Texnik mexanika

OLIY TA’LIM ,FAN VA INNOVATSIYA VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI PEDAGOGIKA
FAKULTETI TEXNOLOGIK TA’LIM YÒNALISHI
222-GURUX 1-KURS
SIRTQI BÒLIM TALABASI
QURBONOVA LOBARNING
“TEXNIK MEXANIKA” FANIDAN
MUSTAQIL ISHI.
Bajardi: L.Qurbonova


Tekshirdi: U.Qurbonov

Mavzu: KONUSSIMON TISHLI (G’ILDIRAKLI) UZATMALAR.

REJA:

1. Konussimon g’ildirakli uzatmalar.

2. To`g’ri tishli konussimon g’ildirakli uzatmalarni eguvchi kuchlanish bo`yicha hisoblash

3. Tog’ri tishli konussimon g’ildirakli uzatmalarni kontakt kuchlanish bo`yicha hisoblash

4. Nuqtaviy ilashish bilan ishlaydigan uzatma (M. L. Novikov uzatmasi) haqida qisqacha ma`lumot

Vallarning geometrik o’qlari ixtiyoriy burchak bilan kesishgan xollarda konussimon g’ildiraklardan foydalaniladi. Ko’pincha, vallarning orasidagi burchak =900 bo’lgan uzatmalar ishlatiladi Vallarning geometrik o’qlari ixtiyoriy burchak bilan kesishgan xollarda konussimon g’ildiraklardan foydalaniladi. Ko’pincha, vallarning orasidagi burchak =900 bo’lgan uzatmalar ishlatiladi Konussimon g’ildiraklar tayyorlash silindrik g’ildiraklar tayyorlashga qaraganda birmuncha murakkab bo’lib, tishlar qirqish uchun maxsus asbob va stanoklardan foydalanishga to’g’ri keladi. Val o’qlarining o’zaro kesishuvi ularning tayanchlarini joylashtirishni qiyinlashtiradi va g’ildiraklarning biri faqat bir tomondan joylashgan tayanchga o’rnatiladi. Bu xoll uzatmaning ishlashida tishlarga ta`sir etuvchi kuchlarning noteis taqsimlanishga, bu esa qo’shimcha dinamikaviy kuchlarning paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Val o’qlarining o’zaro kesishuvi ularning tayanchlarini joylashtirishni qiyinlashtiradi va g’ildiraklarning biri faqat bir tomondan joylashgan tayanchga o’rnatiladi. Bu xoll uzatmaning ishlashida tishlarga ta`sir etuvchi kuchlarning noteis taqsimlanishga, bu esa qo’shimcha dinamikaviy kuchlarning paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Bundan tashqari, konussimon uzatmalarda val o’qi bo’ylab yo’nalgan kuchning qiymati katta bo’lib, bu xoll tayanchlarning tuzatilishini murakkablashtirishga olib keladi. Biroq mashinalarda kesishgan vallar ishlatish zarurati tug’iladi, shuning uchun yuqorida ko’rsatilgan kamchiliklar bo’lishiga qaramay, konussimon g’ildiraklardan keng ko’lamda foydalaniladi. Bu uzatmalarning uzatish soni konus shaklidagi friksion singari topiladi: Ilashishda bo’lgan konussimon g’ildirakli uzatmalarning vallariga aylana Ft kuch, radial (val o’qiga tik) Fr kuch hamda val o’qi bo’ylab yo’nalgan Fx kuch ta`sir etadi. Ularning qiymatlari va o’zaro bog’liqligi haqidagi ma`lumotni 105-shakldan tushunib olish qiyin emas. Ilashishda bo’lgan konussimon g’ildirakli uzatmalarning vallariga aylana Ft kuch, radial (val o’qiga tik) Fr kuch hamda val o’qi bo’ylab yo’nalgan Fx kuch ta`sir etadi. Ularning qiymatlari va o’zaro bog’liqligi haqidagi ma`lumotni 105-shakldan tushunib olish qiyin emas. Umumiy Fn kuch tish yo’nalishiga tik ta`sir etadi. Bu kuch tashkil etuvchilarga ajratilsa, biri aylana kuch Ft ni, ikkinchisi Fx va Fr ning umumiy ta`sir etuvchisi ni hosil qiladi. Demak, kuch tashkil etuvchilarga ajratilsa, Fr va Fx hosil bo’ladi. Umumiy Fn kuch tish yo’nalishiga tik ta`sir etadi. Bu kuch tashkil etuvchilarga ajratilsa, biri aylana kuch Ft ni, ikkinchisi Fx va Fr ning umumiy ta`sir etuvchisi ni hosil qiladi. Demak, kuch tashkil etuvchilarga ajratilsa, Fr va Fx hosil bo’ladi. Binobarin, quyidagilarni