Tilshunoslik fanidan ma’ruzalar matni

Ibn Sino qomusiy bilim egasi. U, eng avvalo, dunyoga tengi yo‘q tabib sifatida tanildi. Ibn Sinoning «Qonun fi-t-tib» kitobi asrimiz boshlariga qadar Yevropaning eng nufuzli universitetlarida asosiy qo‘llanma sifatida o‘qitilib kelindi.
Tibbiyotda shuhrat qozongan buyuk hakim boshqa fan sohalarida ham katta meros qoldirdi. O‘rta asrlar fanining rivojiga beqiyos hissa qo‘shgan buyuk faylasuf fanning turli sohalarida qalam tebratib, ulkan muvaffaqiyatlarga erishgan qomusiy olim sifatida faqat Sharqdagina emas, balki G‘arbda ham ma’lum va mashhur bo‘ldi.
Uning ilmdagi buyuk xizmatlariga mahliyo bo‘lgan Mikelanjelo: «Boshqa olimlarni ma’qullab haq bo‘lgandan ko‘ra, Galen va Ibn Sinolar orqasidan ergashib xato qilgan yaxshiroqdir», - degan edi. Ibn Sinoning lingvistikaga doyr «Asbobi xudut al xuruf» asari shu kunga qadar tilshunoslar diqqatini o‘ziga rom qilib keladi. Bu asar bizgacha bir necha qo‘lyozmalar orqali yetib kelgan. Ulardan eng eskisi hijriy 569 (milodiy 1173) yilda, so‘nggisi esa hijriy 1182 (milodiy 1768) yillarda ko‘chirilgan.
Ibn Sino hayoti va ijodi bilan shug‘ullangan Abu Ubayda Juzjoniyning ta’kidlashicha, mazkur asar hijriy 415 (milodiy 1024) yilda Tehronda yozilgan.
Hozirgacha Yuqoridagi risolaning to‘rt nashri mavjud:
1. Qohira nashri. Muhibiddin al-Hatib tomonidan ikki qo‘lyozma nusxasi asosida – Britaniya muzeyi (1182-1768) va Teymur (Misr) kitob omboridagi qo‘lyozmalar asosida nashr etilgan. Lekin bu nashr ilmiy apparati nuqtai nazaridan ancha past, shu bilan birgalikda ko‘p noaniqliklarga yo‘l qo‘yilgan qo‘lyozmalarga tayanganligi uchun ilmiy jamoatchilik o‘rtasida keng ommalashmadi.
2. Qohira nashridan 40 yildan ortikroq muddatdan so‘ng 1954-yilda Tehronda professor Parviz Natel Xanzariy tomonidan ikkinchi nashri e’lon qilindi. Bu nashr e’tiborli qo‘lyozmalarga asoslanganligi va ilmiy apparatning yuksakligi bilan birinchisidan ajralib turadi.
3.Tiflis nashri (1968) gruzin filologi V.G. Axvlediani tomonidan tayyorlangan bo‘lib, unda matnning ruscha tarjimasi va bu asarning ilmiy talqini ham beriladi.
4. Toshkent nashri o‘zbek tilshunoslari A.Maxmudov va Q.Mahmudovlar tomonidan tayyorlangan.
Biz Ibn Sinoning lingvistik qarashlariga baho berishda, asosan uchinchi va to‘rtinchi nashrga tayanamiz. Garchi bu asar arab tili fonetikasiga bag‘ishlangan bo‘lsa ham, lekin ko‘p o‘rinlarda, ayniqsa, V bobida fors, turk va boshqa tillar materiallari ham qo‘llaniladi. Shuning uchun ham Ibn Sinoning mazkur asari Sibavayhiy singari o‘ziga qadar bo‘lgan filologlarning asarlaridan farqli ravishda umumiy fonetika masalalarini yoritishga bag‘ishlanganligi bilan ajralib turadi.
«Asbob» asari arab tilshunosligi an’anasidan yana shu bilan farqlanadiki, unda fonetik o‘zgarishlar masalasi ko‘rilmaydi. Tovushlarning fiziologik va akustik xususiyatlari o‘rganiladi. Shuning uchun bu fonetika sof sinxron fonetika hisoblanadi.
Asarning arab tilshunosligidagi boshqa asarlardan yana bir farqli jihati shundaki, unda artikulyatsiya tomonidan yaqin bo‘lgan va akustik belgisiga ko‘ra farqlanuvchi undoshlar o‘zaro zidlangan holda o‘xshash va farqli belgilari ochiladi. Masalan, k-g, q-g‘ kabi.
Bu shuni ko‘rsatadiki, N.S. Trubetskoydan bir necha asrlar oldin Markaziy Osiyo filologlari tomonidan korrelyator undoshlar ajratilgan va undosh fonemalarni belgilashda asosiy tamoyil sifatida foydalanilgan.
Ibn Sino asarida yana bevosita kuzatishda turli o‘zgarishlar bilan talaffuz qilinuvchi variant bilan bu variantning abstrakt bosqichdagi umumlashmasi (invarianta) farqlanadi. Xususan, g-g/ 1-G tovushlari bir umumiylikning ikki xil ko‘rinishi ekanligini bayon qiladi.
