Tibbiyot oliy bilimgohlari talabalari uchun o‘quv adabiyoti h. K. Shodiyev

ADABIYOTLAR
S. T. Pavlov «« boshsalar. Kojniye i venericheskiye boleznya. M. 1985. 274—294betlar.

YU. K. Skripkip va boshkalar. Rukovodstvo po detskey derchatovenvrologii. L. 1983. 38

Venericheskiye bolezni (0. K. Shaposhnikov taxriri ostida). M, 1991. 42—102betlar.

5. Talabalarning o‘z ustida ishlash rejasi:
3MASHG‘ULOT

Ishning nomi	Ishning mazmuni	Ishning maqsadi
1. Guruh bilan «irgadikda videosuratlar bilan tanishish.	a) birlamchi zaxm belgilari tasvirlangan iaohli vidoosuratlorni ko‘rish; b) ikkilamchi zahm belgilari tasvirlangan izohli videosuratlarni ko‘rish;.	a) birlamchi zaxm diagnostikasini o‘zlashtirish; b) ikkilamchi zaxm diagnostikasini o‘zlashtirish;
2.Nazoratchi videosuratlar bilan tanishish (o‘qituvchi ishtirokida).	v) kerakli ma’lumotlarni daftarga yozib olish; g) tovushsiz videosuratlarni ko‘rib, kasallikka tashxis qo‘yish.	a) zaxmiing erta davrlariga tashxis qo‘yishni o‘rganish.

1. Mashgudot mavzusi. Zaxmning uchlamchi do‘mboqchalari va tugunlari).

Yashirin zaxm (erta va kech yashirin zaxm). Zaxmda qo‘llaniladigan serologik reakdiyalar.

2. Mavzuning kisqacha mazmuni.

Uchlamchi zaxm Zaxmping uchlamchi davri kasallik yuvdandap so‘ng 3—5 yil o‘tgach rivojlanadi. Zaxm bslgilari erasak va ayollarda doyarli bir xil tarzda kuzatiladi.

Uchlamchi zaxmning rivojlanishida quyidagi omillar muxim rol o‘ynaydi:

1) kasallikning birlamchi va jkkilamchi davrlarida davo choralarining o‘tkazilmasligi yoki palapartish davolanish;

turlituman surunkali kasalliklarga chalinish yoki mazkur kasalliklar bilan zaxm yukdanga qadar kasallanish (sil, bezgak, bod, kamqonlik va boshkalar); spirtli ichimliklarga ruju ko‘yish yoki giyohvandlik dardiga mubtalo bo‘lish;

kasbga aloqador zaharlapshllar (sapoat va kpshlok xo‘jalangan qo‘llaniladigan zaharli bo‘yoqlar, pain: beruvchi moddalar, mineral o‘gitlar, gerbitsidlar va hokazolar). Shuningdek, msxnat va maishiy sharoitlarning noqulayligi, sifatsiz va noto‘g‘ri ovqatlanish, har xil ruhyy ta’sirotlar va ko‘ngilsiz voqealar ham uchlamchi zaxmniig shakllanishiga sabab bo‘ladi.

Bemorning yoshi, turlituman jarohatlarning ham ahamiyatp katta. Ko‘pchilik hollarda uchlamchi zaxm yoshi 45—50 yoshdan oshgan bemorlarda rivojlanadi.

Uchlamchi zaxm quyidagilar bilan ta’riflanadi:

a) uchlamchi davr toshmalari (sifilidlar) teri va shillik savatlarning ma’lum sohalarida joylashgan bo‘lib, ko‘pincha chegaralangan bo‘ladi;

b) toshmalar mikdori ko‘p bo‘lmaydi: tugunlar (nodus) bittaikkita, do‘mboqchalar (tuberculum) esa o‘nga yetadi va bundan oshadi;

v) uchlamchi zaxm belgilari odatda noxush sezgilar bilak kechmaydi, shu tufayli bemorda shikoyatlar bo‘lmaydi;

g) toshmalar ushlab ko‘rilganda qattiq, teri chuqur jarox.atlanadi, yaraga aylaiishi mumkin. Shu sababli zaxm jarayoni chandiqlanish bilan tugaydi;

d) uchlamchi zaxm toshmalari kam yuqumli yoki butunlay yuqmaydigan bo‘ladi. Toshmalar tarkibida oqish spiroxetalar topilmaydi yoki ular juda kam mitsdorda bo‘ladi;

