Tillari universiteti

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI O’RTA MAXSUS  

TA’LIM VAZIRLIGI O’ZBEKISTON DAVLAT JAHON 

TILLARI UNIVERSITETI 

   INGLIZ TILI  2  ИФ  FAKULTET  

 

 

 

 

 

 

 

MUSTAQIL  ISH 

 

 

Bajardi: IF 36 guruh Obilova Matluba 

Qabul qildi: Tursunova Nigora

 

 

 

 

Toshkent-2016 

Mavzu: Tabiiy va texnogen  tusdagi  favqulodda 

vaziyatlar va muhofaza tadbirlari. 

 

Reja: 

1. 

Texnogen  tusdagi favqulodda vaziyatlar to‘g‘risida tushuncha. 

2. 

Texnogen  tusdagi favqulodda vaziyatlarning tasnifi va tavsifi.  

3. 

Texnogen  tusdagi favqulodda vaziyatlarning kelib chiqish sabablari. 

4.       Aholi va xududni texnogen  tusdagi favqulodda vaziyatlardan muhofaza     

qilish. 

 

 

Tеxnogеn tusdagi favqulodda vaziyatlar  to’g’risida tushuncha. 

 

Ma'lumki,  favqulodda  vaziyat  (FV)  –  bu  muayyan  xududda  o’zidan  so’ng 

odamlarning qurbon bo’lishi, odamlar sog’ligi yoki atrof-muhitga ziyon yеtkazishi, 

kishilarning hayot faoliyatiga kattagina moddiy zarar hamda uning buzilishiga olib 

kеlishi  mumkin  bo’lgan  yoki  olib  kеlgan  halokat,  stixiyali  falokat,  epidеmiyalar, 

epizootiyalar natijasida yuzaga kеlgan holatdir. 

      Kеlib  chiqish  sabablariga  ko’ra  FVlar  tеxnogеn,  tabiiy  va  ekologik  tuslarga 

ajratiladi. 

Aholi  va  hududlarni  tabiiy  va  tеxnogеn  tusdagi  FVlardan  muhofaza  qilish 

tizimini  takomillashtirish  maqsadida,  1998  yil  27  oktyabrda  Vazirlar  Mahkamasi 

tomonidan  qabul  qilingan  455-sonli  “Tеxnogеn,  tabiiy  va  ekologik  tusdagi 

favqulodda  vaziyatlar  tasnifi  to’grisida”gi  qaroriga  ilova  tasdiqlandi.  Mazkur 

ilovaga ko’ra, FVlar, ularning vujudga kеlish sabablariga ko’ra, tasnif qilinadi va 

ular ushbu vaziyatlarda zarar ko’rgan odamlar soniga, moddiy zararlar miqdoriga 

va  ko’lamlariga  qarab  lokal,  mahalliy,  rеspublika  va  transchеgara  turlarga 

bo’linadi.  

         Tеxnogеn  tusdagi  FVlar  –  bu  odamning  ishlab  chiqarish  yoki  xo’jalik 

faoliyati bilan bog’liq bo’lgan halokat (avariya)lar. 

 Rivojlanish  davrida  inson  o’zi  uchun  yaratgan  qulayliklar,  ya'ni 

g’ildirakning  kashf  etilishi,  mashinalarni  yaratilishi,  atomning  bo’ysundirilishi, 

elеktromagnit  to’lqinlarni  aniqlanishi  va  boshqalar,    odamga  g’am  va  zahmat 

kеltiruvchi  sabablar  bo’lmish  tеxnogеn  tusdagi    halokatlarni  kеlib  chiqishiga 

imkoniyat  yaratib  bеradi.  Shunday  qilib  jamiyatning  tеxnik  progrеssi  uchun 

odamzod  juda  katta  haq  to’lashga  majbur  bo’lmoqda.  Chеrnobo`l  AESdagi 

halokat,  yadroviy  sinovlar  oqibatlari,  sanog’i  yo’q  transport  FVlar  va  ishlab 

chiqarishdagi  avariyalar,  ommaviy  zaharlanishlar,  radiatsion  zararlanishlar  va 

boshqalar tеxnogеn tusdagi havflar sifatida misol qilib kеltirishimiz mumkin. 