Ibn Sinoning «Asbob» asari kirish va olti bobdan iborat. Asarning kirish qismida uning yozilish sabablari, an’anaga ko‘ra kimning sharafiga yozilganligi bayon qilinadi. Asar Abu Mansur Muhammad ibn Ali ibn Umarga bag‘ishlangan. Muallif shu qismda risolani quyidagi olti bobga ajratganini bayon qiladi:
1. Tovushning paydo bo‘lish sabablari haqida.
2. Nutq tovushlarining paydo bo‘lish sabablari haqida.
3. Bo‘g‘iz va tilning anatomiyasi haqida.
4. Ayrim arab tovushlarining paydo bo‘lishidagi o‘ziga xos xususiyatlari haqida.
5. Bu tovushlarga o‘xshash nutq tovushlari haqida.
6. Bu tovushlarning nutqiy bo‘lmagan harakatlarda eshitilishi.
Risolaning birinchi bobida, umuman, tovushning paydo bo‘lishi haqida fikr yuritiladi. Muallifning bu masaladagi bayon qilgan fikri bugunga qadar ham deyarli o‘zgarmagan holda takrorlanib kelmoqda. Uning ta’kidlashicha, har qanday tovush havoning to‘lqinsimon tebranishi natijasida paydo bo‘ladi. Havoning tebranishida esa bir jismning ikkinchi jism bilan to‘qnashuvi (qar) yoki bir jismning ikkinchi jismdan uzilishi (qal) muhim rol o‘ynaydi. Har ikki holda ham havoning to‘lqinsimon tebranishi ro‘y beradi. Ikki jismning to‘qnashuvi jarayonida to‘qnashuvchi jismlar havoni qisib, muayyan kuch va tezlik bilan harakat yo‘nalishi tomon tezroq fazoni bo‘shatishga majbur qiladi. Bir jismning ikkinchi jismdan uzilishi natijasida ham uzilayotgan jismlar qisilgan havoni muayyan kuch va tezlik bilan fazoni bo‘shatishga majbur qiladi.
Har ikki holda ham uzoqlashayotgan havo shakl va to‘lqinni hosil qilishi lozim bo‘ladi. To‘qnashuv natijasida hosil bo‘lgan to‘lqin uzilish natijasida hosil bo‘lgan to‘lqindan kuchliroq tarqaladi. Ko‘rinadiki, tabiatdagi tovushlarning qanday paydo bo‘lishini Ibn Sino birinchilardan bo‘lib ilmiy asoslab beradi.
Muallif fizikaviy tovushlar bilan nutq tovushlarini bir-biridan farqlaydi va har ikkisi uchun alohida-alohida atama qo‘llaydi. Birinchisi «savt», ikkinchisi esa «harf» atamasi orqali nomlanadi.
Uning fikricha, savt va harf paydo bo‘lishiga ko‘ra o‘zaro umumiy va shu bilan birga, o‘ziga xos belgilarga ega. Umumiyligi shundaki, har ikkisi jismning qisilishi yoki ochilishi natijasida havoning tebranishi tufayli hosil bo‘ladi. O‘ziga xos tomoni shundaki, harf nutq organlari tomonidan talaffuz qilinadi. Asarda ta’kidlanishicha, harf – bu balandlik va ton bo‘yicha o‘xshash tovushlarning eshitilish jihatidan bir-biridan farqlanuvchi turidir.
Ibn Sino nutq tovushlarini hosil qiluvchi uch jihatni ko‘rsatib o‘tadi:
1. Ko‘krak qafasida paydo bo‘ladigan diafragma va ko‘krak muskullari orqali harakatga keladigan havo to‘lqini.
2. Havo to‘lqinining nutq organlarining turli nuqtasida to‘siqqa uchrashi.
3. Tovushga turlicha tembr ottenkasi beradigan va turli akustik belgi (masalan, dinai «aks sado», gunna «nazallik») hosil qiladigan rezonator. Ibn Sino ko‘rsatgan yuqoridagi uch jihat bugunga qadar fonetikaga bag‘ishlangan asarlarda takrorlanib kelmoqda.
Ibn Sino o‘z risolasida nutq organlaridan bo‘g‘iz va til haqida batafsil ma’lumot beradi. Bo‘g‘iz (hangara) uch tog‘aydan (gudruf) iborat ekanligi ko‘rsatiladi: 1) qalqonsimon (ad-daragi, at-tursi); 2) nomsiz (adim al-ism, al-ladi la smi ladu); 3) cho‘michsimon (attargahali, at-targahari). Asarda bo‘g‘izning quyidagi harakatlari ko‘rsatiladi:
1. Bo‘g‘izning torayishi. Nomsiz tog‘ay qalqonsimon tog‘ayga yaqinlashib, unga qisilishi natijasida bo‘g‘izning torayishi ro‘y beradi.
2. Bo‘g‘izning kengayishi. Nomsiz tog‘ay qalqonsimon tog‘aydan uzilib, uzoqlashishi natijasida yuzaga chiqadi.
3. Bo‘g‘izning yo‘ilishi. Cho‘michsimon tog‘ayning qalqonsimon tog‘ay ustiga yo‘ilishi natijasida ro‘y beradi.
4. Bo‘g‘izning ochilishi. Cho‘michsimon tog‘ayning qalqonsimon tog‘aydan uzilishi natijasida hosil bo‘ladi.
Xullas, Ibn Sino dunyoning beqiyos tabibi, haccoc shoir, ulkan musiqashunos, yirik faylasuf, fiziolog olim bo‘lishi bilan birga, arab, fors, turk, lotin, sug‘d tillarining bilimdoni, ajoyib tilshunos ham edi. Uning umumiy fonetikaga doyr bildirgan fikrlari hozir qam o‘z kuchini yo‘qotgani yo‘q. Ibn Sino dunyo tilshunosligida fonetika va fonologiyaning rivoji uchun ulkan hissa qo‘shgan tengi yo‘q olimdir.