Texnologiya va

M uhakoma uchun savollar
1. Ishlab chiqarishni tayyorlashga oid hujjatlar to ‘plamiga nimalar 
kiradi?
2. Texnologik hujjatlarni yagona tiziini qanday hujjat bilan 
belgilanadi?
3 .Standartlar nima va uning asosiy maqsadi?
1.5.Yangi texnika va ilg‘or texnologiya, uning ifodalanishi ~ dars
loyihasi
Darsning maqsadi:
a) taTim iy - o ‘quvchilarga yangi texnika va ilg ‘or texnologiya va 
uning ifodalanishi haqida tushuncha berish;
b) tarbiyaviy - o'quvchilarda ishlab chiqarish solialaridagi 
kasblarga nisbatan qiziqish uyg‘otish, ularda yangilikka intilish hissini 
tarbiyalash;
v) rivojlantinivchi - o ‘quvchilaming yangi texnika va ilg ‘or 
texnologiya haqidagi bilimlarini rivojlantirish;
g) ijodiy - o quvchilarga yangi texnika va ilg 'o r texnologiyalar 
haqidagi.bilimlarini mustaqil egallashlariga k o ‘maklashish;
d) amaliy - birorta buyum ga qarab nusxasini mustaqil tayyorlashga 
o ‘rgatish.
20

---

t
Г
Kasbga yo'naltiruvchi maqsad: o ‘quvchilarning ishlab chiqarish 
sohaJarida yangiliklarni qo llashga oid bilimlarini kengaytirish orqali 
ulami shu kasblarga bo'lgan qiziqishlarini mustahkamlash. biror kasbni 
tanlashlariga ko'm aklashish.
Darsning vazifalari:
- yangi texnika va ilg ‘or texnologiya haqida tushuncha berish;
- ishlab chiqarish sohalarida texnika va ilg 'o r texnologiyaning 
atzalliklari va qiyinchiliklari haqida m a’lumot berish.
- ishlab chiqarish sohalarining rivojlanishi bevosita yangi texnika 
va ilg'or texnologiyalami joriy yetish bilan bog'liqligini tushuntirish.
Dars tipi: Yangi bilimlar berish.
Dars turi: nazariy.
Darsda qo'llaniladigan o'qitish metodlan: m a’ruza 
suhbat, 
tushuntirish.
Fanlararo 
bog'lanish’. 
texnika, 
texnologiya, 
matematika. 
informatika, fizika, iqtisodiy bilim asoslari va b.
Dars jihozi: tarqatma materiailar, kompyuter, proyektor, ekran, 
ishlab chiqarish sohalariga oid slaydlar, ko'rgazm alar va h.k.
Darsning borishi:
I. Tashkiliy qism.
II. 0 ‘tilgan darsni so ‘tash va baholash:
1. Texnologiya deb nimaga aytiladi?
2. Texnologik jarayon nima?
3.Texnologik jarayon bilan texnologik usullarning umumiyligi 
nimada?
III. Yangi mavzuni bayon qilish.
Reja:
1. Hozirgi zamon texnikasi.
2. Ilg'or texnologiya.
XXI asrda qo llatiiladigan texnika qaysi sohalarga, tarmoqlarga 
yoki ishlab chiqarish korxonasiga tegishli bo'ltnasin. ularda kompyuter 
elementlari kiritiladi. Hoziigi zamon texnikasining asosini mashinalar 
tashkil etadi. Ular qanday ishni bajarishiga k o 'ra bir-biridan farqlanadi 
va 
enevgetika 
mashinalari 
(turbina, 
ichki 
yonish 
dvigateli. 
elektrodvigatel, elektrogeneratov va b.), ishchi mashinalar, shu 
jumladan. texnologik mashinalar (stanok, seyalka va b ); transport 
mashinalari (samolyot. avtomobil. vertolyot, velosiped va b.); axborot 
mashinalari 
(oddiy 
arifmometrdan 
elektron-hisoblash
21