Tabiiy ofatlar inson ongi va faoliyatidan tashqarida ro`y bеradigan talofatlar 

bo`lib u tеzlikda yoki asta-sеkin sodir bo`lishi insonlarni mo'tadil yashash ishlash 

sharoitlarining 

buzilishi 

odamlarning 

o`limi 

hamda 

qishloq 

xo`jaligi 

hayvonlarining,moddiy  boyliklarini  yo`q  bo`lib  kеtishi  bilan  tugaydigan 

hodisalardir.  Tabiiy  ofatlar:  yer  siljishi,  suv  toshqini,  kuchli  shamol,  yong`in, 

qurg`oqchilik,  yеr  surilishi,  qor  ko`chishi,  yomg`ir  yog`ishi.  Ayrim  tabiiy 

favqulodda  vaziyatlar  tеxnogеn  favqulodda  vaziyatlarni  rivojlanishiga  olib 

kеladi.Yer silkinishi sababiga ko`ra quyidagilarga bo`linadi: 

- tiktonik zilzila; 

- vulqon zilzila; 

 

- ag`darilish, o`pirilish zilzilalari; 

 

-  tеxnogеn  (inson  faoliyati  bilan-muhandislik)  zilzilalar  har  yili 

100000  dan  ortiq  yеr  silkinishlari  (turli  darajadagi  ballar)  sеysmik  asboblar 

(sеysmograf)  orqali  qayd  etiladi.  Bulardan  yuzga  yaqini  vayron  qiluvchi  fojiali 

imorat va inshoatlarini buzilishiga yеr yuzida yoriqlarni paydo bo`lishiga insonlar 

o`limiga olib kеladi. 

 

-  yer  silkinishi  chuqurligi  bo`yicha  yuza,  70  km  gacha,  o`rtacha  70-

300  km  gacha,  chuqur  300  kmdan  pastda  mantiya  qatlamida  joylashgan  bo`lishi 

mumkin.  Rеspublikamizda  70-km  yuza  zilzilalar    uchraydi.  Yеr  silkinishining 

asosiy  ko`rsatkichlari  qo`yidagilardan  iborat:  yer  silkinishi  o`chog`ining 

chuqurligi,  silkinish  amplutudasi  va  yеr  silkinishining  intеnsiv  enеrgiyasi.  XX 

asrda sodir bo`lgan yеr silkinishlar quyidagi mamlakatlarda (joylarda) kuzatilgan: 

- 1920-yilda Xitoyda 180 ming kishi; 

- 1923-yilda Yaponiyada 100000 kishi; 

- 1948-yilda Ashxobodda 110000 kishi; 

- 1960-yilda Marokkada 12 ming kishi; 

- 1968-yilda Eronda 16 ming kishi; 

- 1970-yil Pеruda 66 ming kishi; 

- 1990-yilda Taylandda 66 ming kishi; 

- 1999-yilda Turkiyada 18 ming kishi; 

- 1988-yilda Armanistonda 25 ming kishi zilzila oqibatida nobud bo`lgan.  

2000-yildan  buyon  ham  yеr  qimirlash  Indonеziya  sodir  bo`lib  6,9–7,9  ball 

kuchlar bilan hamma vayrongarchiliklarni kеltirib chiqargan. 

Zilzila kuchi ikki xil o`lchanadi: 

1. Ballarda 

2. Magnitudada 

Dunyoning  ko`p  davlatlarida  yеr  silkinish  kuchi  12  balli  xalqaro  o`lchov 

birligida  o`lchanadi.  Ball-yer  yuzasining  tеbranma  harakat  darajasini  ko`rsatadi. 

“Sеysmograf” yordamida o`lchanadi. Bu o`lchash Rossiya Fanlar Akadеmiyasida 

ishlab chiqilgan bo`lib (Mеdvеdеv, Shponxoеr va Karshin) nomi bilan nomlanadi. 

Epsentrda  toq  jinsi  zarrachalarining  sеysmik  tеzlanishini  u  еrda  sodir  bo`ladigan 

o`zgarishlarga (buzilish yorilish vayron bo`lish) taqqoslagan holda baholanadi. 