yozish mumkin; Vallarning geometrik o’qlari 900 burchak hosil qiladigan konussimon g’ildirakli uzatmalardagi kuchlar haqida gap borganda shesternya valiga tik yo’nalgan kuchning g’ildirak valining o’qi bo’ylab, shesternya valining o’qi bo’ylab yo’nalgan kuchning esa g’ildirak valiga tik yunalishini nazarda tutish lozim. Geometrik o’lchamlarni aniqlashda hisobiy modul` sifatida tashkil etuvchisi boshlang’ich konusning tashkil etuvchisiga tik bo’lgan tashqi konus bo’yicha aniqlangan mte dan foydalaniladi. Geometrik o’lchamlarni aniqlashda hisobiy modul` sifatida tashkil etuvchisi boshlang’ich konusning tashkil etuvchisiga tik bo’lgan tashqi konus bo’yicha aniqlangan mte dan foydalaniladi. To’gri tishli konussimon g’ildirakli uzatmalarni eguvchi kuchlanish bo’yicha hisoblash Konussimon g’ildiraklarning ko’ndalang kesimi konus uchidan asosi tomon proporsional o’zgarib boradi. Shuning uchun tishning hamma nuqtalaridan olingan ko’ndalang kesimi o’zaro o’xshash bo’ladi. Konus uchidan asosiga tomon ko’ndalang kesim yuzi kattalashib boradi. Bu degan so’z, tishning bikrligi har xil kesimlarda turlicha bo’ladi, demakdir. Shuning uchun tish bo’yicha uzunlik birligiga to’g’ri keladigan solishtirma kuch har xil bo’ladi Tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, tishga ta`sir etuvchi solishtirma kuch ham, tishning ko’ndalang kesimi ham tish bo’yicha o’zgarganligidan eguvchi kuchlanish tishning istalgan kesimi bo’yicha hisoblash mumkin. Tajribadan ma`lum bo’lishicha, buning uchun tishning o’rtasidan o’tadigan kesimdan foydalanish qulay. Shunday qilib, to’g’ri tishli konussimon g’ildirakning tishi eguvchi kuchlanish bo’yicha quyidagi formulalar asosida hisoblanishi mumkin: konussimon g‘ildiraklar ham kontakt kuchlanish buyicha Gers formulasi asosida hisoblanadi. Buning uchun (210) formuladagi keltirilgan radius tishning o‘rta kesimiga nisbatan quyidagicha topiladi:
Trigonometrik funksiyalarin o‘zaro munosabatlarini va u = tg ₂= ctg₁ ekanligini e’tiborga olib, quyidagilarni yozish mumkin: Tekshirishlar shuni ko‘rsatdiki, tish sirtining egrilik radiusi ham, unga tushadigan kuch ham konus uchidan uzoqlashgan sari proporsional ravishda o‘zgarib boradi. SHuning uchun tishning uzunligi buyicha hamma nuqtalardagi kontakt kuchlanish bir ‘il bo‘ladi. Demak, bu hisoblashni ham o‘rta diametrga nisbatan bajarish mumkin. Bu holda solishtirma yuklanish quyidagicha ifodalanishi mumkin:
Agar (230) va (231) formulalarni to‘ri tishli silindrik g‘ildiraklarini hisoblashdagi shunga o‘xshash formulalar bilan taqqoslasak, (u+1) o‘rniga hosil bo‘lganini ko‘ramiz. SHuning uchun silindrik g‘ildirakli uzatmalarni kontakt kuchlanish buyicha hisoblash uchun qo‘llaniladigan (213) formulani konussimon g‘ildirakli uzatmalarni hisoblash uchun quyidagi ko‘rinishda ifodalash mumkin:
bu erdagi Z_H, Z_M va Z_ larni maonosi va qiymati (213) formulalardagi kabidir.
Ilgari qayd qilingandek, keltirilgan ko‘rinishdagi formuladan mavjud uzatmalarni kontakt kuchlanish buyicha musta’kamligini tekshirishda foydalaniladi. YAngi uzatmalarin loyixalash uchun kullaniladigan formulani (232) ifodadan keltirib chiqarish mumkin. Buning uchun _Ht ni F_t orqali ifodalab, _bd = b_ /d _m1 ekanligini e’tiborga olgan holda (232) tenglik d _m1 ga nisbatan echiladi:
agar desak, quyidagini yozishimiz mumkin:
Agar ; va hamda ekanligini e’tiborga olgan holda (232) tenglikni tashqi konuslik masofasi R_e ga nisbatan echsak, quyidagiga ega bo‘lamiz:

va formulalardagi _bd – shesternya enini o‘rta diametrga nisbatini ifodalovchi koeffitsienti, 0,3...0,6 oraliida olinadi; _be – g‘ildirak enining konuslik masofasiga nisbatini ifodalovchi koeffitsient, _be  0.3 qilib olish tavsiya etiladi.
Odatda, uzatmadagi aylana tezlik v3 m/s bo‘lsa, to‘ri tishli konussimon g‘ildiraklardan foydalanish maoqul emas deb hisoblanadi, chunki oddiy usullar bilan tayyorlangan konussimon g‘ildirakning sifati etarli darajada yuqori bulmay, kamroq nagruzkaga chidaydi. SHuning uchun amalda tishlari qiya va doiraviy shaklda bo‘lgan g‘ildiraklardan ko‘prok foydalaniladi. Qiya tishlar g‘ildirak markazida joylashgan va radiusi e ga teng bo‘lgan biror aylanaga urinma bo‘yicha yo‘nalgan bo‘lib, konus yasovchisi bilan  burchak hosil qiladi. Bunday tishlarni stanoklarda qirqish birmuncha noqulay va ko‘p vaqt oladi. SHuning uchun tishlari doiraviy bo‘lgan g‘ildiraklardan ko‘proq foydalaniladi. Bunday g‘ildiraklarning zagotovkalariga tishlar aylanma harakat qilib turadigan keskichli moslama vositasida kirqiladi, shuning uchun ko‘p vaqt ketmaydi. Bundan tashqari, doiraviy tishli uzatmalarning tezligi konussimon g‘ildirakli boshqa ‘il uzatmalarnikiga qaraganda katta bo‘lib, ko‘p nagruzkaga chidaydi va ravon hamda shovqinsiz ishlaydi.
Bunday g‘ildiraklar tishlarning qiyalik burchagi o‘zgaruvchi bo‘ladi, hisoblash uchun esa uning o‘rtacha qiymatidan foydalaniladi. Odatda,  burchak 35⁰...40⁰ bo‘ladi. Tishi to‘ri bo‘lmagan konussimon g‘ildiraklarni hisoblashda foydalaniladigan formulalar kiya tishli silindrik g‘ildiraklarni hisoblash formulalari kabi xususiyatga ega. Masalan, eguvchi kuchlanish bo‘yicha quyidagi formula asosida hisoblanadi: bunda Y_F ni grafikdan olishdan tishlarni xaqikiy soniga emas, balki biekvivalent g‘ildirak tishlarining soniga qaraladi. Biekvivalent (ikki marta keltirilgan) – konussimon g‘ildirak silindrik g‘ildirakka, so‘ngra qiya tishli g‘ildirak to‘ri tishlikka keltirilgan – g‘ildirak tishlarining soni bo‘ladi.
Y_ va Y_ ni aniqlash ilgari bayon etilganidek bajariladi; formuladagi m_nm o‘rta kesimdagi normal modul. O‘rta kesimdagi g‘ildirak o‘qiga tik yuza bo‘yicha ulchangan bo‘lib m_tm=m_nm/cos; m_tm ga binoan g‘ildirak geometrik o‘lchamlarini belgilaydigan tashqi modul m_te ni aniqlash uchun kuydagi munosabatlardan foydalaniladi: Mavjud kuch tishli konusaviy g‘ildirakli uzatmalarning kontakt kuchlanish buyicha musta’kamligi ham formula vositasida tekshiriladi. YAngi uzatmalar esa yoki formulalar asosida loyixalanadi. Fakat bunday hollarda qiya tishli uzatmalar uchun Z_H, Z_ , K_d va K_R koeffitsientlarning qiymati tugri tishli uzatmalardagidan farq qilishini nazarda tutish kerak. Ko‘rsatilgan koeffitsientlarni tegishli jadvallardan tanlashda yoki formula bilan aniqlashda qiya tishli g‘ildiraklarga taalukli ifodalardan foydalanish lozim. Ilashish nuqtasiga ta’sir etuvchi kuchlar quyidagicha aniqlanadi:
- aylanma kuch
- radial kuch
-o‘q bo‘ylab yo‘nalgan kuch
Oxirgi ikki formula qavs ichidagi ishoraning qanday bo‘lishi qiya tishning hamda aylanma harakatning yo‘nalishiga bog‘liq. Agar g‘ildirakning katta yon tomonidan kuzatilganda aylanma harakat yo‘nalishi bilan tishning qiyaligi bir ‘il bo‘lsa, (240) formulaga (-) ishorasi, aks holda (+) ishorasi qo‘yiladi. Aylanma harakat yo‘nalishi bilan tishning qiyaligi ‘ar xil bo‘lsa, (241) formula (-) ishorasi, aks holda esa (+)ishorasi ishlatiladi.