ye) zaxmning uchlamchi davrida ichki a’zolar va asab sio tomasi zararlapadi. Shu sababli uchlamchi zaxm ichki a’zolar zaxmi va asab sistemasshshng zaxmi bilas birga kechadi;

yo) klassik serologik reaksiyalar uchlamchi rivojlaigaa zaxmga yo‘likqap bemorlarning 60—70% ida, uchlamchi yashirin zaxmli bo‘morlarning esa 50% ida musbat natijalar beradi. RIT (THCHR) va RIF (IYOR)ning javobi barcha bemorlarda musbat bo‘ladi. Uchlamchi rivojlangan zaxmda bemorlarning teri va shillis kavatlarida asosap ikki xil toshmalar kuzatiladi:

1. Do‘mboqchalar, ya’ni yuzaki tugunli sifilid.

2. Tugunlar, ya’ni teri osti gummasi.

Do‘mboqchali sifilid (syphilis tuberculosa) yarimsharsimon yoki yassi shaklda bo‘lib, rangi mis qizil va ko‘kimtir bo‘ladi. Kattaligi ko‘pincha olcha danagidek, kattiq va anik chegaralapgan. Atrofida o‘tkir yallirlanish 6ejigilari kuzatilmaydi. Zaxm do‘mbokchalari «surus» va yara xosil bo‘lish po‘llari bilan rivojlanadi. Do‘mbokchalarning sekip kpchraya borib so‘rilib, ketishi «quruq» yo‘l xisoblanadi. Bunday x.olda do‘mboqcha so‘rilib ketgan joyda terining yuiqalashishi (atrofiya) kuzatiladi va vaqtincha ikkilamchi dog‘ qoladi.

Noqulay sharoitlarda do‘mbodchalar yiringlab chiriydi, natijada yara hosil bo‘ladi. Yaralar aylana yoki oval shaklida, qattiq, tubi o‘ydimchuqur va shilliqli chirigan massa bilan qoplanib turadi.

Do‘mboqchali sifilidning suyidagi klinik turlars tafovut qilinadi: 1) guruhguruh bo‘lib joylashadigan do‘mboqchali safilid;

2) o‘rmalovchi do‘mbokchali sifilid;

3) pakana (mitti) do‘mbokchali sifilid;

4) maydonchasimon do‘lboqchali sifilid.

Zaxm do‘mboqchalarshshng tabiatini apiqlashda kasyallik tarixi (bemorlarnipg zaxmping erta davri belgilarini eslashlari, zaxm bemorlari bilan jinsiy aloqada bo‘lganliklarini tan olishlari) va serologik reaksiyalar muhim amaliy ahamr!yatga ega. Ayniqsa RIT (THCHR) va RIF (IYOR) mazkur do‘mboqchalarni zaxmga aloqador ekanligini aniklashda katta yordam beradi.

Zaxm gummasi (syphilis nodosa sen gumma subcutaneum) teri osti yog to‘qimasida shakllanadi. Boldirning oldingi yuzasida, to‘sh va chovson sohalarida kul uchraydi. Dastlab kattaligi o‘rmop yonrogidek va yarimsharsimon bo‘lib, astasekin kattalasha boradi. Tugunchalar birbiri bilan, atrofdagi to‘qimalar bidan ko‘shilib ketmaydi, ogrimaydi. Yunon yongogi yoki tovus tuxumidek kattalashgach ustidagi teri qizaradi, tugunning markazin qismi yumshaydi. Bosganda bilqillab, terisi yupkalashgan gumma teshiladi. Hosil bo‘lgan teshikdap sarg‘ish quyuq suyuqlik oqa boshlaydi. Gumma yaralarining tubi anchayin chukur, tubini koplab olgan yelimsimon suyuklshs «gumma o‘zagi» deb nom olgan. Zaxm jarayonishshg oxirida yara o‘rnini biriktiruvchi to‘qima koplaydi. Xosil bo‘lgan chandiq kattiq, markazga nisbatan tortplgan yulduzsimon shaklini oladi.

