Til va nutq faoliyati

Til va nutq faoliyati

Til va nutq o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganish hozirgi zamon tilshunosligining eng muhim vazifalaridan biridir. Bu masala alohida bir milliy tilni yoki umuman tillarni nazariy ta’riflashdagi boshlang‘ich nuqtadir. Til va nutq hodisalarini farqlash aksariyat tilshunoslar tomonidan tan olinadi, ammo ularning mohiyatini, chegarasini aniqlash mezonlari haqidagi fikrlar turli-tuman.
F.Sossyur til va nutqni nutq faoliyatining ikki ajralmas bo‘lagi deb hisoblab, ularni «bir paytning o‘zida fizik, fiziologik va psixik, bundan tashqari, individual va ijtimoiy munosabatlarga daxldor» jarayonlar deb ta’riflagan edi (Sossyur 1977: 48).
Til, Sossyurning fikricha, nutq faoliyatining ijtimoiy va psixik tomonlaridir, nutq esa uning individual va psixofizik tomonlari, yoki «odamlar nimani gapirsa, o‘shalarning yig‘indisidir».
«Til faoliyat mahsuli emas, balki faoliyatning o‘zidir» (Zveginsev 1964, ch. 1: 91) degan g‘oyani ilgari surgan V. fon Humboldtdan farqli o‘laroq, Sossyur «til faoliyat emas, balki so‘zlovchi tomonidan passiv qayd qilinadigan tayyor mahsulot, nutq mahsulidir» deydi. Uning ta’kidlashicha, «tilning voqeligi, o‘z tabiatiga ko‘ra nutqqa nisbatan kam emas» (Sossyur 1977: 53).
L.V.Щerba xuddi F.de Sossyur singari nutq faoliyatini alohida hodisa sifatida ajratib, uni «gapirish va tushunish jarayoni» deb tushunadi. Olimning fikricha, tajribadan biz faqat nutq faoliyatini kuzatamiz va keyinchalik undan «til materiali» ajratib olinadi. Til materialiga esa «gapiriladigan va tushunadiganlarning barchasi», shuningdek, «matnlar», ya’ni adabiyot, qo‘lyozmalar, kitoblar ham kiradi.
Bu o‘rinda L.V.Щerbaning til materiali haqidagi tushunchalari Sossyur «nutq» deb ta’riflagan tushunchaga yaqin ekanligini payqash qiyin emas.
L.V.Щerba yana shuni ta’kidlaydiki, gapirish va tushunish aktlari materiali va shuningdek, keyin mutaxassislarning ilmiy xulosalari asosida lug‘atlar va grammatikalar yaratiladi. Ularni oddiygina til deb e’tirof etsak ham bo‘laveradi, biroq biz ularni «til sistemalari» deb ataymiz (Щerba 1974: 25).
Sossyurdan farqli o‘laroq, Щerba tilni yoki til sistemasini konkret emas, balki mavhum hodisalar qatoriga kiritadi, biroq har ikkala tilshunos til ijtimoiy hodisa ekanligini qayd etishadi.
A.I.Smirniskiy til va nutq munosabatlarini tahlil qilar ekan, nutqiy faoliyat tushunchasini chetlab o‘tadi, ammo u Sossyur va Щerbaga qaraganda umumiy insoniyat nutqi tushunchasiga ko‘proq mazmun bag‘ishlashga harakat qiladi. Jumladan, olim nutq quyidagi shakllarda mavjudligini alohida ta’kidlaydi:
1) tashqi tovushli belgili og‘zaki nutq;
2) tashqi grafik belgili yozma nutq;
3) hech qanday real belgilarga ega bo‘lmagan botiniy nutq (Smirniskiy 1957: 10).
A.I.Smirniskiyning fikricha, nutqning og‘zaki va yozma shakllarda mavjud bo‘lishi uning ob’ektiv tomonini tashkil etadi va ular tashqi nutqqa tegishli bo‘ladi, ichki nutq esa faqat sub’ektiv shaklda mavjud bo‘ladi va tafakkurdagi fikrni ifodalaydi. Shuningdek, «inson nutqi son-sanoqsiz va cheklanmagan miqdordagi turli-tuman nutqiy harakatlar natijasidir» va uning turlicha ko‘rinishida aynan bir xil komponentlar va bu komponentlarning qo‘llanishidagi qonuniyatlar aniqlanadi. Turlicha nutq bo‘laklarining majmuasi va bu komponentlarning ishlatilishi to‘g‘risidagi qonuniyatlar va qoidalar umumiylikda muayyan bir sistemani tashkil qiladi, ya’ni o‘zaro bir-birlariga bog‘langan birliklar majmuasini va ular orasidagi munosabatlarni hosil qiladi. Birliklarning bunday tizimi tildir (Smirniskiy 1957: 11-12).
Olimning fikricha, nutq umuman olganda «tadqiqot uchun xom materialdir», til esa bu «materialga asoslangan tadqiqot predmetidir».
F. de Sossyur, L.V.Щerba va A.I.Smirniskiylar faqat bir masalada hamfikrdirlar, ya’ni til nutqdan hosil bo‘ladigan mahsulotdir va u tilshunoslar uchun ilmiy tadqiq predmetidir.
Ayrim tadqiqotchilar til va nutq munosabatiga boshqacha yondashadilar. Ularning fikricha, nutq tildan hosil bo‘ladi, ya’ni til mutaxassislarning lingvistik faoliyatining natijasi emas, balki nutqda o‘z ifodasini topadigan ob’ektiv mavjud hodisadir. Masalan, T.P.Lomtevning fikricha, «Til shunday ma’no-mazmunni anglatadiki, uning mavjud bo‘lishi va ifodalanishi nutq orqali amalga oshadi» (Lomtev 1976: 58).