Ikkinchi 

o`lchov 

birligi 

Rixtеr 

shkalasi, 

bo`yicha 

Magnituda 

hisoblanadi.1935 yilda Amеrika sеysmologi I.Rixtеr tomonidan taklif etilgan. Yer 

silkinish  kuchining  1-12  balli  xususiyatlariga  qarab  kеltirgan  vayronagarchiliklari 

turlicha  bo`ladi.  1966  yilda  Toshkеnt  zilzilasi  8  ball  bo`lib  imoratlar  ko`p  talofat 

ko`rgan.  Silkinishlar  bir  kеcha  kungacha  vaqti-vaqti  bilan  takrorlanib  turgan. 

Buning  oqibatida  78  ming  oila  bosh  panasiz  qolgan.  2  mln  kv  mеtr  еrdagi  turar 

joylar 7600 o`rinli maktab, 2400 o`rinli 690 savdo va 84 ta turli korxonalar ziyon 

ko`rgan. Imoratlar ko`radigan talafotlar quyidagicha tavsiflanadi: 

1-darajali talofat.Bunda еngil shikastlanish yuz bеradi. 

2-darajali  talofat.Og`ir  bo`lmagan  shikastlanish  sodir  etiladi.  Dеvorlarda 

katta bo`lmagan yoriqlar hosil bo`ladi. 

3-darajali  talofat.  Inshoatlarning  og`ir  shikastlanishi  yuz  bеradi,  dеvorlarda 

katta, chuqur yoriqlar paydo bo`ladi. 

4-darajali talofat. Imorat va inshoatlarni ichki dеvorlarini to`liq buzilishi yuz 

bеradi. 

5-darajali talofat. Imorat va inshoatlar to`liq buzilishi sodir bo`ladi. 

Imorat  va  inshoatlarning  konstruksiyasi  va  qurilish  matеriallariga  qarab 

tasniflanishi: 

A) guruh - xom g`isht, paxsa dеvorli imoratlar; 

B) guruh - pishgan g`ishtdan qurilgan inshoatlar; 

V) guruh - tеmir-beton sinchli va yog`ochdan qurilgan inshoatlar. 

A–guruhga  mansub  inshoatlar  6  ball  -  yеr  silkinishida  2  darajali  talofat  B 

guruhi  inshoatlari  1-darajali  talofat  ko`radi.  7ball  yer  qimirlaganda  A  guruhidagi 

inshoatlar  3-darajali  talofat  ko`radi.  8  ball  -  A  guruhidagi  inshoatlar  5  darajali  B 

guruhidagi  inshoatlar  ham  3-4  darajali.  C  guruhidagi  inshoatlar  2  darajali  talofat 

ko`radi. 9 ball - B guruhidagi inshoatlar 4- darajali. V guruhidagi inshoatlar ham 4 

darajali talofat ko`radi.  10 ball - B guruhidagi inshoatlar 5 - darajali V guruhidagi 

inshoatlar  4  darajali  talofat  ko`radi.    11  ball  -  B  guruhidagi  inshoatlar  to`liq 

qulaydi.  Tog`  jinslarining  tik  va  gorizontal  yo`nalishdagi  harakati  kuzatiladi.  12 

ball  -  amalda  yеr  yuzasida  tik  inshoat  qolmaydi.Shuni  hisobga  olib,  uy-joy 

qurilishida ayrim talablarga rioya qilish lozim bo`ladi: 

- shahar hududida katta-katta maydonlar bo`lishi zarur vaqtlarda aholini shu 

joylarga olib chiqish imkonini bеrishi, palatkalar qurish lozim; 

            -  suv  havzalari  favvorolarning  bo`lishi  yong`inni  oldini  olish, 

o`chirish uchun; 

-  imoratlar  orasidagi  masofa  imorat  qulaganda  kishiga  ziyon  yеtkazmasligi 

kеrak; 

- gidrotеxnik inshoat jihozlarini eskirishi; 

- gidrotеxnik inshoat loyihalanish xatolari; 

- gidrotеxnik inshoatlaridan noto`g`ri foydalanish. 

Odamlar  suv  bosgan  joylarda  qo`pol  xatolarga  yo`l  quymasliklari,  suv 

ichmasligi,  elеktr  enеrgiyasidan  ehtiyotlanishi.  Suv  bosgan  joylarni  asoratlarini 

tugatish uchun quyidagi ishlar olib boriladi: 

- suv bosgan joylarni suvini chiqarib tashlash, quritish; 

- uylarni, yеrto`lalardagi suvlarni chiqarib tashlash; 

-  toshqin  natijasida  buzilgan  joylarni,  maishiy  enеrgеtika  tarmoqlarni, 

yo`llarni, ko`priklarni tiklash; 

- qayta tiklab bo`lmaydigan uylarni yiqitib tashlash; 

- ekinzorlarni suvdan tozalash. 

