Texnologiya va

Muhokama uchun savollar
1. Ishlab chiqarish nima?
2. Ishlab chiqarish turlari necha xil b o la d i?
3. Ishlab chiqarish resurslariga nimalar kiradi?
4. Ishlab chiqarish omillariga nimalar kiradi?
5. Ishlab chiqarish inson hayotida qanday ahamiyatga ega?

---

l,2.Ishlab chiqarishda yangi texnika va ilg ‘or texnologiyalar
XXI asrda qollaniladigan texnika qaysi sohalarga, tarmoqlarga 
yoki ishlab chiqarish korxonasiga tegishli b o im asin , ularga kompyuter 
elementlari: kiritiladi. Hozirgi zamon texnikasining asosini mashinalar 
tashkil etadi. Ular qanday ishni bajarishiga k o 'ra bir-biridan farqlanadi 
va 
energetika 
mashinalari 
(turbina, 
ichki 
yonish 
dvigateli, 
elektrodvigatel, elektrogenerator va b ) , ishchi mashinalar, shu 
jujjjla4an^ texnologik mashinalar {stanok, seyalka va b ); transport 
mashinalari (samolyot, avtomobil, vertolyot, velosiped va b ); axborot 
mashmalari 
(oddiy 
arifmometrdan 
elektron-hisoblash 
mashinalarigacha) deb ataladi. Hozirgi ishlab chiqarishda aria shu 
m ashinalam ing barcha turlaridan foydalaniladi.
M ashina o 'z vazifasini bajara olishi uchun ishchi (ijrochi) organi 
b o ia d i. Uning tuzilishi mashinaning vazifasiga va ishlash sharoitiga 
b o g iiq d ir. 
Masalan, ventilyatom ing ishchi organi - parragi, 
ekskavatom ing ishchi organi - kovsh, avtomobilning ishchi organi -
g'ildiraklari hisoblanadi. M ashinalar ishchi organlari yordamida 
ko'zlangan foydali ishlami bajaradi. M ashinaning ishchi organini 
dvigatei harakatga keltiradi. Harakat dvigateldan ishchi organga 
m axsus uzatm alar (uzatish qurilmalari yoki m exanizmlar) orqali o ‘tadi. 
Buning uchun texnologik va transport m ashinalarida ko'proq mexanik 
uzatmalardan, y a ’ni tasmali, zanjirli, tishli, chervyakli, friktsion 
uzatmalardan foydalaniladi. Agar harakatning uzatilishi suyuqlik yoki 
gazlar ishtirokida amalga oshsa, bunday uzatmalar gidravlik yoki 
pnevmatik uzatm alar deyiladi.
Odatda uzatma m exanizm dvigatei harakatlantiradigan kirish 
zvenosi va m ashinaning ichki organi yoki qurilma ko'rsatkichiga 
birikkan chiqish zvenosidan tashkil 
topadi. 
Agar texnologik 
mashinaning ishchi organi, aytaylik. stanok supporti ilgarilama-qaytma 
va aylanma harakat qilsa, m exanizm konstruksiyasi harakatning 
uzatilishi va tezlikning o zgansliini ta’minlashdan tashqari dvigatei 
valining aylanma harakatini supportning ilgarilama-qaytma harakatiga 
aylantirishi ham kerak.
M ashinaning ishini boshqarish lozim. Ilgari mashinalami faqat 
inson boshqarar edi. Hozir esa ishlab chiqarishda boshqarish vazifasini 
bajaradigan avtom at m oslam alar tobora keng qoilanm oqda. Ular