O‘rganilayotgan masala bo‘yicha bildirilgan turli-tuman nuqtai nazarlarni umumlashtirib, shuni aytish mumkinki, til nutqiy faoliyatning hosilasidir, biroq turli tushunchalarni ifodalovchi bu atamalar turli ma’nolarda ishlatilib kelinmoqda. Til bir tomondan nutq hosil qilinadigan va tushuniladigan qurilma sifatida talqin qilinsa, ikkinchi tomondan, mutaxassislar nutq faktlaridan xulosa qiladigan qoidalar tizimi, birliklar majmuasidir. Bu tushunchalarning har ikkalasi ham o‘zaro bir-birlariga bog‘liqdir, chunki til qurilma sifatida mohiyatni anglatadi, bu mohiyatni unda mavjud bo‘lgan qoida va birliklar orqali bilish mumkin.
Nutq, birinchidan, fikr-mulohaza bildirish jarayoni, ikkinchidan, u til qurilmasi faoliyati natijasidir.
Til va nutq haqida bildirilgan bunday fikrlarga asoslanib xulosa qilish mumkinki, ular o‘zaro bog‘liq, bir-birini taqozo etuvchi hodisalardir va ayni paytda, ular o‘rtasida muayyan farqlar ham mavjudki, bularni alohida eslatish lozim bo‘ladi.
Til potensial hodisa bo‘lib, kishilar ongida bolalikdan o‘zlashtirilgan gapirish qobiliyati va nutq orqali ifodalangan fikrni tushunish vositasi sifatida mavjud bo‘ladi.
Nutq esa mavjud imkoniyatni voqelantirish va so‘zlashuv qobiliyatini aniq muhitda amalga oshirish jarayonidir.
Nutq har bir alohida kishini individ va shaxs sifatida xarakterlovchi eng samarador vositalardan biridir. Insonlar muloqoti nutq orqali amalga oshiriladi. Uning yordamida odam o‘z fikrini, hissiyotlarini, kayfiyatini, istaklarini ifodalaydi. Nutq individual hodisa bo‘lsa-da, aksariyat hollarda biz bir-birimizni tushunamiz. Tushunish so‘zlashish faoliyatida ayrim o‘ziga xos va umumiy xususiyatlarning mavjudligi tufayli yuz beradi. Bunday xususiyatlar muayyan til jamoasi ishlatadigan birliklar (fonemalar, morfemalar, so‘zlar, gaplar) va ulardan foydalanish qoidalarining umumiyligidadir. Umumiy birliklar va qoidalar til tizimiga mansub bo‘lib, ularning individual nutqda ishlatilishi nutqning strukturaviy asosini tashkil qiladi. Aynan shu asosda nutqning muloqot jarayonidagi vazifasi amalga oshiriladi.
Gapirish va tushunish jarayoni odamlar orasida fikr almashinuv, hissiyotlarini bildirish, axborot uzatish ehtiyoji tufayli ro‘y beradi va bularning hammasi ijtimoiy munosabatlarga asoslanadi. Nutqning aynan mana shu ijtimoiy asosini til tizimi tashkil qiladi. Demak, nutq umumiy va ijtimoiy xususiyatga ega bo‘lgan tilga nisbatan individual munosabatdagi hodisadir.
Shunday qilib, nutq «hamma vaqt ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan va vaziyatga bog‘liqdir» (Zveginsev 1973: 238). Ayni paytda, til birliklari va qoidalar vaziyatga bog‘liq emas. Ular nutqiy birliklarni tashkil qilish vositasi bo‘lib xizmat qiladi va o‘z navbatida so‘zlovchidan muloqot vaziyatidagi ekstralingvistik shart-sharoitlarga moslashuvni talab qiladi. Nutqning maqsadga yo‘naltirilganlik xarakteri suhbatdoshga va uning tushunilishiga asoslangan. Xullas, nutqning maqsadga yo‘naltirilganligi ekstralingvistik vaziyatga bog‘liq, ammo til bunday xususiyatlarga ega emas.
Til ko‘p o‘lchamli hodisadir. Uning birliklari o‘rtasidagi bog‘liqliklar, aloqalar ham turli-tumandir. Til birliklari o‘rtasida bunday munosabatlarning mavjudligi uni yaxlit bir butunlikka, sistemaga aylanishga olib kelgan.
Til birliklari orasidagi bog‘liqliklarning turli-tumanligi til tizimida behad ko‘p jumlaviy tuzilmalar yasash imkonini beradi va nutqda aynan bir fikrni vaziyatga qarab turlicha usullarda bayon qilish imkoniyatini ham yaratadi.
Tilning ko‘p o‘lchamliligiga qarama-qarshi holda nutq ketma-ketlik xususiyatiga ega, ya’ni u ma’lum zamonda (og‘zaki nutq) va makonda (yozma matn) amalga oshirilishi mumkin. Nutq elementlari ifodalanayotgan fikr kechishiga qarab jumlalar matnda ma’lum bir tartibda ketma-ket joylashadi. Xuddi shunday ketma-ketlik nutqni idrok qilish jarayonida ham kuzatiladi. Biz nutq axborotini aynan ana shunday ketma-ketlikda, birliklarning ma’lum qoidalarga bo‘ysungani holda ifodalanishi asosida idrok qilamiz va to‘g‘ri tushunamiz.