To’lov balansi

2.Makroiqtisodiy modellarda to’lov balansining ahamiyati
Makroiqtisodiy modellarda joriy operatsiyalar balansi qoldig’i quyidagicha beriladi:
X – M = Xn = Y-(S+I+G)
bu erda: X - eksport; M – import, Xn - sof eksport, S + I + G - absorbtsiya
Joriy operatsiyalar balansida kamomad bo’lgan sharoitda, mamlakatning eksportdan olgan daromadlari importga qilgan xarajatlaridan kam bo’ladi va uni tashqaridan qarz olish hisobiga yoki mavjud aktivlarning bir qismini xorijiy investorlarga sotish orqali qoplashi mumkin. Bu operatsiyalar sof xorijiy aktivlarning kamayishiga olib keladi.
Sof xorijiy aktivlar (CXA) – bu milliy rezidentlar tomonidan egallab turilgan xorij aktivlari va xorijliklar egalik qilgan mamlakat aktivlari o’rtasidagi farqni bildiradi.
Joriy operatsiyalar balansida taqchillik bo’lmagan sharoitda esa mamlakat xorijiy valyutalarni sarf qilishga nisbatan ko’proq olib keladi.
Mamlakatning joriy operatsiyalar bo’yicha balansi ijobiy qoldiqqa ega bo’lsa, unda mamlakatda chet elda ko’chmas mulkni sotib olish yoki boshqa mamlakatlarga qarzga berishga yo’naltirilishi mumkin bo’lgan ortiqcha xorijiy valyuta yuzaga keladi.
Investitsiyalash va kreditlash bilan bog’liq operatsiyalar to’lov balansining keyingi bo’limida, ya’ni, kapitallar harakati hisobida aks ettiriladi.
Mamlakatda ma’lum bir vaqtda moddiy va moliyaviy aktivlarini sotib olish va sotish bilan bog’liq operatsiyalariga kapital harakati hisobi deyiladi. Kapital harakati hisobi balansida korxonalar, er, uy-joylar, qimmatnarx qog’ozlar, aktsiyalar, xazina majburiyatlari va boshqa aktivlarni olish-sotish bilan bog’liq kapitallar oqimi aks ettiriladi. Bu aktivlar sotilsa yoki eksport qilinsa, xorijiy valyuta mamlakatga kiritiladi, ya’ni valyuta tushumi ko’payadi (+150). Biroq kapitalni olib kelish bilan bir vaqtda uni olib chiqish bilan bog’liq operatsiyalar ham amalga oshiriladi. Bunda mamlakatning tadbirkorlari xorijdan aktsiyalar sotib oladi, xorijliklarga kreditlar beradi va shu asosda ular xorijiy valyuta zaxiralarini sarflaydi. Bu operatsiyalar debet ko’rinishida aks ettiriladi (-87). Kapital harakati balansining qoldig’i – bu, uni olib kelish va olib chiqish o’rtasidagi farqdir (+63).
Kapital xarajatlari hisobida aktivlar bo’yicha barcha xalqaro operatsiyalar ko’rsatiladi.
Kapital xarakati balansi =Aktivlarni sotishdan tushadigan barcha tushumlar – Xorijiy aktivlarni sotib olishga kilingan xarajatlar.
Xorijga aktivlarni sotish valyuta zaxirasini ko’paytirsa, sotib olish esa uni kamaytiradi. Shuning uchun kapital harakati balansi barcha operatsiyalardan keladigan sof valyuta tushumlarini ko’rsatadi. Kapital harakati hisobining ijobiy qoldig’i mamlakatda kapital ko’payishini bildirsa, uning salbiy qoldig’i mamlakatda kapital kamayishini bildiradi.
Avval aytib o’tilganidek, joriy operatsiyalar bo’yicha balans va kapital harakati balansi o’zaro chambarchas bog’liq. Bizning misolda birinchisining taqchilligi (-87) katta qismi (+63) kapitalning sof oqib kelishi hisobiga moliyalashtiriladi va aksincha, agar to’lov balansi joriy operatsiyalar bo’yicha musbat qoldiqqa ega bo’lsa, kapital harakati hisobi balans bo’yicha manfiy qoldiqqa yo’l qo’yilgan bo’ladi.
Shunday qilib, balansning bu ikki bo’limi bir-biri bilan tenglashib boradi.
To’lov balansi qoldig’i= Joriy operatsiyalar + Kapital harakati balansi
Biroq, amalda to’lov balansining bu qismida ham ko’pincha kamomad yoki ortiqchalik yuzaga keladi. Barcha mamlakatlarning Markaziy banklari rasmiy zaxiralar deb ataluvchi xorijiy valyuta zaxiralariga ega bo’lib, bu zaxiralar joriy operatsiyalar bo’yicha balans va kapital harakati bo’yicha balans nomutanosibligini bartaraf etishda qo’llaniladi. Bizning misolda bu nomutanosiblik yoki qoldiq (-24)ni tashkil etadi va rasmiy zaxiralardan tushumlar hisobiga tartibga solinadi.
Rasmiy zaxiralarning qisqarishi (+) kamomad miqdorini ifodalaydi, rasmiy zaxiralarning o’sishi (-) esa to’lov balansining musbat qoldig’i miqdorini ko’rsatadi. Natijada uning barcha uch bo’limi summasi «0»ni tashkil etishi lozim. Bu esa xorijiy valyuta taklifini va unga mamlakatda bo’lgan talab tengligini bildiradi.
Joriy operatsiyalar hisobi bilan kapital harakati hisobining o’zaro aloqalarini umumlashtirsak, uning makroiqtisodiy ko’rinishi quyidagicha bo’ladi:
Y=C+I+G+Xn;
Y -C-G = C+I+G+Xn-(C+G);
Sn = I+Xn, bu erda: Sn – milliy jamg’arish