Uchlamchi zaxmning terida kuzatiladigan yana bir belgisi uchlamchi zrptemadir. Bu belgi Fursyennng uchlamchi rozeolasi ham deb ataladi. Bupday rozeolalar juda kam uchraydi. Diametri 6—12 sm gacha yetadigan halka shaklidagi bu och tusli alvop dor qipiqlanmaydi, noxush sezgilar bemorni bezovta qilmaidi. Doglar ko‘pincha son, dumba, bel, bilak va jinskiy a’zolar sohasida kuzatiladi. O‘chlamchi rozeola kam uchrasada, ba’zan zaxmning uchlamchi davripi agshqlashda yakkagoyagona belgi bo‘lib xizmat qiladi.

Uchlamchi rivojlangan zaxm tashxisi suyidagi ma’lumotlar asosida ko‘yiladi: a) zaxmga aloqador kasallik tarixi; b) tekshirilayotgan bemorlarda do‘mboqchalar yoki gumma borligining anitslanishi; v) spetsifik serologik reaksiyalarning musbat natijalari.

Uchlamchi yashirin zaxm tashxisini ko‘yish uchup spetsifik serologik reaksiyalarnipg musbat natijalaridai tashqari, bemorning uchlamchi zaxm belgilarini boshdap kechirganligi to‘g‘risid.a ishonchli ma’lumotlar bo‘lishi lozim.

Yashirin zaxm (syphilis latens). Zaxm kasalligi belgisiz (simptomsiz) kechishi mumkin. Bupda zaxm kasalligining belgilari teri va shilliq qavatlarda, shuningdek, ichki a’zolar va asab sistemasida ko‘ripmaydi. Yashirii zaxm faqat serologik reaksiyalar yordamida aniqlapadi. Serologik reaksiyalar rangpar spiroxotalarga iisbatan musbat natijalar bergan, ammo teri va boshga a’zolarda zaxm belgilari bo‘lmagan bemorlarga yashirin zaxm deb diagnoz qo‘yiladi.

Keyingi yillarda sorlikni saqlash vazirligining buyrugiga binoan profilaktik tibbiy ko‘rikdan o‘tayotgan barcha kishilar, ayollar maslahatxonasida ko‘rikdan o‘tayotgan homilador ayollar va shifoxonalarda davolanayotgai bemorlariing qoni zaxmga tekshirilyapti. Natijada serologik reaksiyalar rangpar spiroxetalarga nisbatap musbat natijalar berayotgan shaxslar topilyapti. Shu sababli yashirin zaxm bemorlarining soni oshib borayapti. Yashirin zaxmshshg ko‘payishiga yana quyidagilar ham sabab bo‘layapti:

1) joylarda ko‘yiladigan serologik reaksiyalar sifatining yaxshilanishi;

2) antibiotiklar va spiroxetalarni o‘ldiradigan boshsa dorilarning keng ko‘lamda qo‘llanilishi;

3) zaxm to‘g‘risida yetarli ma’lumoti bo‘lmagan bemorlar orasida o‘zo‘zini davolashga urinishning avj olishi (kasallikni yashirish maqsadida); psmutasaddn tibbiyot xoddmlari tomonidan zaxmni sifatsiz davolash va shunga o‘xshash zaxm jarayoni

ning yashirin kechishiga olib keluvchi boshqa omillar.

Yashirin zaxmnipg belgisiz o‘tish muddati bir necha oydan bir pecha yilgacha cho‘ziladi. Shunipgdek zaxm belgilari dastlab gozaga ma’lum mudddtdan so‘ng no‘kolishi mumkin. Shu tufayli birlamchi va ikkilamchi yashirip zaxm farklanadi. Birlamchi yashirin zaxm deganda rangiar treponemalar tushgandan so‘ng zaxmping hech sanday belgilari ko‘rinmasdan, faqatgina serologik reaksiyalarning musbat natijalari asosida diagnoz ko‘yilgan yashprip zaxmni tushupish lozpm. Zaxm belgilaridap ba’zilari dastlab yuzaga chikib, ma’lum lguddat ichida yo‘kolib ketgandan so‘ng aniklaigan yashirpn zaxm ikkilamchi yashnrin zaxm deb ataladi.

Kasalliklarnipg Xalkaro klassifikatsiyasiga tasnisga binoan, yashirin zaxm erta va koch yashirin zaxyaga b’’lipadi. Shuiingdek, aniklanmagan yashirip zaxp (farklanadi.

Erta yashirin zaxm (syphilis latens praecox). Yashirii zaxmning mazkur turi birlamchi seromusbat zaxlgdap to nkkilamchi kaytalangan zaxmgacha bo‘lgan davrga to‘gri ^yeladi. Bu davr o‘rta hisobda kasallik yuqkapdai so‘ng ikki 1shlgacha bo‘lgan muddatni tashkil etadi.

