TIL VA TAFAKKUR MUNOSABATLARINING AHAMIYATI
Rohatoy Rahmatjon qizi Jo'rayeva
Farg`ona davlat universiteti
Annotatsiya: Ushbu maqolada til va tafakkur munosabatlari haqida fikrlar
bildirilgan. Til tufayli inson tafakkuri boyiydi, moddiy dunyodagi narsa va
predmetlarni ongi orqali idrok qilish, ular ustidan mulohaza yuritish, ularga oid
fikrlarini so‘z bilan ifodalash imkoniga ega bo'ldi.
Kalit so`zlar: til, tafakkur,
psixologiya, dialektika, kategoriya, nutq.
THE IMPORTANCE OF LANGUAGE AND THINKING RELATIONS
Rohatoy Rahmatjon qizi Juraeva
Fergana State University
Abstract: This article discusses the relationship between language and thinking.
Thanks to language, human thinking is enriched, it is possible to perceive things and
objects in the material world through the mind, to think about them, to express their
thoughts in words.
Keywords: language, thinking, psychology, dialectics, category, speech.
Insoniyat bilan birga paydo bo'lgan til uning hayotida eng muhim rolni o'ynab
kelgan va bundan keyin ham o'z ahamiyatini yo`qotmaydi. Til, eng avvalo, inson va
uning tafakkuri shakllanishidagi zaruriy shartlardan biridir. Aniq nutqning paydo
bo'lishi insonning bilish, idrok qilish jarayonlarini tamoman o’zgartirib yubordi. Til
tufayli inson tafakkuri boyiydi, moddiy dunyodagi narsa va predmetlarni ongi orqali
idrok qilish, ular ustidan mulohaza yuritish, ularga oid fikrlarini so‘z bilan ifodalash
imkoniga ega bo'ldi. Til ilk boshdan e’tiboran hech bir narsa bilan almashtirib
bo'lmaydigan xizmatni, ya’ni inson tafakkurida umumlashtiruvchi vazifani bajarib
keladi.
Psixologiyada ham insonning tafakkur faoliyati haqida aytilganda hissiy bilish
bilan birga til va nutqning o'zaro bog'liqligi alohida ko'rsatib o'tiladi. Bunda inson
psixikasi bilan hayvonlar psixikasi o'rtasidagi asosiy farqlardan biri namoyon bo'lishi
ta’kidlanadi. Hayvonlarning o'ta oddiy, juda sodda tafakkuri hamma vaqt faqat
harakat tafakkuriligicha qoladi; ular hech qachon mavhum, bevosita bilish darajasiga
yetmaydi. Ularning, ya’ni hayvonlarning tafakkuri ayni chog'da go'yo ko'z o'ngilarida
turgan narsalarni bevosita idrok qilish bilan ish ko'radi. Ana shunday jo'n tafakkur
harakat tarzidagi narsalar bilan munosabatda bo'ladi va bunday harakat doirasidan
"Science and Education" Scientific Journal
February 2021 / Volume 2 Issue 2
www.openscience.uz
316
chetga chiqmaydi. Faqat nutq paydo bo'lgach, bilinayotgan obyektdan ma’lum bir
xususiyatni ajratib olib, uni maxsus so'z yordamida tasavvurda yoki tushunchada
mustahkamlash, qayd etish imkoniyati tug'ildi, Tafakkur so'zda o'zining moddiy
qobig'iga ega bo'ladi, tafakkur faqat so'z orqali boshqalar uchun va o'zimiz uchun
ham bevosita reallikka aylanadi. Inson tafakkurini, u qanday shaklda amalga
oshirilmasin, tilsiz amalga oshirib bo'lmaydi. Har qanday fikr nutq bilan chambarchas
bog'liq holda paydo bo'ladi va rivojlanadi. U yoki bu fikr qanchalik chuqur va asosli
suratda o'ylangan boisa, u so'zlarda, og'zaki va yozma nutqda shunchalik aniq hamda
yaqqol ifodalangan bo'ladi. Yoki, qandaydir fikning so'z orqali ifodasi qanchalik ko‘p
takomillashgan, sayqallangan bo'lsa, ayni shu fikrning o'zi shunchalik yaqqol va
tushunarli bo'ladi.
