Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti
Yüklə 7,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Tazkirat ul-avliyo
”, Abdurahmon Jomiyning “ Nafahot ”, Ali Safiyning “ Rashahot ”, Olim Shayx Azizonning “ Lamahot ”, Doro Shukuhning “ Safinat ul-avliyo ”, Maqsudi Buxoriyning “ Ravoyih ” asarlari manbaga boylik jihatidan mo‘tabar hisoblangan. Ammo, ilmiyligi, tasavvuf mohiyatini anglash bobida birlamchi manba “ Nafahot ” sanaladi. Islom olami tasavvuf maqomotlarining mashhur asarlaridan biri bo‘lgan “Nafahot ul-uns min hazarot ul-quds” tazkirasi 883/1478-yilda tasavvuf, sarf-u nahv va she’riyat allomasi Abdurahmon Jomiy tomonidan ta’lif etilgan. Asar, hijriy II (VIII)asrdan to VIII(XV) asrgacha davrda yashashgan ulug‘ so‘fiy mashoyixlar faoliyatiga bag‘ishlangan. “Nasoyim ul-muhabbat min shamoyim ul-futuvvat” (“Mardlik iforini taratuvchi muhabbat nasimlari”) 1495-1496-yillarda yozilgan. Unda VIII asr 671 boshidan XV asr oxiriga qadar Osiyo, Afrika va Yevropa qit’alarida yashab o‘tgan 770 avliyoning hayotidan ibratli hikoyatlar hamda o‘git va hikmatlardan namunalar keltirilgan. Asar muqaddima, asosiy qism va xotimadan iborat. Alisher Navoiyning “Nasoyim ul-muhabbat” asari tasavvuf ahliga bag‘ishlangan bo‘lsa-da, unda forsiy va turkiy nazmning ko‘pgina namoyandalari haqida ham asarning mavzuyi bilan bog‘liq tarzda ma’lumotlar keltirilgan, boshqacha qilib aytganda, Alisher Navoiy ushbu asarida mashhur shoirlar hayotiga faylasufona yondashib, bir tomondan, ular faoliyatidagi o‘rta asrlardagi tasavvuf va uning ko‘rinishlarini kuzatsa, ikkinchi tomondan, ularning badiiy ijodlari va alohida xizmatlarini ham ta’kidlaydi. “Nasoyim ul-muhabbat” bir tildan ikkinchi tilga aynan o‘girilgan asar emas, balki ijodiy yondashuvga tayanilgan erkin tarjima namunasi hisoblanadi. Bunga bir necha sabab bor: birinchidan, “Nafahot ul-uns” murakkab ilmiy-nazariy asar bo‘lib, undagi arabcha va forscha ta’birlar va hikmatlar asosan ramz va ishora tilida aytilganligi sababli tasavvuf istilohlaridan bexabar kimsaning bu so‘zlar mohiyatini anglashi qiyin kechadi. Shuning uchun, Navoiy kerakli joylarda matnni qisqa izoh va sharh bilan boyitib borgan. Jomiy tazkirasining muqaddimasida valiylik nazariyasiga ilmiy yondashilganligi sababli, Navoiy turkiyzabon o‘quvchilar dunyoqarashini hisobga olgan holda mustaqil ravishda nisbatan sodda va tushunarli muqaddima yozgan; ikkinchidan, Jomiy o‘z asarini yozishda asosan Imom Yofi’iy, Sullamiy hamda Ansoriyning tazkiralariga tayangan. Navoiy esa asosiy manba – Jomiyning tazkirasidan tashqari, Farididdin Attorning “Tazkirat ul- avliyo” asaridagi 19 nafar mashhur avliyo, Shayx Farididdin Shakarganjdan so‘ng Hindistonda yashab o‘tgan 31 shayx, shuningdek 100 dan ortiq turk mashoyixlari haqidagi ma’lumotlarni qo‘shimcha tarzda keltirgan. Shuningdek, Nosir