Erta yashirin zaxmni aniqlashda quyidagi ma’lumotlar askotadi:

a) kasallik tarixipi chukur o‘rganish, jumladan, oxirgtg bprikki yttl ichida jipsyay a’zolar sohasida yarachak.alar paydo bo‘lgapbo‘lmagapligini aniklash. Shuningdek, terida har xil toshmalar paydo bo‘lgailigini so‘rab biliti. «Gripp», qulok tomoq ogrigi» va mynici o‘xshash asl tabiati aniqlanmagan kasalliklarga qarshi .antibiotiklar ko‘llanilganligini so‘rab bilish ham mu.him ahamiyatga ega. Teridagi bemor eslagan yarachakalar va toshmalar, sochning to‘kilishi, turlitumam noanis kasalliklar zaxm beltilaridap bo‘lishi mumkin. Antibiotiklar esa bu bolgilarning tez kunda yo‘qolib ketishiga olib keladi, ya’ni manifest zaxmpipg yashirin zaxmga o‘tishiga sabab bo‘ladi. Bunday ma’lumotlarni yigigya yashirin zaxm diagnostikasttni yengillashtiradi.

b) bemorning jinsiy sheripshi tekshiruvdap o‘tkazish. Ko‘pchilik xollarda erta yashirin zaxm taxmip kilpnayotgap bemorlarning jipsiy sheriklari tekshiruvdan o‘tkazilganda, ularda manifest (simptomli) zaxmning yarta belgilari aniqlanib kelayapti. Bu dalil tekshirilayotgan bemorga erta yashirin zaxm deb diagnoz ^o‘yishga yordam beradi.

p) zaxm belgilariniig koldiklarini aniklash. Ma’lumki, birlamchi zaxm belgilari yo‘kola borishi jaraonida kattiq yara (ulcus durum) o‘rnida chandid yo.msh terining qattiklashganini aniqlash mumkin. Shupingdek kattalashgap limfa tuguplaridan ba’zplari kichrayib ulgurmagan bo‘lishi ehtimol. Ana shu chandiq va laypaslanayotgan limfa tugunlarkni zaxmning qoldik belgilark deb taxmpp qilish va shu dalilga asoslanib tegishln tekshiruvlar o‘tkazish diagnostikani osonlashtnradi;

g) reagiplar mikdoriii aniklash. Ma’lumkp, yashirin zaxmning erta davrida qondagi spiroxetalar miqdori yuqorp bo‘ladi. Bu hol anti (karshi) tanachalar mikdorigashg maksimal darajaga chjqkshiga olib keladi. Demak, bemorlar qonidagi reaginlar (to‘qima antitapachalari) mikdorshsh aniqlash (ular miqdorp 1:120, 1:160, 1:320 np tashkil etadp) yagairin zaxmning kaysp davrda zkashshgisht bilishga yordam beradi;

d) trepoiyemalar rsaksiyasini apitslash. Ma’lumkp, zaxshsh bemorlarni davolash boshlangap paytda ularshshg xarorati ko‘tarilib, suyak va bo‘gimlar qakshaydi. Ba’zan bszgak tutpb, ko‘ngil ayniydi, kayt qilishi mumkin. Shuningdsk. ularning terisida toshmalar (dog‘lar) paydo bo‘ligai mumkip. Gerksgeymer reaksiyasi deb ataluvchp bu xolat yagairip zaxmping erta davridan dalolat bera,di. Agar treponemalar reaksiyasi terida oz miqdorda bo‘lsada toshmalar (dotlar) paydo bo‘dishyaga olib kedsa, bupday bemorlarga erta yashirin zaxm deb dpagnoz so‘yilmaidk. Chunki bu hol umuman yashirin zaxm hnsoblanmaydi. Tern va shillik qavatlarda paydo bo‘lgan toshmalar mannfest (stgatomlp) zaxmdan darak beradk. Anik;rogi, bu doglar ikkilamchi zaxm belgilaridir;

s) erta yashirnn zaxmda VR (Vasserman reaksiyasi) va IYOR — immunologik yogdulanish reaksiyasi o‘ta musbat (4 + ) shishkalar beradi. Birok THCHR (trepoiyemalar harakatshga cheklash rsaksiyasi) barcha beior.arda 1pt;obpi natpjalar beravermaydn, ya’ni treponsmalar xarakatiii choklat darajasi 40—70% gacha bo‘lishi mumkpn yoki mapfii natpjalar beradp;

