Texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent

Kriptografiyaning asosiy bo‘limlari. 
Kriptografiyani quyidagi 
bo‘limlarga ajratish mumkin: 
1.
Simmetrik kalitli kriptografiya. 
Simmetrik kalitli kriptografiya-
ning umumiy ko‘rinishi 3.1-rasmdagi kabi bo‘lib, ma’lumotni shifrlash 
va rasshifrovkalashda yagona kalitdan (simmetrik kalitdan) 
foydalaniladi. Shuning uchun simmetrik kalitli kriptotizimlarni – 
bir 
kalitli 
kriptotizimlar deb ham yuritishadi.
 
Demak, simmetrik kalitli 
shifrlash algoritmlaridan foydalanish uchun har ikkala tomonda bir xil 

---

52 
kalit mavjud bo‘lishi zarur. Simmetrik kalit odatda bir tomonda hosil 
qilinadi va maxsus usullar asosida ikkinchi tomonga xavfsiz tarzda 
yetkaziladi. 
2.
Ochiq kalitli kriptografiya.
Ochiq kalitli kriptografiyada (yoki 
asimmetrik kriptografiya deb ham ataladi) ma’lumotni shifrlash qabul 
qiluvchining 
ochiq kaliti
bilan amalga oshirilsa, uni rasshifrovkalash 
qabul qiluvchining 
shaxsiy kaliti
bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun 
ham ochiq kalitli kriptotizimlarni 
ikki kalitli 
kriptotizimlar deb ham 
yuritishadi. Ochiq kalitli kriptografiyaning umumiy ko‘rinishi 3.2-
rasmda keltirilgan.
Ochiq matn
Shifrlangan matn
Shaxsiy kalit
Ochiq kalit
Shifrlash 
algoritmi
Rasshifrovkalash 
algoritmi
Ochiq matn
Jo
‘natuvchi
Qabul qiluvchi
3.2-rasm.
Ochiq kalitli shifrlashning umumiy ko‘rinishi
Ochiq kalitli kriptografik algoritmlar asosida ma’lumot 
almashinish uchun dastlab, jo‘natuvchi qabul qiluvchining ochiq kalitiga 
ega bo‘lishi kerak. Qabul qiluvchining ochiq kalitidan faqat ma’lumotni 
shifrlash uchun foydalaniladi va u bilan shifrmatnni 
rasshifrovkalashning imkoni mavjud emas. Xuddi shuningdek, shaxsiy 
kalit bilan ma’lumotni shifrlash imkoni ham mavjud emas. Shifrmatnni 
rasshifrovkalash esa faqat shaxsiy kalit egasiga joiz. Demak, shaxsiy 
kalit egasi tomonidan xavfsiz saqlanishi va o‘zidan boshqa hech kimga 
ma’lum bo‘lmasligi kerak. 
3.
Xesh funksiyalar.
Ma’lumotni xeshlash uning yaxlitligini 
kafolatlash maqsadida amalga oshirilib, agar ma’lumot uzatilishi 
davomida o‘zgarishga uchrasa, uni aniqlash imkoni mavjud bo‘ladi. 
Xesh-funksiyalarda odatda kiruvchi ma’lumotning uzunligi 
o‘zgaruvchan, chiqishda esa o‘zgarmas uzunlikdagi qiymatni qaytaradi. 
Zamonaviy xesh funksiyalarga MD5, SHA1, SHA256, O‘z DSt 
1106:2009 larni misol sifatida keltirish mumkin. 

---

53 
Odatda kriptografiyada ma’lumotlarni shifrlashda 
(rasshifrovkalashda) ikki turdagi 
akslantirish
lardan foydalaniladi. 
Ulardan biri 
o‘rniga qo‘yish (substitution) 
akslantirishi, ikkinchisi 
o‘rin 
almashtirish (permutation) 
akslantirishi. 
O‘rniga qo‘yish akslantirishi. 
Ushbu akslantirish sodda va 
zamonaviy simmetrik kriptografik algoritmlarning asosi hisoblanadi. 
O‘rniga qo‘yish akslantirishida, ochiq matn simvollari bir alfavitdan 
olinib, unga mos shifrmatn simvollari boshqa bir alfavitdan olinadi.
Sodda ko‘rinishda olingan o‘rniga qo‘yish akslantirish amali 
asosida shifrlash uchun olingan matn quyida keltirilgan. Ushbu sodda 
shifrlash usuli Sezar nomi bilan mashhur. Masalan, agar ochiq matn 
“HELLO”ga teng bo‘lsa, unga mos holda shifrmatn “KHOOR”ga teng 
bo‘ladi. Mazkur holda shifrmatn alfaviti ochiq matn alfavitidan 3 ta 
pozisiyaga surish natijasida hosil qilingan va shuning uchun shifrlash 
kalitini 3 ga teng deb hisoblash mumkin (3.1-jadval). Rasshifrovkalash 
jarayonida esa shifrmatn simvollari shifrmatn alfavitidan olinib, unga 
mos ochiq matn alfavitidagi simvollarga almashtiriladi. Masalan, 
shifrmatn “ILUVW”ga teng bo‘lsa, unga mos ochiq matn “FIRST”ga 
teng bo‘ladi.
3.1-jadval