---

mashinalarigacha) deb ataladi. Hozirgi ishlab chiqarishda ana shu 
m ashinalaming barcha turlaridan foydalaniladi. Mash in a o '/ vazifasini 
bajara olishi uchun ishchi (ijrochi) organi b o iad i. Uning tuzilishi 
mashinaning vazifasiga va ishlash sharoitiga bogiiqdir. Masalan. 
ventilyatorning ishchi organi - parragi, ekskavatoming ishchi organi -
kovsh, avtomobilning ishchi 
organi -g ild ira k ta ri hisoblanadi. 
M ashinalar ishchi organ lari yordamida kozlar.gan foydali ishlami 
bajaradi. M ashinalaming ishchi organini dvigatei harakatga keltiradi. 
Harakat dvigateldan ishchi organga maxsus uzatmalar (uzatish 
qurilmalari yoki mexanizmlar) orqali o ia d i. Buning uchun texnologik 
va transport mashinalarida ko proq mexanik uzatmalardan, v a in
tasmali, zanjirli, tishli, chervyakli, friksion uzatmalardan foydalaniladi. 
Agar harakatning uzatilishi suviiqlifc. yoki gazlav ishtirokida amalga 
oshsa, bunday uzatmalar gidravlik yoki ptievinatik uzatmalar deyiladi. 
Odatda uzatma mexanizm dvigatei harakatlantiradigan kirish zvenosi 
va mashinaning ichki organi yoki qurilma k o ’rsatkichiga birikkan 
chiqish zvenosidan tashkil topadi. Agar texnologik mashinaning ishchi 
organi, aytaylik, stanok suppoiti ilgarma-qaytma va aylanma harakat 
qilsa. m exanizm konstruksiyasi harakatning uzatiiishi va tezlikning 
0
‘zgarishini ta'mxnlashdan tashqari 
dvigatei 
valining 
aylanma 
harakatini supportning ilgarama-qaytma harakatiga aylantirishi ham 
kerak. Mashinaning ishini boshqarish lozim. llgari mashinalarni faqat 
inson boshqarar edi. Hozir esa ishlab chiqarishda boshqarish vazifasini 
bajaradigan avtomat m oslamalar tobova keng qollanm oqda. Ular 
oldindan berilgan dastur bo'yicha ishlaydi, ishchi esa faqat ishlab 
chiqarishning borishini nazorat qiladi. Vazifasi. konstruksiyasi va 
o ich am lari har xil b o ig a n barcha mashinalar bitta umumiy 
xususiyatga ega - ular foydali ishni bajaradi. Ishchi asboblar kabi 
texnika vositalari o'zicha ishni bajara olmasligi bilan mashinalardan 
farqlanadi. Asbob insoiining mehnat quroli (masalan, nina, belkurak, 
otvyortka va b.) yoki mashinalaring ijrochi organlari (parma, freza va 
b.) sifatida xizmat qiladi. Ishchi asboblardan tashqari o ich a sh asboblari 
ham mavjud b o iib , siz ular bilan mahsulot sifatini nazorat qilish 
masalasini 
o ‘rganishda tanishdingiz. 
Ko'pchiligingiz parmalash 
stanoklarida ishlashda konduktor deb ataladigan texnik moslamani 
uchratgan. Bu moslama oldin rejalamasdan detaining kerakli joyida 
teshik parmalash imkonini beradi. Detaining har bir turi uchun maxsus 
ishlab chiqilgan va tayyorlangan konduktor b o iis h i kerak. Ana shu
22

---

moslamalar, maxsus asboblar va boshqa asboblar parmalash 
stanogining uskunalari hisoblanadi. Uskuna deganda, texnologik 
jihozlarni to ldirad igan va texnologik„jarayonning m uayyan qismini 
mustalikamlash, zagotovka hamda detallarni uzatish va nazorat qilishni 
bajarish uchun kerakli texnik m oslamalam ing hammasi tushuniladi. 
Ishlab chiqarishning har qanday tarm og'ida qollanadigan texnika 
vositalarining katta gruppasini nazorat-olchov qurilmalari tashkil 
qiladi. Ular qator belgilari: vazifasi, ishlash prinsipi va hokazolari 
b o ‘yicha tasniflanadi.
M oddaning massasini, haroratni, bosim va boshqalam i o ‘lchash 
qurilmalari 
olchanadigan kattalikning turiga k o ‘ra bir-biridan 
farqlanadi. Ishlash prinsipiga k o 'ra mexanik, elektrik, gidravlik, optik 
va b. Shuningdek, kombinatsiyalashgan (elektromexanik) qurilmalar 
b o lish i mumkin. Ishlab chiqarish sharoitida ko pincha kuzatuvchining 
ko'zi ilg'am aydigan jarayonlam ing ayrim parametrlarim, masalan, 
pechlardagi issiqlikni, atom reaktorining holati va boshqalam i o'lchash 
zarurati tu g ‘iladi. 
Bunday paytlarda qurilm alam ing datchiklari 
(parametrlami olchagichlar) bevosita obyektda, qurilmaning indikatori 
(o'lchanayotgan kattalikning k o ‘rsatkichi) operatoming maxsus pultida 
b o ‘ladi. Bu xildagi qurilmalami distansion qurilmalar deyiladi. K o‘p 
qurilmalar o'lchanayotgan kattalikning ana shu o lc h a sh paytidagi 
qiymatini k o ‘rsatadi. Bular k o ‘rsatuvchi qurilmalar deb ataladi. Ular, 
masalan, ampermetr, voltmetr, manometr, tarozi va b. Ular strelkali 
yoki raqam li (elektron soatlar tipida) b o lis h i mumkin.
Kundalik turmushda k o ‘rsatuvchi qurilmalar ju d a qulay b o ls a , 
ishlab chiqarishda ko'pincha o'lchanayotgan param etrning absolyut 
qiymatidan tashqari, muayyan vaqt ichida uning o ‘zgarish xarakterini 
ham bilish zarur b o lib qoladi. Ana shunday hollarda registratsiya 
qiladigan: o ‘zi yozadigan yoki mashinkali qurilmalardan foydalaniladi. 
Yuqorida aytilgan barcha texnik qurilmalar mashinalar, asboblar, 
uskunalar va qurilmalar ishlab chiqarishni texnikaviy jihozlash 
vositalari b o lib , ular texnologik jarayonni am alga oshirish uchun zarur. 
Yangi texnologiyalar' prinsipial yangi texnikani taqozo etadi va bunday 
texnikasiz texnolog-olimlarning g'oyalari ro'yobga chiqmaydi. llmiy 
bilimlar yuksak darajada rivojlanishi bilan ishlab chiqarishning texnik 
vositalari uzluksiz takomillashadi. Ulami amaliyotga tatbiq etish 
muddati ancha tezlashadi. XX asm ing birinchi choragida bajarilgan 
fundamental ilm iy tadqiqotlar amalga oshirilgunicha taxminan 20 yil
23