yo) yashirip zaxm davrini davolash jarayonnda ayaiqlash. Yagairpi zaxmda kopdagi reapshlar middorp davolaga kursshshng oxiridayok keskin pasayib kotadi. Davolash oxirlamasdapoq butunlay manfiz natijalar beradi. Bu xolat zaxm jarayoni hali yosh ekaplpgkdan (birlamchi yoki pkkplamchi davr), ya’ni erta yashirin zaxmzan darak boradi;

j) erta yaptarip zaxmda orka miya suyukliginp (liyevor) tekshirish musbat natijalar bermaydi. Bordiyu orka miya suyukligpda ma’lum bir o‘zgarishlar apiklapsa, bu o‘zgarishlar zaxmga karshp davolash jarayonida kisqa muddat ichida yo‘koladi.

Yukorida sanab o‘tilgap ma’lumotlarni yig‘ish va aniqlash erta yashirin zaxm jarayoni qaysi muddatda kechayotganligini aniklashga yordam beradi. Bu zsa tegishli davo choralaripi qo‘llashga va aiik klinikserologik olib borishga srdam beradi.

Kech yashnrin zaxm (syphilis latens tarda). Kech yashiriya zaxmlp bemorlar ko‘pincha tasodifap aninlanadi. BundaGg bemorlarpi topishda shpfoxonalarda davolanaotgan bemorlar qonini zaxmga tekshirish tadbiri srdam beradi. Shuningdek, profplaktpk tibbip ko‘rikdan o‘tayotgan shaxslarpp g,a kon bsruvchi kgagaplar — donorlar koninn zaxmga tekptpript yashirii kechastgap zaxmii apiklashda juda katta amaliy ahamiyatga ega.

Kech yashirin zaxm diagnozini so‘yish uchus quyidagp ma’lumotlarni yigish zarur:

a) kasallik tarixining o‘ziga xos xususiyatlari. Bupdai bemorlar zaxmga kachon chalingapliklarini bilmaydilar. hatto kasallik muddatini taxmin kila olmasliklarp mumkin. Shu sababli bunday bemorlar zaxmga duchor bo‘lmagapliklarnni isbotlashga harakat kiladilar. Darhatspk.at, mazkur bsmorlarda zaxm belgilari kuzatilmaydp. Kamdankam hollarda bemor zaxm dardiga 3—4 yil avval mubtalo bo‘lgashshishi, ammo bu taxmshshp fnkr ekyplttgini bildiradi. Chunki o‘gaa paytlarda tsrida kuzatilgan yarachaqalar yoki dog‘lar haqiqatan xam zaxmga tegishli bo‘lganligiii isbotlash juda mushiuldir;

b) kech yashirin zaxmda Vasserman reaksiyaspni ko‘ypsh yo‘li bilan aiiklaiadigan reagiplar mitsdorp (Boas bo‘yicha) kam bo‘ladi (1:5, 1:10, 1:20 gacha teng). Bu dalil sopdagi spiroxetalar mikdorinipg kamligidan dalolat beradp. RG1F va RIT ijobi)! patijalar bergan barcha bemorlarda ularnipg patijasi o‘ta musbat bo‘ladi;

v) troponemalar reakspyasp kuzatilmaydi. Bu hol zqondagi treponemalar miqdorpning juda kamligidan, ya’ni xatsiqatan ham kech yashirpp zaxm jarayonidap guvoxlik beradi;

g) orka mpya suyur^ligida ma’lum o‘zgarpshlar kuzatnladi, judgladap kech zaxm menipgiti belgplari namoyop bo‘ladi. Mazkur biologik suyuklik bilan ko‘yiladigan Vassorman va Laig reaksiyalarp ko‘p xollarda musbat natkjalar boradi.