Kishi o'zining fikr-mulohazalarini boshqalar uchun ovoz chiqarib ifodalab berar
ekan, buning bilan u shu mulohazalarni o‘zi uchun ham ifodalaydi. Fikrni ana shu
tarzda so'zlar orqali ifodalash, mustahkamlash, fikni so'zlarda qayd qilish fikrni
bo'lishni anglatadi, diqqatni mazkur fikrning turli o'rinlarida va qismlarida tutib
turishga yordam beradi hamda fikrning qismlarini yanada chuqurroq tushunishga
imkon tug'diradi. Shu tufayli keng, izchil, sistemali mulohaza yuritish, ya’ni tafakkur
jarayonida tug'ilgan hamma asosiy fikrlarni bir-biri bilan aniq va to'g'ri solishtirib
ko'rish mumkin bo'ladi. Shunday qilib, so'zda, fikrni ifodalashda tafakkurning eng
muhim zaruriy, mulohazali, mantiqiy bo'laklarga ajratilgan va anglashilgan tomonlari
berilgan bo'ladi. Fikrni so'zda ifodalash va mustahkamlash orqali u yo’qolmaydi
hamda paydo bo’lishi bilanoq o'chib qolmaydi. Fikr so'z iboralarida - og'zaki yoki
yozma so'z iboralarida mustahkam qayd qilinadi. Shuning uchun, kerak bo'lganda,
mazkur fikrga yana qaytish, uni yanada chuqurroq o'ylab, tekshirib ko'rish va qayta
o'ylash davomida boshqa fikrlar bilan solishtirib ko'rish imkoniyati saqlanib qoladi.
Shunday qilib, inson tafakkuri til va nutq bilan chambarchas bog'liqdir. Tafakkur
zaruriy tarzda moddiy so'z qobig'ida mavjuddir.
Ma’lumki dialektika kategoriyalarining uchinchi turkumiga bilish jarayonini aks
ettiruvchi tushunchalar kiradi. Dunyoni bilish, idrok etish masalasi doimo falsafa
fanining diqqat markazida bo'lib kelgan. Qadimgi faylasuflar ham dunyoni bilish
mumkinligini e’tirof etib kelganlar. Xususan, O'rta Osiyolik buyuk mutafakkirlar
Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Mirzo Ulug'bek va boshqalar ham o‘z
asarlarida dunyoni bilishning, bilish jarayonida hissiy organlar bilan aqlning roli
haqida qimmatbaho fikrlarni ilgari suradilar. Ingliz faylasufi Bekon ta’limoticha,
bilish jarayoni fan va amaliyot bilan bog‘liq bo'lishi va shularga bevosita xizmat
qilishi kerak. Uning fikricha, obyektiv mavjudlik to'g'risidagi bilimlar sezgilarimiz
orqali olingan dalillar tufayligina tafakkur yordamida to’ldiriladi. Fransuz faylasufi
Dekart esa bilishning birdan bir manbai tafakkur deb biladi. Dekartning vatandoshlari
Didro, Golbax, Gelvetsiylar dunyoni bilish jarayonida sezgilarimiz bilan tafakkuming
"Science and Education" Scientific Journal
February 2021 / Volume 2 Issue 2
www.openscience.uz
317
rolini tan olsalar-da, ulaming o'zaro munosabatlarini to'la-to'kis ochib bera olmadilar.
Tafakkur xususida bunday falsafiy fikrlarni ko'p keltirish mumkin. Lekin falsafada
shunday fikr borki, bilish - inson tafakkuridagi voqelikning in’ikos jarayoni.
Mantiq ilmida ham til va tafakkur munosabatlariga alohida e’tibor berilgan.
Unda tafakkurning muhim xususiyati sifatida uning til bilan bog'langanligi e’tirof
etiladi. Yana aytiladiki, inson tafakkuri uning tili bilan birga takomillashib
rivojlangan. Tilda tafakkurning ish natijasi mustahkamlanadi. Til o‘zining shu xislati
bilan insonga bilim to'plashga, uni saqlashga, avloddan avlodga uzatishga, to'plagan
bilish boyliklaridan hayotiy faoliyatida unumli foydalanishiga yordam beradi. Shu
bilan birga, til tafakkumi takomillashtirish, mavhumlashtirish, umumlashtirish va
juz’iylashtirish qurolidir. Shuning uchun ham bizning tafakkurimiz voqelikni
bevosita aks ettirish vositasi bo'lgan sezgilardan til yordamida ifodalanishi bilan farq
qiladi,
Til va tafakkur reallikni bilish, boshqa insonlar bilan munosabatda bo‘lish,
obyektiv reallikka ta’sir ko'rsatish, har bir ishni oldindan o'ylab, ongli ravishda
amalga oshirish kabilarda ko'rinuvchi, umuman, inson faoliyatining ongli, maqsadga
muvofiqligini ta’minlovchi insongagina xos bo'lgan tarixiy muhim xislatdir. Lekin
amalda, hayotda, tarixiy jarayonda til va tafakkur har doim o'zaro ajralmas bo‘lsa-da,
ularni turli fanlar alohida o'rganadi. Masalan, tafakkur formalarini mantiq fani
o'rgansa, til kategoriyalarini tilshunoslik fanlari tadqiq etadi.
Tafakkur umuminsoniy bo'lsa, til, uning qonun-qoidalari milliy xarakterga ega.