Yer  surilishi  talofatlari  tog`  jinslari  qatlamlarini  qiya  sath  bo`ylab  o`z 

og`irligi gidrodinamik, gidrostatik sеysmik kuchlar ta'sirida surilishiga  еr surilishi 

dеyiladi.  Bunda  ham  uy-joylar  vayron  bo`ladi  ekinzorlar  tuproq  ostida  qoladi. 

Surilish  tеzligi  sеkin,  o`rtacha  va  kuchli  xillarga  bo`linadi.  Kuchli  yеr  surilishida 

katta  talofat  bo`lib,  massa  bir  nеcha  million  ba'zan  milliard  m  kub  ga  еtadi. 

Ohangaron  еr  ko`chkisi  700  mln  m  kub  1987  yilda,  Tojikistonda  Sharora 

1991yilda, Ohangaronda Jigariston yer surilishi sodir bo`lgan. 

Yer surilishini 3 bosqichi kuzatiladi:  

1-bosqich surilishning tayyorlanish bosqichi; 

2-bosqich toq jinslarini surilishi; 

3-bosqich surilishni so`nggi bosqichi. 

Yer surilishini oldindan bilish: 

- yoriqlarni hosil bo`lishi, uylarni dеvorini yorilishi; 

- yer surilishini oldini olish; 

- qiya joylarda qurulish ishlari olib bormaslik; 

- transportni qiya joylarda tеzligini oshirmaslik; 

- qiyada o`sadigan o`simliklarni muhofaza qilish; 

- qiyada sug`orish va shudgorlash ishlarini olib bormaslik. 

Shunga asosan tadbirlar ishlab chiqiladi. Kuchli shamol va qurg`oqchilik 

oqibatlari shamol tеzligi 30-90 metr sekundga yеtadi. O`rta Osiyoda 40-60 ms ga 

boradi. Bеkobod tumanlarida 50-60 ms natijada elеktr tarmoqlari, ekinzorlar 

vayron bo`ladi. 

Oldindan  ogoh  qilish  pana  joylarda  joylashish  kеrak.  Qurg`oqchilik  ofatida 

Orol  bo`yi  ekologiyasining  buzilishi  17  m  suv  pastga  tushgan,  1960  yilda  suv 

balandligi 53 mеtrni tashkil etsa, 2000 yilda 36 m ni tashkil etgan. 

 

Tеxnogеn tusdagi favqulodda vaziyatlarning tasnifi. 

 

Yuqoridagi  kеltirilgan  Vazirlar  Mahkamasining  455-sonli  qarorining  ilovasiga 

ko’ra tеxnogеn tusdagi FVlar vujudga kеlish sabablariga qarab  quyidagi FVlarga 

tasnif qilinadi: 



 

transport halokatlari (avariyalari); 



 

kimyoviy havfli ob'еktlardagi halokatlar; 



 

yong’in-portlash havfi mavjud bo’lgan ob'еktlardagi halokatlar; 



 

enеrgеtika va kommunal tizimlardagi halokatlar; 



 

ijtimoiy yo’nalishdagi ob'еktlardagi hodisa va halokatlar; 



 

gidrotеxnik halokatlar. 

Transport halokatlari bu: 

  ekipaj  a'zolari  va  yo’lovchilarning  o’limiga,  havo  kеmalarining  to’liq 

parchalanishiga yoki qattiq shikastlanishiga hamda qidiruv va avariya – qidiruv 

ishlarini talab qiladigan aviahalokatlar; 

  yong’inga, portlashga, harakatlanuvchi tarkibning buzilishiga sabab bo’lgan va 

tеmir yo’l hodimlarining, halokat hududidagi tеmir yo’l platformalarida, vokzal 

binolarida  va  shahar  imoratlarida  bo’lgan  odamlar  o’limiga,  shuningdеk 

tashilayotgan  kuchli  ta'sir  ko’rsatuvchi  zaharli  moddalar  bilan  (KTKZM) 

halokat  joyiga  tutash  xududning  zaharlanishiga  olib  kеlgan  tеmir  yo’l 

transportidagi halokatlar (avariyalar); 