---

oldindan benigan dastur bo'yicha ishlaydi. ishchi esa faqat ishlab 
chiqarishning borishini nazorat qiladi.
Vazifasi. konstruksiyasi va o ‘lehamlari har xil b o ig a n barcha 
mashinalar bitta umumiy xususiyatga ega - ular foydali ishni bajaradi 
Ishchi asboblar kabi texnika vositalari o'zicha ishni bajara olmasligi 
bilan mashmaiardan farqlanadi. Asbob insonning mehnat quroli 
(masalan. nina, belkurak. otvyortka va b.) yoki mashinalarning ijrochi 
organlan (parma, treza va b.) sifatida xizmat qiladi. Ishchi asboblardan 
tashqari o'lchash asboblari ham mavjud.
Moddaning massasini, haroratni. bosim va boshqalami o'lchash 
qurilmalari 
oMchanadigan kattalikning turiga k o 'ra bir-biridan 
farqlanadi. Ishlash prinsipiga ko ‘ta mexanik. elektrik, gidravlik, optik 
va b. Shuningdek. kombinatsiyalashgan (elektromexanik) qurilmalar 
bo'lishi mumkin.
Jshlab chiqarish sharoitida ko'pincha kuzatuvchining ko'zi 
ilgam aydigan 
jarayonlarning 
ayrim 
parainetrlarini, 
masalan. 
pechlardagi issiqlikni, atom reaktorining holati va boshqalami o'lchash 
zarurati tug'iladi. 
Bunday paytiarda qurilmalarning datchiklari 
(parametiiarm o lchagichlar) bevosita obyektda, qurilmaning indikator 
operatorning maxsus pultida bo'ladi. Bu xildagi qurilmalarni distansion 
qurilmalar deyiladi.
ko"p qurilmalar o'lchanayotgan kattalikning ana shu o'lchash 
paytidagi qiymatini ko'rsatadi. Bular ko'rsatuvchi qurilmalar deb 
ataladi. Ular. masalan. ampermetr. voltmetr. manometr. tarozi va b. 
Ular strelkali yoki raqamli (elektron soatlar tipida) bo'lishi mumkin 
kundalik tunnushda ko'rsatuvchi qurilmalar juda qulay bo'lsa. 
ishlab chiqarishda ko'pincha o'lchanayotgan parametrning absolyut 
qiymatidan tashqari. muayyan \a q t ichida uning o ‘zgarish xarakterini 
ham bilish zarur b o'lib qoladi Aiia shunday hollarda registratsiya 
qiladigan: o ‘/.i yozadigan yoki mashinkali qurilmalardan foydalaniladi 
Yuqorida aytilgan barcha texnik qurilmalar mashinalar. asboblar. 
uskunalar va qurilmalar ishlab chiqarishni texnikaviy jihozlash 
vositalari bo'lib. ular texnologik jarayonni amalga oshirish uchun zarur. 
Yangi texnologiyalar prinsipial yangi texnikani taqozo etadi va bunday 
texnikasiz texnolog-olimlarning g'oyalari ro'yobga chiqmaydi.
Iliniy 
bilimlar 
yuksak 
darajada rivojlanishi 
bilan 
ishlab 
chiqarishning texnik vositalari uzluksiz takomillashadi. 
Ularni 
amaliyotga tatbiq etish muddati ancha tezlashadi. XX asrning birinchi

---

choragida 
bajarilgan 
fundamental 
ilmiy 
tadqiqotlar 
amalga 
oshirilgunicha taxminan 20 yil vaqt o'tgan b o ‘Isa, so'nggi yillarda ana 
shu vaqt к о ‘p hollarda 5-6 marta qisqardi. Texnikaning muvaffaqiyati 
o 'z navbatida ilmiy tadqiqotlarning sur’atini jadallashtiradi va 
imkoniyatlarini kengaytiradi. Fan, texnika va ishlab chiqarishning 
o'zaro 
chambarchas 
bog'lanishi 
fan-texnika 
taraqqiyotini 
jadallashtirishning m uhim shartidir.
Hozirgi texnika uchun oidindan belgilangan xossalarga ega 
b o ig a n xilma-xil materiallar kerak. Bunday materiallar. masalan, juda 
katta yuk yoki issiqlik va sovuqqa chidamli, muayyan fizik-kimyoviy 
xossalarga ega b o iish i (turli agressiv muhitga, haddan tashqari yuqori 
yoki past elektr o'tkazuvchanlikka bardosh bera olishi) Jozim. Buning 
zarurligini texnika murakkab sharoitlarida ishlatilganida yuqori 
darajada mustahkamligi va ishlash qobiliyatini saqlash kerakligi bilan 
izohlash mumkin. Masalan kosmik kema fazoda uchayotganida bosim 
va tebranish (vibratsiya)ga, haroratning keskin farqlanishiga, quyosh 
radiatsiyasining ta’siri va hokazolarga duch keladi. Demak, bunday 
apparatlar uchun o 'ta qattiq, issiqqa chidamli m ateriallar kerak.
Aslida esa bunday materiallar tabiatda y o q . Turli kimyoviy 
elementlarni birlashtirib oidindan belgilangan xossalarga ega b o ig a n
yangi materiallami hosil qilish mumkin.
Yangi m ateriallar faqat kosmosdagina zarur emas. Sanoat va 
qishloq xo'jalik texnikasini ishlatish sharoiti ko'pincha ana shu texnika 
tayyorlanadigan material bir necha xossalarga ega b o iish im , masalan. 
ham tebranishga chidamli, ham yuqori darajada mustahkam va oson 
ishlov beriladigan b o iish in i taqozo etadi. Lekin yangi materiallami 
yaratish zarurligi faqat murakkab ekspluatatsiya sharoiti bilan b o g iiq
emas.
Ishlatib kelinayotgan qotishm alaming ayrim tarkibiy materiallari 
ju da qimmat, ularning tabiiy zapaslari cheklangandir.
Sintetik 
materiallar 
moddalarning 
turlicha 
birikishi 
(kompozitsiyasi)dan 
iborat 
b o ia d i. 
Albatta. 
ularni 
ayrim 
kompozitlarning oddiygina aralashtirilishi deb tushunmaslik kerak. 
Kompozitlarning farqli xossalari: chidamliligi. yuqori darajada 
mustahkamligi, 
issiqqa bardosh berishi, kotToziyalanmasligidir. 
Bunday materiallardan tovushdan tez uchadigan samolyotlarda, dengiz 
texnikasida, qishloq xo'jaligida. yengil sanoat va hokazolarda 
foydalaniladi.
10