Dunyodagi tillar juda ko'p qonun-qoidalariga ko'ra bir-biridan farq qiladilar. Tafakkur
shakllari, tamoyillari esa, insonlarning millati, irqi, davridan qat’iy nazar, hammada
bir xildir.
Demak, tafakkurning moddiy qobig'i tildir, Shunday ekan til bilan tafakkurni
bir-biridan ajratib bo'lmaydi. Lekin ayrim tilshunoslar, xususan, N.Ya.Marr til bilan
tafakkurni ajratib qo'ydi. U shunday yozadi: «Bo'lajak til tabiiy materiyadan xoli
bo'lgan, texnikada o'sib borayotgan tafakkurdir». Bunda, albatta, tilning tafakkurdan
ajratib qo'yilganligi ko'rinib turibdi. Go‘yo kishilar kelajakda o'z qobig‘idan xoli
bo'lgan tafakkur bilan ish ko'ra berar emish. Albatta, bu fikrlar bundan 70-80 yil
muqaddam aytilgan. Bizningcha, N.Ya.Marr texnika taraqqiyotini o‘z ko'rishlariga
ko'ra baholagan bo'lishi mumkin, Lekin bugungi axborot texnologiyalari o‘ta taraqqiy
etgan davrda ham til bilan tafakkur bir-biridan aloqasini uzgan emas, aksincha,
yanada yaqin munosabatda bo'lmoqda. Buni biz ko'rib, sezib turibmiz.
Tabiat va jamiyatda inson tiliday murakkab, serqirra, serqatlam, servazifa, shakl
va mazmun tarang hodisa kamdan-kam topiladi. Til dunyoni bilish, bilimlami
to'plash, saqlash, keyingi avlodlarga yetkazish, ruhiy munosabatlarni aks ettirish,
go'zallik kategoriyalarini voqelantirish kabi bir qancha vazifalarni bajarishiga
qaramasdan, asosiy e ’tibor uning kishilar o'rtasidagi aloqani ta’minlash vazifasiga
"Science and Education" Scientific Journal
February 2021 / Volume 2 Issue 2
www.openscience.uz
318
qaratib kelindi. Tilni faqat kishilar o'rtasidagi aloqa vositasi sifatidagina talqin etish
insonning tabiiy tilini, bu benihoya murakkab hodisani, eng kami, jo'nlashtirishdan,
aniq bir milliy qiyofa yoki milliy-ruhiy zamindan mutlaqo ayrilgan sun’iy tilga
tenglashtirishdan, yo‘l harakatini tartibga solish maqsadida yaratilgan shartli «til»ga
baravarlashtirishdan boshqa narsa emas. Agar til faqat aloqa vositasigina bo'lganda
edi, u juda oddiy, sodda va qashshoq bir narsaga aylangan bo'lardi. Holbuki, til
bemisl boy, sehr-u sinoatga, ruh-u ruhoniyatga, ko'rku komillikka limmo-lim bir
ne’matdir.
O'zaro fikr almashish va uni kelajak avlodlarga yetkazuvchi vosita sifatida
milliy madaniyatning shakllaridan biri bo'lgan til ong va tafakkur bilan uzviy
bog'langandir. Ushbu matnda qo'llangan «likr», «tafakkur» va «ong» terminlarini
ko‘p hollarda sinonim sifatida ko'ramiz. Aslida ularning har biri ma’no ifodalash
doirasiga ko'ra bir-biridan farqlanadi. Xususan, ong - voqelikning kishi miyasida
uning butun ruhiy faoliyatini o'z ichiga olgan va ma’lum maqsadga yo'nalgan holda
aks etishi.
Fikr - tafakkurning aniq bir natijasi. Tafakkur - o'ylash, muhokama qilish,
voqelikni anglash, tasavvur qilish, unga baho berish, fikrlash qobiliyati.
Demak, tafakkurni so'z boyligi vositasida ifodalashda asosiy vazifani til
bajaradi. Albatta, har bir inson tafakkuridagi fikrlami ifodalashda shu inson nutqining
naqadar takomil topganligi muhim sanaladi. Chinakam nutq madaniyati shu tilning
butun boylik va go'zalliklaridan foydalana olish, uni ne’mat sifatida idrok etish
asosida shakllanadi.
Aniqki, nutq madaniyati jamiyat madaniy-ma’rifiy taraqqiyotining, millat
ma’naviy kamolotining muhim belgisidir. Haqiqiy ma’nodagi madaniy nutq shaxs
umummadaniy saviyasining favqulotda muhim unsurlaridan biridir. Shuning uchun
ham mamlakatimizda ma’naviy-ma’rifiy islohotlar davlat siyosatining ustuvor
yo'nalishi deb e’lon qilingan bugungi kunda nutq madaniyati masalalari,
farzandlarimizning nutqiy madaniyat ko'nikmalari va malakalarini oshirish, ta’lim
jarayonlarining barcha bosqichlarida madaniy nutq muammolarini yetarli darajada
nazarda tutish har qachongidan ham dolzarblik kasb etganligi bejiz emas.