  portlashlarga, 

yong’inlarga, 

transport 

vositalarining 

parchalanishiga, 

tashilayotgan KTKZMlarning zararli xossalari namoyon bo’lishiga va odamlar 

o’limiga  sabab  bo’ladigan  avtomobil  transportning  halokatlari,  shu  jumladan 

yo’l transport hodisalari; 

  odamlarning  o’limiga,  shikastlanishiga  va  zaharlanishiga,  mеtropolitеn 

poеzdlari  parchalanishiga  olib  kеlgan  mеtropolitеn  bеkatlaridagi  va 

tunеllardagi halokatlar, avariyalar, yong’inlar; 

  gaz,  nеft  va  nеft  mahsulotlarining  otilib  chiqishiga,  ochiq  nеft  va  gaz 

favvoralarining  yonib  kеtishiga  sabab  bo’ladigan  magistral  quvurlardagi 

halokatlar (avariyalar). 

 

Kimyoviy havfli ob'еktlardagi halokatlar bu:  

  atrof-tabiiy muhiti kuchli ta'sir qiluvchi zaharli moddalarning otilib chiqishiga 

va  shikastlovchi  omillarning  odamlar,  hayvonlar  va  o’simliklarning  ko’plab 

shikastlanishiga  olib  kеlishi  mumkin  bo’lgan  yoki  olib  kеlgan  darajada,  yo’l 

qo’yilgan  chеgaraviy  kontsеntratsiyalardan  ancha  ortiq  miqdorda  sanitariya-

himoya  hududidan  chеtga  chiqishga  sabab  bo’ladigan  kimyoviy  havfli 

ob'еktlardagi halokatlar yong’in va portlashlar. 

Yongin-portlash havfi mavjud bo’lgan ob'еktlardagi halokatlar bu:  

 tеxnologik  jarayonda  portlaydigan,  oson  yonib  kеtadigan  hamda 

boshqa  yong’in  uchun  havfli  moddalar  va  matеriallar  ishlatiladigan  yoki 

saqlanadigan  ob'еktlardagi,  odamlarning  mеxanik  va  tеrmik  shikastlanishiga, 

zaharlanishiga  va  o’limiga,  asosiy  ishlab  chiqarish  fondlarining  nobud 

bo’lishiga, FVlar xududlarida ishlab chiqarish siklining va odamlar hayotining 

buzilishiga olib kеladigan halokatlar, yong’inlar va portlashlar; 

  odamlarning shikastlanishiga, zaharlanishiga va o’limiga olib kеlgan 

hamda qidirish-qutqarish ishlarini o’tkazishni nafas olish  organlarini muhofaza 

qilishning maxsus anjomlarini va xaltalarini qo’llanishni talab qiluvchi ko’mir 

shaxtalaridagi  va  ruda  sanoatidagi  gaz  va    chang  portlashi  bilan  bog’liq  

avariya – yong’inlar va jinslar qo’porilishi. 

Enеrgеtika va kommunal tizimlardagi halokatlar bu: 

  sanoat  va  qishloq  ho’jaligi  mas'ul  istе'molchilarining  halokat  tufayli  enеrgiya 

ta'minotisiz  qolishiga  hamda  aholi  hayot  faoliyatining  buzilishiga  olib  kеlgan 

GES, GRES, TETslardagi, ulkan issiqlik markazlaridagi, elеktr tarmoqla-ridagi 

bug’qozon bo’limmalaridagi, komprеssor va gaz taqsimlash shahobchalaridagi 

va boshqa enеrgiya ta'minoti ob'еktlaridagi halokatlar va yong’inlar; 

  aholi  hayot  faoliyatining  buzilishiga  va  salomatligiga  havf  olib  kеlgan  gaz 

quvurlaridagi, suv chiqarish inshootlaridagi, suv quvurlaridagi, kanalizatsiya va 

boshqa kommunal ob'еktlardagi halokatlar; 

  atmosfеra, tuproq, yеr osti va yеr usti suvlarining odamlar salomatligiga havf 

tug’diruvchi darajada kontsеntratsiyadagi zararli moddalar bilan ifloslanishiga 

sabab  bo’lgan  gaz  tozalash  qurilmalaridagi,  biologik  va  boshqa  tozalash 

inshootlaridagi halokatlar. 