Xusrav, Shayx Mahmud Shabustariy, Ozariy, Lutfiy, Ashraf, Nasimiy, Shayx Imodiddin Faqih, Mavlono Jomiy kabi valiylik maqomiga erishgan shoirlarga ham o‘rin ajratilgan. O‘zi bevosita muloqot qilgan valiysifat zamondoshlaridan Ali Yazdiy, Bobo Xokiy, Bobo Ali Mast Nisoiy, Bobo Xushkeldi singari Xudoning nazari tushgan aziz zotlar haqida ham ma’lumot berib, shayxlar sonini 618 dan 770 ga yetkazgan. Navoiy chishtiya tariqatining Hindistondagi yirik namoyandalari hayotini yoritishda Sayyid Muhammad Dehlaviyning “Siyar ul-avliyo”, Badriddin Is’hoq Dehlaviyning “Asror ul-avliyo” (Shayx Farididdin Shakarganj manoqibi), “Tabaqoti Nosiriy” kabi muhim va mo‘tabar manbalarga suyangan. Farididdin Attorning asarlari (“Mantiq ut-tayr”, “Tazkirat ul-avliyo”), Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”si (Bobo Sungu, Shayx Boyazid haqidagi boblar), Sulton Husayn Boyqaroning xotiralari (Bobo Xushkeldi, Bobo Ali Mast Nisoiy), ismi keltirilmagan ishonchli kishilar rivoyat qilgan hikoyatlar hamda o‘zining 672 kuzatuvlari va xulosalari asosida turk mashoyixi va zamondoshlari haqidagi haqiqatlarni tiklashga erishgan. Jomiy asarini tarjima qilish jarayonida Navoiy o‘z asarini yangi ma’lumotlar bilan to‘ldirish asnosida qisqartirish yo‘lidan ham borgan. Bahs va ixtilofga sabab bo‘ladigan ayrim shayxlar haqidagi fasllarni tashlab ketgan. Chunki, mazkur masalalar mohiyatini anglab yetish uchun kitobxon tasavvuf va irfonning borliq, butun va bo‘lak, kul va juz, hol va maqom, ja’m va tafriqa, tahqiq va taqlid kabi tushunchalardan xabardorlik bilan birga fiqh ilmini ham mukammal egallagan bo‘lishi kerak. Unda asar xalq uchun emas, xoslar uchun bo‘lib qolar edi. Navoiy o‘quvchini murakkablik va anglashilmovchilikdan uzoq tutish maqsadida bunday parchalarni tushirib qoldirgan. Navoiy “Nasoyim ul-muhabbat”da mavjud manbalar asosida shayxlarning tarjimai holi, tug‘ilgan yili va vafoti haqidagi aniq sanalarni ham keltirishga harakat qilgan. Ammo bu prinsipga qat’iy rioya etilmagan. Ba’zi shayxlarning yashagan davri va tug‘ilgan joyi ma’lum emas. Ma’lumotlar hajmi ham har-xil. Ba’zi shayxlar haqida ikki-uch sahifa ma’lumot berilgan bo‘lsa, ayrimlari haqida ikki-uch og‘iz so‘z bilan kifoyalangan. Ammo barcha oriflarning qaysi shayxdan ta’lim olganligi, silsila omonatini kimdan olganligi, kimlarning suhbatiga yetishgani haqida imkoni boricha aniq va ishonchli ma’lumotlar berilgan. Navoiyning ushbu tazkirani yozishdan maqsadi shayxlarning tarixiy siymosini yaratish emas, balki o‘quvchida ularning ma’naviy olami haqida tasavvur hosil qilish bo‘lgan. [18, 231-232] [21, 242-246] [22, 81-97] [23, 5-8] [24] XVI asr tazkirachilik yo‘nalishida samarali davrlardan biri bo‘ldi. Kamoliddin Husayn Gozurgohiy Fanoiyning “Majolis ul-ushshoq”, Yüklə 7,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|