Tkti shahrisabz filiali tja yunalishi 5-21 yunalishi talabasi Mirzayev Sanjarning avtomatlashtirishning nazorat ulchov asboblari fanidan

TKTI Shahrisabz filiali TJA yunalishi 5-21 yunalishi talabasi Mirzayev Sanjarning avtomatlashtirishning nazorat ulchov asboblari fanidan

TAQDIMOTI.

MAVZU;O’LCHASH HATOLIKLARI.

• REJA:

1 O’lchash xatoliklari va xatoliklar nazariyasi 

2 O’lchashlar anqligini baholashda qo’llaniladigan mezonlar 

3 Absolyut va nisbiy xatoliklar.

O’lchash xatoliklari va xatoliklar nazariyasi 

Bir kattalikni ko‖p marta o‖lchash qanchalik tirishqoqlik bilan bajarilsa ham uning natijalari bir-birlaridan va bu kattalikning xaqiqiy o‖lchamidan birmuncha farq qiladi. Agar o‖lchash mukammalroq asboblar, usullarda, tajribali kuzatuvchilar tomonidan qulay tashqi muhitda bajarilsa, ularning izlanayotgan natijalari absolyut miqdori bo‖yicha kichikroq xatoliklarga ega bo‖ladi. Lekin bunday holda ham xatoliklar ta‖siridan qugulish mumkin emas. Shu sababli o‖lchashlar zaruriy aniqlikda bajarilishi kerak ortiqcha aniqlikka yerishish katta harajatlarga, etarli bo‖lmagan aniqlik esa qutilmagan oqibatlarga olib kelishi mumkin.

O’lchash natijasi l bilan o’lchangan kattalikning aniq (haqiqiy) qiymati X orasidagi farq xatolik deyiladi. (1) U yoki bu kattalikning o’lchangan (hisoblangan) qiymatini nazariy qiymatdan farqi ham (1) formulada hisoblanadi, u holda natija bog`lanmaslik deyiladi. Masalan, kartada yassi uchburchak burchaklari o’lchanib, ularning yig`indisi 179°30' bo’lsa, uning nazariy qiymati (X=180°) dan farqi bog`lanmaslik f= 179°30' -180° =-30'. Xatoliklar kelib chiqishiga ko’ra qo’pol, muntazam va tasodifiy xatoliklarga bo’linadi.

O’lchashlar anqligini baholashda qo’llaniladigan mezonlar

Geodeziyada bajarilgan o’lchashlar sifatini baholashda o‖rtacha xatolik ( θ), ehtimoliy xatolik (r), o’rta kvadratik xatolik (m), mutlaq (absolyut) va nisbiy xatoliklar qo’llaniladi. Tasodifiy xatoliklar absolyut qiymatlarining arifmetik o’rtachasi o’rtacha xatolik deyiladi, ya’ni 75 bunda (3) Ehtimoliy xatolik deb tasodifiy xatolikning shunday qiymatga aytiladiki, undan absolyut miqdorlari bo’yicha katta yoki kichik xatoliklar baravar uchrashi mumkin. (4)

Absolyut va nisbiy xatoliklar

• Absolyut va nisbiy xatoliklar. O‖rta kvadratik o‖rtacha, ehtimoliy va cheklixatoliklar absolyut xatoliklar deyiladi. Surati birga teng bo‖lgan kasr bilan ifodalanadigan absolyut xatolikni o’lchanganmiqdorning o’rtacha qiymatiga nisbati nisbiy xatolik deyiladi. Bunda qanday xatolikdan foydalanilganiga qarab, nisbiy o’rta kvadratik nisbiy o’rtacha, nisbiy ehtimoliy, nisbiy chekli xatolik farqlanadi. Nisbiy xatolik maxrajini, agar u yuzliklarda ifodalansa, o’nliklargacha, mingliklarda ifodalansa, yuzliklargacha yaxlitlash maqsadgamuvofiq bo’ladi.

Agar o‖lchashnatijasi l =226,3±0,27m ko‖rinishida yozilgan bo‖lsa, uning haqiqiy L qiymat 226,03≤L≤226,57 chegarasida R=0,9545 ishonchlilik ehtimolligi bilan joylashadi. Chiziq uzunliklari va yuzalarni o‖lchashlarda natija sifati ∆L absolyut xatolikni L o‖lchash natijasiga nisbatini ko‖rsatuvchi nisbiy xatolik bilan tavsiflash yaxshiroq, ya‖ni (9) Karta va planlarda yuzalarning aniqligini baholashda nisbiy xatoliklar foizlarda ham ifodalanishi mumkin. 

• Agar o‖lchashnatijasi l =226,3±0,27m ko‖rinishida yozilgan bo‖lsa, uning haqiqiy L qiymat 226,03≤L≤226,57 chegarasida R=0,9545 ishonchlilik ehtimolligi bilan joylashadi. Chiziq uzunliklari va yuzalarni o‖lchashlarda natija sifati ∆L absolyut xatolikni L o‖lchash natijasiga nisbatini ko‖rsatuvchi nisbiy xatolik bilan tavsiflash yaxshiroq, ya‖ni (9) Karta va planlarda yuzalarning aniqligini baholashda nisbiy xatoliklar foizlarda ham ifodalanishi mumkin. 

(4) O‖rta kvadaratik xatoliklar qiymat K.F.Gauss tomonidan tavsiya etilgan quyidagi formulada hisoblanadi: (5) bunda [∆ 2 ]= ∆ 2 1 , + ∆ 2 2 +... + ∆ 2 n ; ∆ l = x l - X(l = 1, 2, 3,..., n), ∆ l - haqikiy xatoliklar, X- o‖lchanayotgan kattalikning haqiqiy (aniq) qiymat, x l — kattalikni o‖lchash natijalari. 

• (4) O‖rta kvadaratik xatoliklar qiymat K.F.Gauss tomonidan tavsiya etilgan quyidagi formulada hisoblanadi: (5) bunda [∆ 2 ]= ∆ 2 1 , + ∆ 2 2 +... + ∆ 2 n ; ∆ l = x l - X(l = 1, 2, 3,..., n), ∆ l - haqikiy xatoliklar, X- o‖lchanayotgan kattalikning haqiqiy (aniq) qiymat, x l — kattalikni o‖lchash natijalari. 

ETIBORINGIZ UCHUN RAXMAT!

• ETIBORINGIZ UCHUN RAXMAT!