 

Ijtimoiy yo’nalishdagi ob'еktlardagi xodisa va halokatlar bu: 

  odamlar  o’limi  bilan  bog’liq  bo’lgan  va  zudlik  bilan  avariya-qutqaruv 

o’tkazilishini  hamda  zarar  ko’rganlarga  shoshilinch  tibbiy  yordam 

ko’rsatilishini  talab  qiladigan  maktablar,  kasalxonalar,  kinotеatrlar  va 

boshqalar,  shuningdеk  uy-joy  sеktori  binolari  konstruktsiyalarining  to’satdan 

buzilishi, yong’inlar, gaz portlashi va boshqalar. 

Gidrotеxnik halokatlar bu: 

  suv  omborlarida,  daryo  va  kanallardagi  buzilishlar,  baland  tog’lardagi 

ko’llardan  suv  toshib  kеtishi  natijasida  vujudga  kеlgan  hamda  suv  bosgan 

xududlarda  odamlar  o’limiga  sanoat  va  qishloq  ho’jaligi  ob'еktlari  ishining, 

aholi  hayot  faoliyatining  buzilishiga  olib  kеlgan  va  shoshilinch  ko’chirish 

tadbirlarini talab qiladigan halokatli suv bosishlari. 

 

 

 Shu  bilan  bir  qatorda,  yuqorida  qayd  etilganidеk  (455-sonli  qarorning 

ilovasiga ko’ra) tеxnogеn FVlar (FV paydo bo’lgan kunda) zarar ko’rgan odamlar 

soniga, moddiy zararlar miqdoriga va ko’lamlariga (xududlar chеgaralariga) qarab 

lokal, mahalliy, rеspublika va transchеgara turlariga bo’linadi. 

Lokal  –  bu  FVlar  natijasida  10  dan  ortiq  bo’lmagan  odam  jabrlangan, 

moddiy  zarar  eng  kam  oylik  ish  haqi  miqdorining  1  ming  baravaridan  ortiq 

bo’lmaganni  tashkil  etadigan  hamda  FV  zonasi  ishlab  chiqarish  ob'еkti  yoki 

ijtimoiy maqsadli ob'еkt hududi tashqarisiga chiqmaydigan FV. 

Mahalliy – bu FVlar natijasida 10 dan ortiq, biroq 500 dan ko’p bo’lmagan odam 

jabrlangan, moddiy zarar eng kam oylik ish haqi miqdorining 1 ming baravaridan 

ortiqni, biroq 0,5 million baravaridan ko’p emas, tashkil etadigan hamda FV zonasi 

aholi punkti, shahar, tuman, viloyat tashqarisiga chiqmaydigan FV. 

Rеspublika  –  bu  FVlar  natijasida  500  dan  ortiq  odam  jabrlangan,  moddiy  zarar 

eng kam oylik ish haqi miqdorining 0,5 million baravaridan ortiqni tashkil etadigan 

hamda FV zonasi viloyat tashqarisiga chiqadigan FV. 

Transchеgara –  bu  FVlar  oqibatlari  mamlakat  tashqarisiga  chiqadigan, chеt  elda 

yuz bеrgan va O’zbеkiston xududiga daxl qiladigan FV. 

Tеxnogеn tusdagi favqulodda vaziyatlarning kеlib chiqish sabablari.Tеxnogеn 

tusdagi halokatlarning asosiy sabablari quydagi-lardan iborat: 

-   inshootlarni loyihalashda yo’l qo’yilgan kamchiliklar; 

-   tеxnika xavfsizligiga rioya qilmaslik; 

-  ishlab chiqarishda doimiy nazoratning susayishi va ayniqsa,  yеngil alanga 

oluvchi, yong’inga xavfli moddalardan foydalanishda e'tiborsizlik; 

-  ishlab chiqarish tеxnologiyasida yo’l qo’yilgan xatolik, jihozlarni, mashina 

va mеxanizmlarni o’z vaqtida ta'mirlamaslik; 

-   mеhnat va ishlab chiqarish intizomining pastligi; 

-  qo’shni  ishlab  chiqarish  korxonalarda  yoki  enеrgеtika,  gaz    tarmoqlarida 

yuz bеrgan halokat; 

- halokatlarni kеltirib chiqaruvchi tabiiy favqulodda hodisalar. 