Respublikamizda so'nggi yillarda qabul qilingan «Davlat tili haqida», «Ta’lim
to‘g‘risida»gi qonunlar, «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» va boshqa juda ko'plab
hujjatlarda ma’naviy-ma’rifiy tarbiya, til masalalariga alohida e’tibor berilgan. Fikrni
o'z ona tilida mustaqil, ravon, go'zal va lo'nda ifoda etish uchun odamda nutqiy
madaniyat yetarli darajada shakllanishi kerak, busiz, zotan, ona tiliga sohiblik degan
tushuncha ham ma’noga ega emas. Chunki nutq madaniyati tildan bemalol va
maqsadga o‘ta muvofiq tarzda foydalana olishni ta'minlaydigan ko'nikma, malaka va
bilimlarning jami demakdir.
"Science and Education" Scientific Journal
February 2021 / Volume 2 Issue 2
www.openscience.uz
319
Inson tafakkurining mahsuli yoki fikrni so'z orqali ifodalash qobiliyati, mahorati
sanalgan nutqning madaniyligini ta’min etuvchi to'g'rilik, aniqlik, mantiqiylik,
ifodalilik, rang-baranglik, soflik kabi bir qancha sifatlar mavjud. Ana shu
kommunikativ sifatlarning barchasini o'zida mujassamlashtirgan nutq madaniy
hisoblanadi.
Albatta, har bir tildagi mavjud so‘z, so'z birikmasi yoki biror gap o‘zida
muayyan ma’noni, tushunchani ifodalaydi. Bu holat ularning har biriga berilgan
ta’rifda ham o ‘z aksini topgan. So‘z - leksemaning nutqda muayyan shakl va vazifa
bilan voqelangan ko‘rinishi.O‘z tovush qobig'iga ega bo'lgan, obyektiv narsa
hodisalar haqidagi tushunchani, ular o'rtasidagi aloqani yoki ularga munosabatlarni
ifodalay oladigan, turli grammatik ma’no va vazifalarda qo'llanadigan eng kichik
nutq birligi. So'z birikmasi - bir-biri bilan tobelanish asosida birikkan, ma’no va
grammatik jihatdan o‘zaro bog'langan, yaxlit, biroq qismlarga ajraladigan
tushunchani ifodalovchi ikki yoki undan ortiq so'zlar bog‘lanmasi. Gap - til qonunlari
asosida grammatik va ohang jihatdan shakllangan, fiktni ifodalash uchun xizmat
qiladigan nutq birligi. Albatta, sun’iy ravishda tovushlar yig'indisidan tashkil topgan,
hech qanday ma’no va ahamiyatga ega bo'lmagan tovushlar majmuasini (masalan,
«takatumba») so'z sifatida qabul qilish mumkin emas.
Ma’lumki, til birliklari mantiqiy tafakkur birliklari bilan uzviy bog'langan: so‘z
tushuncha bilan, gap mulohaza bilan. Bu yerda til birliklarini ahamiyatiga ko'ra
guruhlashtirilgan holati olingan, ya'ni nominativ birlik - so‘z, kommunikativ birlik -
gap. So'z va tushuncha moddiy dunyodagi mavjud predmet va hodisalaming farqli
belgilarini ifodalasa, gap va mulohaza tasdiq yoki inkor xususidagi fikrni yaratadi.
Til va tafakkur o'z birliklarining ahamiyati va qurilishi nuqtayi nazaridan
farqlanadi.Tafakkurning maqsadi yangi bilimlami olish va ularni sistemalashtirishdan
iborat bo'lsa, til fikni shakllantiradi, mustahkamlaydi va uni boshqa obyektga
yetkazadi. Boshqacha aytganda, biz bilish va tushunish uchun fikrlaymiz, fikrimizni,
istak va hissiyotlarimizni ifodalash uchun esa gapiramiz.
Tilning asosini uning grammatik qurilishi, so‘z yasash va gap tuzish qoidalari
tashkil etib, ular fikrni aniq ifodalash hamda tushunarli tarzda yetkazishga xizmat
qiladi. Bir so'z bilan aytganda, fikr tilda so'zlar vositasida shakllanadi. Ongimizda
shakllanadigan har qanday fikning mohiyati, mazmunini tashkil etuvchi idrok yoki
tasavvur faqat so'zlar vositasidagina voqelanadi. Demak, inson tafakkurining mahsuli
til orqali namoyon bo'ladi.
Dostları ilə paylaş: |