---

vaqt o ‘tgan b o lsa , so‘nggi yillarda ana shu vaqt k o lp hollarda 5-6 marta 
qisqardi. 
Texnikaning 
muvaffaqiyati 
o ‘z 
navbatida 
ilmiy 
tadqiqotlaming 
sur’atini 
jadallashtiradi 
va 
imkoniyatlanni 
kengaytiradi. Fan, texnika va ishlab chiqarishning o ‘zaro chambarchas 
b o g lan ish i 
fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishning muhim 
shartidir. Hozirgi texnika uchun oldindan belgilangan xossalarga ega 
b o ig a n xilma-xil materiailar kerak. Bunday materiailar, masalan. juda 
katta yuk yoki issiqlik va sovuqqa chidamli, muayyan fizik-kimyoviy 
xossalarga ega b o lis h i (turli agressiv muhitga, haddan tashqari yuqori 
yoki past elektr olkazuvchanlikka dosh bera olishi) lozim. Buning 
zarurligini texnika murakkab sharoitlarida ishlatilganida yuqori 
darajada m ustahkamligi va ishlash qobiliyatini saqlash kerakligi bilan 
izohlash mumkin. Masalan kosmik kema fazoda uchayotganida bosim 
va tebranish (vibratsiya)ga, haroratning keskin farqlanishiga, Quyosh 
radiatsivasining ta'siri va hokazolarga duch keladi. Demak, bunday 
apparatlar uchun о l a qattiq, issiqqa chidamli materiailar kerak. Aslida 
esa bunday m ateriailar tabiatda y o ‘q. Turli kimyoviy elementlarni 
birlashtirib oldindan belgilangan xossalarga ega b o ig a n yangi 
m ateriallami 
hosil 
qilish 
mumkin. 
Yangi 
materiailar 
faqat 
kosmosdagina zarur emas. Sanoat va qishloq x o ‘jalik texnikasini 
ishlatish sharoiti k o ‘pincha ana shu texnika tayyorlanadigan material 
bir necha xossalarga ega b o lish in i, masalan, ham tebranishga chidamli, 
ham yuqori darajada mustahkam va oson ishlov beriladigan b o lish in i 
taqozo etadi. Lekin yangi materiallarni yaratish zarurligi faqat 
murakkab ekspluatatsiya sharoiti bilan b o g liq emas. 
Ishlatib 
kelinayotgan qotishmalarning ayrim tarkibiy materiallari juda qimmat, 
ulam ing tabiiy zapaslari cheklangandir.
Kompozitsion 
materiailar haqida. 
Bu 
sintetik 
materiailar 
m oddalam ing turlicha birikishi (kompozitsiyasi)dan iborat b o la d i. 
Albatta, ularni ayrim kom ponentlam mg oddiygina aralashlirilishi deb 
tushunmaslik kerak. Kompozitlaming farqli xossalari: chidamliligi, 
yuqori 
darajada 
mustahkamligi, 
issiqqa 
bardosh 
berishi, 
korroziyalanmasligidir. 
Bunday 
materiallardan 
tovushdan 
tez 
uchadigan samolyotlarda, dengiz texnikasida, qishloq x o Ljaligida, 
yengil sanoat va hokazolarda foydalaniladi. Keyingi yillarda kompozit 
m ateriallam i k o ‘plab ishlab chiqarishga va foydalanishga alohida 
e’tibor berilmoqda. Yangi materiailar yaratishda ularga ishlov berish 
im koniyatlari 
ham
hisobga 
olinadi. 
Masalan, 
juda 
qattiq
24