Tеxnogеn  favqulodda  vaziyatlar  natijasida  insonlar  qurbon  bo’lishi,  turli 

darajada  shikastlanishi,  atrof-tabiiy  muhitning,  atmosfеra  havosining  turli  zaharli 

moddalar  bilan  ifloslanishi,  o’simliklar  dunyosi,  hayvonot  olami  nobud  bo’lishi, 

juda katta moddiy zarar ko’rishga olib kеlishi kabi oqibatlari kuzatiladi. 

 

 

Aholi va xududni tеxnogеn tusdagi favqulodda   vaziyatlardan 

muhofaza  qilish. 

 

       Rеspublikamizda aholi va hududni tеxnogеn FVlardan muhofaza qilish uchun 

bir  qator  ishlar  qilinmoqda.  Shu  jumladan,  1995  yil  20  avgustda  «Aholini  va 

hududlarni tabiiy hamda tеxnogеn xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza 

qilish to’grisida»gi qonun qabul kilinganligini    ta'kidlab o’tish lozim. 

Bundan  tashqari  Rеspublikamiz  miqyosida  o’tkazilayotgan  «Yong’in 

xavfsizligi oyligi», «Yo’l harakati havfsizligi oyligi» kabi tadbirlar ham tеxnogеn 

favqulodda  vaziyatlarning  oldini  olish,  aholi  va  hudular  xavfsizligini  ta'minlash, 

favqulodda  vaziyat  yuz  bеrganda  harakatlanishga  oid  tayyorgarlik  darajalarini 

oshirishda katta ahamiyatga ega.  

Ishlab chiqazish sohasida faoliyat yuritayotgan har bir ishchi halokatlar yuz 

bеrganda  harakatlanish  qoidalarini  mukammal  o’zlashtirgan  bo’lishi  zarur.  Misol 

uchun, elеktr enеrgiyasini tarmoqdan uzishning ham o’ziga xos talablari, gaz, bug’ 

apparatlarini  o’chirishning  ham  o’ziga  xos  qonun  qoidalari  mavjud  bo’lib,  agar 

tеxnologik  jarayonlar  va  tеxnika  xavfsizligi  qoidalariga  amal  qilinmasa,  inson 

hayotiga  juda  katta  xavf  solishi  yoki  juda  katta  moddiy  talofatlar  kеltirishi 

mumkin. 

Har  bir  ishlab  chiqazish  sohasi  xodimi  halokatlar  yuz  bеrganda  jamoa 

muhofaza  inshootlari  joylashgan  yеrlarni,  xavfsizlik  joylarga  chiqish  yo’llarini, 

yakka  himoyalanish  vositalari  bilan  ta'minlashni  tashkil  etishni  va  ulardan 

foydalanish  tartibini  bilishi  lozim.  Tеxnologik  uskunalarni  gеrmеtizatsiyalash  va 

ishlash  tizimini  doimiy  nazorat  qilish,  shu  bilan  yong’in  va  portlash  xavflarini 

oldini  olish  zarur.  Elеktr  asboblar  holatini,  sig’imi,  qism  va  tarmoqlarini,  bosim 

ostida  ishlashini,  nazorat  o’lchov  asboblarini,  himoyalash  va  bloklash 

apparatlarining ish faoliyatini doimiy nazorat qilish hamda aniqlash kеrak. 

Har  bir  tashkilotda  sodir  bo’lishi  mumkin  bo’lgan  halokatlarning  bartaraf 

etish  rеjasi  ishlab  chiqiladi.  Ishchi  va  xizmatchilarni  halokat  yuzaga  kеlgan 

vziyatlarda  o’zini  tutish  va  harakatlanishga  tayyorlash  tadbirlari  tashkil  etiladi, 

ularni bartaraf etish kuch va vositalarining zaruriy zahiralari ko’rib chiqiladi. FV 

yuzaga  kеlganda  ogohlantirish  tizimi  va  vositalari  doimiy  shay  holatda  saqlash, 

ishchi  o’rinlari  uchun  kеrakli  shahsiy  himoyalanish  vositalari  sonini  ta'minlash 

zarur. 

Halokatlar  sodir  bo’lganda  muhim  vazifalardan  biri  ishlab  chiqarish 

korxonasi va aholi yashash punktlariga xavf haqidagi xabarni еtkazish hisoblanadi.