Kech yapptrip zaxm diagpozpni ko‘yish murakkab va mas’ulpyatli vazifadir. THCHR va musbat natijalarni olmasdan turib bupday diapshzii ko‘yit xato hisoblanadi. Kech yashirin zaxm taxmin kilingap bemorlar terapevt, nevropatolog, okulist, otorinolaringolog, rsnttepolog va boshka ixtisoslikdagi vrachlarning tekshiruvidan albatta o‘tishlari lozim. Mazkur mutaxascuclar tomonidan zaxmga aloqador u yoki bu o‘zgarishlar borliginipg aniqlaiishi yashirin zaxm diagnozining o‘zgarishiga olib keladi. Bunday bemorlarga aniklangan zaxm belgilarining turiga karab (asab zaxmi yoki ichkk a’zolar zaxmi) manifest zaxm diagnozi qo‘yiladi.

Kech yapshrin zaxm diagnozya davolash jarayonida tasdiqlanishi lozim. Gap shundaki, klassik serologik reaksiyalar davolash kurslarining oxiridagina manfiy latijalar beradi. Ba’zan davolash kursining tugaganiga karamasdan KSR musbatligicha kolishi mumkmi. Kech yashirip zaxm deb diagnoz ko‘indgan bemorlarning jinsiy shoriklarnda ham odatda zaxmshshg koch yaishrin turi aniklanadi. Jinsin sheriklarning ma’lum kismida esa zaxmning bedgilari umuman tolshshaydi. Bunday shaxslar soglom hisoblanib, ogoxlaitiruvchi davo choralari o‘tkazilmaydi.

Shuni ta’kidlash lozimki, kech yashirin zaxmga qarshi davo choralarini o‘tkazshi aniklangai seromusbat reaksiyalarni manfiylashtirishga karatnlgan emasdir. Bundai bemorlarpi davolash ichki a’zolar zaxmi va asab spstemasi zaxmi rivojlanishipiig oldipi olishvi o‘z oldiga maksad kilib qo‘yadi.

Aniqlanmagan yashirin zaxm (syphilis ignorata). Arap ia vrach, na bemor zaxm kasalligishgag kimdan, sachon, k.apdan sharoitda yukk.anligyush bilmasa, ya’ni aniqlay olmasa, buidaya hollarda aiiklaimagan yashirin zaxm diagnozp ko‘yiladi. Bunday diagnoz ilgari zaxmpipg turi ashtklanmasdan turib davolash boshlaigan bemorlarga xam k.o‘yiladi. Chunki sifatsiz davo natijaspda zaxm belgilarn io‘koladi. :Biroq organizkda spiroxotalar kolganligi tus^ayli serologik reaksiyalar musbat natijalar beradi. Bunday hollarda spiroxetalar qachong kimdan va k.anday sharoitda yukqanligini aniklash imkoin bo‘lmaydi. Shu sababli annslanmagai yashirii zaxm kilib ko‘rinmas zaxm ham deb ataladi.

Aniklanmagan yashirin zaxm diagnozi juda mas’uliyatli diagiozdir. Bunday diagnozni kuiishda avval serologik reaksiyalar soxta musbat patijalar berishi mumkinligini xar doim yodda tutish lozim. KSR, ju^ladlp,. Vasserman reaksiyasi natijalarini zaxmga alotsado;) yoki aloqador emasligini aniqlash maqsadida THCHR (treponemalar harakatini cheklash reaksiyasi) qo‘llaniladi. Agar tekshirilayotgan shaxsda KSR bilan bir qatorda THCHR va IYOR musbat natijalar bersa, mazkur reaksiyalar iatijalarnni zaxmga alokador deb hisoblash lozim, ya’ni bunday shaxslarga yashirin zaxm diagnozi qo‘yiladi. Serologik reaksiyalar ichida THCHR eng spetsifpk roakdiya xisoblaiishi bejiz emas.

KoGingi yillarda voperologiya va serologiya faplarinitp rnvojlanishi, jumladai, yashirin zaxmppng erta va kech turlarga bo‘linishi aniklanmagan yashiril zaxmli bemorlar soshshnng keskip kamayib kotpshiga olib kslmok,da.

ZAXMDA QULLANILADIGAN SEROLOGIK REAKSIYALAR
Zaxm jarayonini anaklash maqsadida bir kancha serologik reaksiyalar qo‘yiladi. Yashirin kechayotgap yoki kech rivojlangan zaxm diagnostikasida tekshirilayotgan shaxslar qon zardobini serologik ko‘rikdan o‘tkazishda bu reaksiyalar muhim amaliy axamiyat kasb etadi. Rangpar treponemalar murakkab antigen tuzilishga ega ekanligp tufayli, bemorlar qonida bir necha xil antitanalar hosil bo‘ladi. Aim shu antitanalar zaxmshshg turli davrlarida turlicha namoyon bo‘ladi. Bu hol amaliy venerologiyada bir vaktning o‘zida bir necha xil ssrologik reaksiyalar ko‘iishni takozo etadi.