---

Keyingi у i liar da kompozit m ateriallami ko 'plab ishlab chiqarishga 
va foydalanishga alohida e'fibor berilmoqda. Yangi materiailar 
yaratishda ularga ishlov berish imkoniyatlari ham hisobga olinadi. 
Masalan, juda qattiq qotishmalardan zagotovkalar kesishda ularga 
nisbatan qattiqroq materialdan yasalgan asboblar b o ‘lishi shart.
Yangi materiailar (plastmassalar, sintetik kauchuklar, smolalar, 
sun'iy olmos va h.k.) tufayli yangi texnologiyalar vujudga keladi. 
Chunonchi mashinasozltkda smtetik olmoslardan foydalanish detallar 
prokat qilinganidan so ‘ng tokarlik ishlarisiz silliqlash yoki issiqligicha 
shlifovkalash imkonini beradi. Faqat yangi materiailar emas, balki 
energiyaning yangi turlari ham yangi texnologiyalar yaratishga yordam 
beradi. Bu jihatdan lazer, elektron nur, plazm a texnologiyalari alohida 
e ’tiborga loyiqdir Kam chiqindili va chiqindisiz texnologiyalarni keng 
joriy qilish fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishning muhim 
yo'nalishidir. K o ‘p hollarda dastlabki materialning 70-80 foizini 
chiqindilar tashkil qiladi. Xuddi shu sababli, xususan mashinasozlikda 
metallami qirqish bilan ishlash o ‘m iga chiqindisiz va kam chiqindili 
texnologik usullarni qoMlash nihoyatda muhim ahamiyatga egadir.
M azkur usullardan biri - detailami metall poroshoklaridan 
tayyorlash - poroshokli metaHurgiya b o ‘lib, bu usul ilgari minutlar, 
ba'zan soatlar sarflanadigan detallar tayyorlashni aniq forma va 
o ‘lchamlar bilan sekundlarda bajarish imkonini berayotir.
Ana shu usulda metall poro'shogi (yoki poroshoklar aralashmasi) 
p o 'lat press - qolipga solinadi va katta bosim bilan presslanadi. Shunda 
metall zarralari bir-biriga jipslashadi, natijada geometrik parametrlari 
bo'yicha tayyor detalga mos zagotovka hosil bo'ladi. Keyin 
zagotovkani maxsus pechlarda ju d a yuqori tem peraturada qizdiriladi 
(yaxlitlanadi) - metall zarralari birlashib, jips bir jinsli massaga 
aylanadi. G ‘oyat murakkab konftguratsiyali detail tayyor b o ‘ladi.
Bu usul bilan tayyorlanadigan detallar uchun kerakli asbob- 
uskunalar ayrim hollarda odatdagi metall qirqish stanoklariga 
qaraganda soddaroq va arzonroq b o la d i. Poroshokli metallurgiyadan 
issiqqa, 
korroziyaga chidamli 
yangi 
m ateriailar olishda ham
foydalaniladi.
Bu esa yangi texnologiyalar yangi m ateriailar yaratishga xizmat 
qilishining bir misolidir. M a’lumki, m etallam i bosim bilan ishlash 
metall qirqish stanoklarida detallar tayyorlashga nisbatan ancha 
tejamlidir. Mexanik shtampovka o ‘niini asta-sekin suv zarbi, magnit
ii ■

---

maydoni, portlatish bilan shtampovkalash egallamoqda. Sovuq va issiq 
holda hajinli shtampovkalash, amq quyish, erigan suyuq materiallardan ■
detallam i shtampovkalash va hokazolar ham nihoyatda tejamli 
texnologiyadir.
So'nggi yillarda metallarni qirqish tezligini oshirish, kimyoviy. • 
reaksiyalarni tezlashtirish va hokazolar hisobiga an ’anaviy texnologik 
jarayonlam i intensivlashtirishdan ham keng foydalanilmoqda. Ko p 
operatsiyalarni birlashtiradigan uzluksiz texnologik jarayonlam i 
qo'llash katta samara beradi. Uzluksiz texnologiya texnologik 
operatsiyalarni qo'shish orqali zagotovkalarni, detallar va materiallami 
bir ish o'm idan ikkinchi ish o in ig a tashish haqida boshqa qator 
yordamchi 
operatsiyalarni 
bartaraf etadi. 
Masalan, 
poroshokli 
metallurgiya usulida detallar tayyorlashda ko'pincha presslash va 
qizdirish jarayonlari q o ‘shiladi: inetall poroshoklari presslanadi va bir 
y o l a qizdiriladi. Zamonaviy ishlab chiqarishga yangi materiallami, 
ilg 'o r texnologik jarayonlam i joriy etish, a n ’anaviy texnologik 
jarayonlam i intensivlashtirish xalq x o ‘jaligining turli tarmoqlarida 
ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning asosiy y o lid ir.