---

qotishmalardan zagotovkalar kesishda ularga nisbatan qattiqroq 
materialdan yasalgan asboblar bo'lishi shart. Yangi materiallar 
(plastmassalar, smtetik kauchuklar, sniolalar. sun'iy olmos va h .) 
tufayli 
yangi 
texnologiyalar 
vujudga 
keladi. 
Chunonchi 
mashinasozlikda sintetik olmoslardan foydalanish detallar prokat 
qitinganidan so'ng tokarlik ishlarisiz silliqlash yoki issiqligicha 
shlifovkalash imkonini beradi. Faqat yangi materiallar emas. balki 
energiyanmg yangi turlari ham yangi texnologiyalar yaratishga yordam 
beradi. Bu jihatdan lazei\ elektron nur. plazma texnologiyalari alohida 
e ’tiborga loyiqdir. Kam chiqindili va chiqindisiz texnologiyalami keng 
joriy qilish fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishning muhim 
y o ‘nalishidir. Metall qirqish stanoklarida ishlayotganida anchagina 
metall qirindiga aylanadi, K o‘p hollarda dastlabki materialning 70-80 
foizini chiqindilar tashkil qiladi. Xuddi shu sababli. xususan 
mashinasozlikda metalJarni qirqish bilan ishlash o Lm iga chiqindisiz va 
kam chiqindili texnologik usullami qo'llash nihoyatda muhim 
ahamiyatga egadir. Mazkur usullardan biri - detallami metall 
poroshoklaridan tayyorlash - poroshokli metallurgiya b o Llib, bu usul 
ilgari minutlar. ba'zan soatlar sarflanadigan detallar tayyorlashni aniq 
forma va o'lcham lar bilan sekundlarda bajarish imkonini berayotir. Ana 
shu usulda metall poroshogi (yoki poroshoklar aralashmasi) p o ‘lat 
press-qolipga solinadi va katta bosim bilan presslanadi. Shunda metall 
zarralari bir-biriga jipslashadi. natijada geometrik parametrlari 
bo'yicha tayyor detalga mos zagotovka hosil b o ‘ladi. Kevin 
zagotovkani maxsus pechlarda juda yuqori temperaturada qizdiriladi 
(yaxlitlanadi) - metall zarralari birlashib. jips bir jinsli massaga 
aylanadi. G 'oyat murakkab konfiguratsiyali detal, tayyor bo'ladi. Bu 
usul bilan tayyorlanadigan detallar uchun kerakli asbob-uskunalar 
ayrim hollarda odatdagi metall qirqish stanoklariga qaraganda soddaroq 
va aizonroq bo'ladi. Poroshokli metalluigiyadan issiqqa, konoziyaga 
chidamli yangi materiallar olishda ham foydalaniladi. Bu esa yangi 
texnologiyalar yangi materiallar yaratishga xizmat qilishining bir 
misolidir. M a’lumki, metallarni bosim bilan ishlash metall qirqish 
stanoklarida detallar tayyorlashga nisbatan ancha tejamlidir. Mexanik 
shtampovka o 'm ini asta-sekin suv zarbi, magnit maydoni, portlatish 
bilan shtainpovkalash egallamoqda. Sovuq va issiq holda hajmli 
shtampovkalash, aniq quyish, erigan suyuq materiallardan detallarni 
shtampovkalash va hokazolar ham nihoyatda tejamli texnologiyadir.
25

---

So'nggi yillarda metallami qirqish tezligini oshirish, kimyoviy 
reaksiyalarni tezlashtirish va hokazolar hisobiga an’anaviy texnologik 
jaraypnlam i intensivlashtirishdan ham keng foydalanilmoqda. Ko"p 
operatsiyalami bir lash tiradigan uzluksiz texnologik jarayonlam i 
qo'llash katta samara beradi. Uzluksiz texnologiya texnologik 
operatsiyalami qo ‘shish orqali zagotovkalarni, detallar va materiallarini 
bir ish o'm idan ikkinchi ish o'm iga tashish haqida boshqa qator 
yordamchi 
operatsiyalami bartaraf etadi. 
Masalan, poroshokli 
m etallurgiya usulida detallar tayyorlashda к о 'pinch a presslash va 
qizdirish jarayonlari qo ‘shiladi: metall poroshoklaii presslanadi va bir 
y o ‘la qizdiriladi. Zamonaviy ishlab chiqarishga yangi materiallami, 
ilg 'o r texnologik jarayonlam i joriy etish, an’anaviy texnologik 
jarayonlam i intensivlashtirish xalq xo'jaligining turli tarm oqlanda 
ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning asosiy yo'lidir.
/