatiladi. Og`ir sharoitlarda ishlaydigan po`latlar qimmabaho va kamyob bo`lgan nikelp, molibden, volpfram, niobiy kabilar bilan legirlanadi.
Kam legirlangan po`latlar qurilishda, o`rta legirlangan po`latlar esa mashinasozlikda ishlatilmoqda.
Legirlangan po`latlar sanoatning mashinasozlik, samolyotsozlik, avtomobilsozlik, asbobsozlik kabi sohalarida keng qo`llaniladi. Legirlangan po`latlardan og`ir, murakkab sharoitlarda ishlovchi metall konstruksiyalar va ularning elementlari, xususan qishloq xo`jalik mashinalari, traktor va avtomobillar, dastgohlar, asbob-uskunalarning detal va qismlari tayyorlanadi.
Avtomobilsozlik, traktorsozlik, dastgohsozlik hamda asbobsozlikda 18XГT, 25XГТ po`latlari ko`p ishlatiladi. Xrommarganetsnikelli (20ХГНM) po`latlarning mustahkamligi va toblanish chuqurligi yaxshi bo`lib, ular avtomobilsozlikda ishlatiladi.
Sanoatda 20XГР, 20XГНР po`latlari ishqalanish sharoitlarida ishlaydigan detallar tayyorlashda ishlatiladi.
Po`latlarni kam miqdorda ko`p elementlar bilan legirlash yo`li bilan nisbatan arzon, juda yaxshi mexanik xossalarga ega bo`lgan 30XГСA, 35XГСA singari po`lat materiallari olish mumkin. Bu po`latlar yaxshi payvandlanadi, kesib ishlanadi va plastik deformatsiyalanadi; toblanish chuqurligi 25-40 mm bo`lib, avtomobilsozlik va qishloq xo`jaligi mashinasozligida ko`p ishlatiladi.
Muhandislik amaliyotida va maxsus tadqiqotlarda shu narsa ta’kidlanadiki, tishlarning kontakt mustahkamligi bo`yicha ruxsat etilgan kuchlanishlar asosan material qattiqligi orqali aniqlanadi. Ma’lumki, yuqori qattiqlik, kichik o`lchamli va massali tishli g`ildiraklarini termik ishlov berilgan po`latlardan tayyorlash orqali olish mumkin. Po`lat hozirgi vaqtda tishli g`ildiraklarni tayyorlash uchun asosiy material hisoblanmoqda.
Qattiqligiga bog`liq ravishda po`lat tishli g`ildiraklar ikki asosiy guruhga bo`linadi: HB350 – tishli g`ildiraklar, termik ishlovi normallashtirilgan yoki yaxshilangan; HB>350 – hajmiy toblash, ЮЧТ (yuqori chastotali tok)da toblash, sementatsiyalash, azotlash va boshqalar. Bu guruhlar texnologiyasi, yuk ko`taruvchanlik va ishlashib ketish xususiyati bo`yicha turlicha bo`ladi. 
Tishli g`ildiraklar tayyorlashda ishlatiladigan po`latlarning asosiy mexanik xossalari 2.1- jadvalda keltirilgan.

Po`lat markasi	Zagatovka diametri, mm	Mustahkamlik chegarasi 𝜎𝑣, 𝑀𝑃𝑎	Oquvchanlik chegarasi 𝜎𝑜, 𝑀𝑃𝑎	Qattiqlik HB (o`rtacha)	Issiqlik ishlovi
45	100 − 500	570	290	190	Normallangan
45	90 gacha 90 −120 120 dan yuq.	780 730 690	440 390 340	230 210 200	Yaxshilangan
30XГС	140 gacha 140 dan yuq.	1020 930	840 740	260 250
40X	120 gacha 120 −160 160 dan yuq.	930 880 830	690 590 540	270 260 245

40XH	150 gacha 150 −180 180 dan yuq.	930 880 835	690 590 540	280 265 250
40Л 45Л	−	520 540	290 310	160 180	Normallangan
35ГЛ 35ГСЛ	−	590 790	340 590	190 220	Yaxshilangan
Po`lat markasi			Qattiqlik HRC		Issiqlik ishlovi
30XГС, 35XM, 40X, 40XН 12XНЗA, 18XНN4MA, 20XM 20ГM, 25XГT, 30XГT, 35X 30X2MЮA, 38X2Ю, 40X 40X, 40XН, 35XM			45 − 55 50 – 63 56 – 63 56 – 63 45 − 63		Toblash Sement., tobl. Nitrotsement. Azotlash ЮЧTda yuzaki toblash

𝐹𝑙𝑖𝑚𝑏

Shuningdek, 2.2 –jadvalda “Bazaviy sikllar sonida normal kuchlanish bo`yicha toliqish chegarasi 𝜎_{𝐻𝑙𝑖𝑚𝑏}” hamda 2.3– jadvalda esa “Egilishdagi chidamlilik chegarasi 𝜎^𝑜 va xavfsizlik koeffisienti ^[𝑆_𝐹 ^]´ qiymatlari” keltirilgan.

Tishlarga termohimik ishlov berish usuli	Tish yuzalarining o`rtacha qattiqligi	Po`lat	𝜎Н𝑙𝑖𝑚𝑏, MPa
Normallangan yoki yaxshilangan	HB<350	Uglerodli va legirlangan	2HB+70
Hajmiy toblash	HRC 38−50		18 HRC+150
Yuzaki toblash	HRC 40−50		17 HRC+200
Sementatsiyalash va nitrotsementatsiya	HRC >56	Legirlangan	23 HRC
Azotlash	HН 550−750		1050

Po`lat markalari	Issiqlik ishlovi turi	Tishlar qattiqligi		𝝈^𝒐 , 𝑭𝒍𝒊𝒎𝒃 MPa	^[𝑺𝑭^]´
		yuzasida	o`zagida
40, 45, 40X, 40XH, 40XФA	Normallangan, yaxshilangan	HB 180-350		1,8HB	1.75
40X, 40XН, 40XФA	Hajmiy toblash	HRC 45-55		500-550	1,8
40X, 40XН2MA	ЮЧT da toblash