Serologik reaksiyalarning kuyjdagi turlari tafov^t qilinadi:

1) Vasserman reaksjyasi — mazkur reaksaya komplement boglab olish reaksiyasiga asoslaigai. Vunda antjlipidli qarshi tanachalar (reaginlar dsb ataladi) anjslanadi. Zamonaviy immunologiya, jumladan, serologiya fanishshg tushuntirishicha, Vasserman reaksjyasida _;)angpar treponevdlarpiig o‘ziga karshi paydo bo‘ladigap aititanalar emas, balki zaxmga duchor bo‘lgan makroorganizmning lipidlariga qarshi hosil bo‘lgan aptntanalar aniklaiar ekan, ya’nn lnpidlar gapten (yarnm antj~ej) rolvni bajaradi. Bundai xuyaosa shuki, Vassermap reaksiyasi starli darajada sezuvchan emas. Shuning uchun, VR birlamchi zaxmnjng dastlabki kuilarjda maafyai natija beradi. Shuiingdek, uchyaamchi rivojlangai zaxm, asab sistemasipipg zaxmi va k»ch tugma zaxmda ham lapfiy natijalar berkshi mumkin. VRning yaia bmr kamchnligi — ushshg kam spetsifikdigndnr. Zaxmga chalinmagan shaxslarda ham VR soxta vdusbat (nospetsifnk) natijalar bershpi mumkin. Maoalan, moxov va bezgak kayeallngjda. xavfl.i o‘smalarda va bnr kator boshqa kasallikda,rda ham, shunipgdek homilador ayollarda, gisxvandtarda, yepirtli ichimliklar iste’mol kilingandan so‘ig va boshqa holatlarda ham VRning soxtamusbat natijalari kuzatiladi. VRniig soxtamusbat javob bergan hollarida reagiplar mikdori kam (1:5, 1:20) bo‘lib, ularshshg javobi musbat (3+), kam musbat (2+) bo‘ladi va ikkilanuvchi ( + ) javob beradn.

Hayugaiy zaxm jarayopi kuzatilgap bemorlarda VR o‘ta muyebat (4+) javob beradi. Ommaviy serologik tekshiruvlar naytida 0,1—0,15% x.ollarda VR pospetsifsh» musbat natnjalar beradi. VRnnng kamchiliklarini tuzatish maqsadida, ayniqsa uning sezuvchanligini oshirish uchun mazkur reaksiya sovuq muxitda (Kolmer reaksiyasi deb ataladi) ko‘yiladi. Shuningdek VR bilan bir paytda cho‘kma reakdpyalari (Kan va Zaks— Vitebskpy reaksiyalari) ko‘yalapiladi. Cho‘kma reaksiyalariping immunologpk moxiyatp VR dan farq kilmaydp. Kan va Zaks—Vitobsknn reaksiyalarshsh qo‘yganda antigenlarshshg kuyuq eritmalarn tayyorlanadi. Shu sababli aptigenlar va reagiplarning o‘zaro reaksiyaga kiriptishi okibatida ko‘zga ko‘rinadigan darajada cho‘kma hosil bo‘ladi. Cho‘k?.galarning hosil bo‘lpsh darajaspga bipoan ularpiag javobn 4+, 3+, 2+, 1+ bilan ifoda otiladi (xuddi Vassermai reaksiyasidek).

Yuqorida sanab o‘tilgan serologik reaksiyalar birgalikda klassik ssrologik reaksnyalar (KSR) deyiladi. Vassermai, Kan va Zaks—Vitebskiy reaksiyalarnning bir vaqtda ko‘yilishi soxta—musbat natijali serologik reaksiyalarning okibatida yo‘l ko‘yiladigan diagnostik xatolarning kamayishiga olib keladi;