Tarkibida qo‘zaluvchan o‘qqa o‘rnatilgan tishli g‘ildiraklari bo‘lgan uzatma planetar uzatma deyiladi. Odatda, bunday uzatma markaziy g‘ildirak A, uning atrofida vodila N vositasida o‘z o‘qi bilan birga ‘arakatlanadigan g‘ildirak-satellit g hamda asosiy g‘ildirak b dan tuzilgan bo‘ladi.
Satellitlarning markaziy g‘ildirak atrofidagi ‘arakati planetalar ‘arakatiga o‘xshash bo‘lganligidan, bunday uzatmalar planetar uzatmalar deyiladi.
Uzatmadagi g‘ildiraklardan b qo‘zalmas bo‘lganda ‘arakatni a dan N ga yoki N dan a ga; N qo‘zalmas bo‘lganda esa A dan b ga yoki b dan a ga uzatish mumkin.
Agar uzatmadagi hamma g‘ildiraklar qo‘zaluvchan bo‘lsa, b ning ‘arakatini A va N ga yoki A va N ning ‘arakatini b ga uzatish mumkin, ya’ni planetar uzatmalarda ikki val ‘arakatini bitta valga va, aksincha, bir val ‘arakatini ikki valga taqsimlab uzatish imkoniyati mavjud. Planetar uzatmalarning bunday ‘ili differensial uzatma deyiladi. Bu hol planetar uzatmalarning asosiy afzalliklaridan biridir. Bunday uzatmalarning yana bir afzalligi shundaki, ularning oirligi nisbatan kam bo‘lib, ancha ixchamdir. Buning sabablari quyidagilar:
a) satellitlar soni 1 dan 72 tagacha bo‘lib, uzatilayotgan quvvat ular orasida taqsimlanadi; natijada ‘ar bir tishga tushadigan nagruzka bir necha marta kamayadi;
b) uzatish sonining katta bo‘lganligi ko‘p pog‘onali uzatmalar ishlatishdan voz kechishga imkon beradi;
v) uzatmaning tarkibida, ko‘pincha ichki tishli g‘ildirak bo‘lganligidan, uzatma nagruzkasini yanada oshirish imkoniyati tug‘iladi;
g) ko‘pincha satellitlar markaziy g‘ildirakka nisbatan simmetrik joylashganliklari uchun ularda paydo bo‘ladigan kuchlarning ayrimlari o‘zaro muvozanatlashadi, natijada tayanchga tushadigan nagruzka kamayadi. Bu hol bekorga sarflanadigan quvvatni kamaytirib, tayanchlarning tuzilishi soddalashtirishga imkon beradi.
YUqorida aytilganlarlan tashqari planetar uzatmalar ravon va shovqinsiz ishlaydi. Asosiy kamchiligi shuki, uzatma tarkibida anchagina detallar bo‘lishi, ularni tayyorlash hamda yiish yuqori aniqlik darajasi talab etishidir. Biroq bu uzatmalarlarning mavjud afzalliklari tufayli, ulardan mashinasozlik, stanoksozlik va asbobsozlikda keng ko‘lamda foydalanilmokda. Кonussimon ilashma uchun formuladagi ekvivalent g’ildirak diametrlari bo’yicha aniqlanadi. va formulalarga mos ravishda tishning o’rta kesimi uchun, Trigonometrik funksiyalarning munosabatini hisobga olib, quyidagilarga ega bo’lamiz, Almashtirishlar va o’rniga qo’yilgandan keyin, munosabat tishning barcha kesimlari uchun doimiydir. Bunda tishning butun uzunligi bo’yicha kontakt kuchlanish doimiy bo’ladi va hohlagan kesim bo’yicha (bu holatda o’rtacha kesim bo’yicha) hisoblash imkonini beradi. Ushbu kesimdagi solishtirma yuklama, Yuqoridagilarni hisobga olgan holda to’g’ri tishli konussimon uzatmalarni tekshiruv hisoblash formulasi quyidagicha ko’rinishda bo’ladi,
bu yerda - tajribaviy koeffisient. Loyiha hisobi uchun formula o’zgartiriladi. Bunda esa, konussimon uzatmalar uchun va asosiy gabarit o’lchamlar hisoblanadi, yuklama etaklanuvchi valdagi burovchi moment bilan xarakterlanadi. Ushbu parametrlar formulaga kiritiladi va o’zgartirishlardan keyin quyidagiga ega bo’lamiz, bu yerda - tishli gardish enini tashqi konuslik masofaga bog’liq koeffisient. deb olish tavsiya qilinadi.
qiymat ko’proq tarqalgan. Bunda,