2) treponemalar harakatini chyklash reaksiyasi(TR1 — Treponema pallidnm immunobilization) yoki RIT. Mazkur reakdiya tekshirilayotgan kon zardobidagi treponemalar harakatini to‘xtatishga asoslangan, ya’ni treponemalarga karshi hosil bo‘lgan maxsus antitanalar (immobilpzinlar deyiladi) anaersb sharoitda komplementlar yorpamida zaxm qo‘zgatuvchilari xarakatini cheklar ekan. Immobilizinlar ta’sirida harakatlanish xususiyatini yo‘qotgan trspoiyemalar mikroskop ostida sanalib, ulariish’ nisbiy soii foizlarda ifoda etiladi. Agar immobilizatsiya darajasi 51 dan 100% gacha bo‘lsa, reaksnya musbat xisoblanadi, 31 dan 50% gacha — kam musbat, 2! dan 30% gacha — taxminiy musbat, 0 dan 20% gacha — manfii hisoblanadi. Treponemalar harakatini cheklash reaksiyasining ijobiy javobi boshka serologik reaksiyalarnish daavoblaridan kechroq kuzatiladi. Shu sababli THCHR zaxmnpig yutsumli turlariga diagnoz ko‘ishda do‘llanilmaydn. Biroq shuni ta’kidlash lozimkn, oaxmping ikkilamchya davrida 85—100% hollarda TXCHRshshg pjobpy sapkkalars kuzatiladi. Ikkilamchi yangi zaxmda — 85%, daytalangan zaxmda — 100%. Ayniqsa, uchlamchi zaxm, ich!;i a’zolar zaxmi va tukma zaxmda THCHR 98—100% hollarda musbat natijalar beradp. Bu xol KSR manfiy natshkalar bergan bemorlarda THCHRnikg tshmmatiii yanada oshlradi. Zaxm diagnostikasida so‘llaniladigap sorologiye reaksiyalar ichida gokori spetsifik reaksiya 1HCHR xpsoblanadi. Ammo bu reaksiya ham nospyotspfik musbat javoblar berishi mumkin. Ko‘pincha xekshsrilayotga!t koi zardobpda treponsmatsid dori moddalari (penitsillnn, tetrasiklin, eritromitsin) bo‘lganda nospetsafik pmmobilizatsiya holati kuzatilishi mumkin. Bunday murekkab hollarda kon zardobidagi IgMra mapsub antptapalarni aniqlash, kasallikning anpk tabiatini apiklashga yordam boradi. IgM — FT A — ABC deb nsshlangan ana shu tekshkruv usuli (test) tekshirilastgan organizmDa zaxm boryo‘qligini ishonchli darajada ani^lab beradi,

3) immunologik yogdulanish reaksiyasi (FTA — test Fluorescent treponemal antibody) yoki RYF. Bu reaksiya tekshirilayotgan konda yogdulanish xususiyatpga ega bo‘lgaya ayatitreponemal kartp talachalarnp aniklashgch asoslangan. Bupdai antitapalar lyumpnessept mikroskop yordamyada anshuganadi. Agar zardob tarkibpda aitptreggopomal antitanalar bor bo‘lsa, treponemalar yog‘dulchnadi, ana shu yog‘dulangan spiroxetalariing mikdoriga i:apao roaksiyaning javobi 1+ dai 4+ gacha ifodalapadp.

Standart serologik reaksiyalar (Vassgrmap va cho‘kma reaksiyalari) kuyidagi maqsadlarda k\ llanplyadi: zaxm deb qo‘yilgan klipik dpagpozpi tasdsh;lash uchun; zyaxmga qarshv Davo choralari patijalarini ani^lash va pplorat etish uchun; zaxmdan tuzalganlpk mezopipp appkchalt uchuch.

Spetsifik treponemal sorologik reaksiyalar (TPS va FTA va boshqalar) esa KSR jazobntshg spetsifikligini ayaiqlash maqsadida va zaxmnipg kech davrlarp dpapkxtikasida kuzatilishi mumkin bo‘lgas murakkao hollar yechimini yechishda ko‘llaiiladi, Ayshshsa zaxmning yaishrsl davrlari diatnostikasi, jumladan anpk.lanmagaya yayutzri.n aaxmda hal qiluvchi ahamiyatga egadpr.

Ommaviy profilaktik tpbbiy tekishruvlar o‘ggazplayotgaida serologik reaksiyalarnipg tez (ekspress) usuli Juda ko‘l keladi. Mazkur usulda reaksiya javobi kiska vaqt ichida olinsada spetsifiklik darajasp stapdart serologik reaksiyalar bilan tekshirshshshi lozim. Ekspress usulning musbat javobi KSRshshg musbat :k?vobj bilan tasdnqlangandan keyingina zaxmga aloqador deb hisoblanadi.