1. 
   S)+Xn=0 (Markaziy bank aralashmagan sharoitda egiluvchan valyuta kursi rejimida)
   

(I-S) miqdori ichki investitsiyalarning ichki jamg’armalardan ortiqchaligini ko’rsatadi va kapital harakati hisobi qoldig’ini bildiradi.
Asosiy makroiqtisodiy ayniyatga ko’ra joriy operatsiyalar va kapital harakati hisoblari bir-biriga tenglashadi:
X-M (tashqi balans) = Xn=-(I-S)=S-I (ichki balans)
Bu shuni bildiradiki, to’lov balansining joriy operatsiyalar bo’ycha kamomadi kapitalning sof oqib kelishi hisobiga moliyalashtiriladi.
Xn< 0  X-M < 0  X< M ;
I-S >0  I >S  xorijdan kapital kiritilishi.
Agarda investitsiyalar (I) milliy jamg’armalardan ko’p bo’lsa (I > S), ortiqcha investitsiyalar xorijdan olinadigan qarz hisobiga moliyalashtirilishi lozim. Bu qarzlar mamlakatga tovar va xizmatlarni eksport qilishga nisbatan ko’proq import qilinishini taminlaydi (M>X). Ya’ni, sof eksport manfiy qoldiqqa (Xn<0) ega bo’ladi. Mamlakat xalqaro jarayonga qarzdor bo’lib qatnashadi.
Joriy operatsiyalar musbat qoldiqqa ega bo’lganda, ortiqcha mablag’lardan xorijga investitsiya qilishda yoki xorijdan ko’chmas mulk sotib olishda foydalaniladi.
X n>0  X-M>0  X>M;
I-S<0  IDavlatlar rasmiy zaxiralar va qarzlar hisobiga qoplash qobiliyatiga ega bo’lmagan to’lov balansining katta davriy taqchilligi bo’lgan hollarda o’z valyutalari devalvatsiyasini amalga oshirishlari mumkin. Bu importning fizik hajmi ko’payishiga va oqibatda mamlakatda xorijiy valyuta tushumining o’sishi hamda to’lov balansi kamomadi tugatiladi.
To’lov balansini tuzish tamoyillariga ko’ra u doimo balanslashgan bo’ladi. Manfiy yoki musbat qoldiq tushunchasi faqatgina to’lov balansining alohida qismlariga ta’luqli. Shu bilan birga to’lov balansi qoldig’ining milliy iqtisodiyotga ta’siri amaliyotda bir xil tavsiflanmaydi. Iqtisodiy siyosat maqsadlaridan kelib chiqib to’lov balansining musbat qoldig’i ham, manfiy qoldig’i ham ijobiy yoki salbiy deb baholanishi mumkin.
To’lov balansi holatiga baho berishda savdo balansi qoldig’i, joriy operatsiyalar balansi qoldig’i, kapital harakati va moliya balansi qoldig’i hamda rasmiy hisob kitoblar balansi qoldig’i alohida tahlil etiladi.
Savdo balansi qoldig’i o’zgarishiga baho berishda bu o’zgarishlar qaysi omillar ta’sirida ro’y berganligi e’tiborga olinadi. Masalan, manfiy qoldiq eksportning qisqarishi hisobiga ro’y bergan bo’lsa, bu holat milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshliligi pasayganligidan dalolat berishi va negativ hodisa deb qaralishi mumkin. Lekin bu holat mamlakatga to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar oqimi ko’payishi hisobiga importning o’sishi natijasida ro’y bergan bo’lsa, milliy iqtisodiyotning zaiflashishidan dalolat deb qaralmaydi.
Joriy operatsiyalar hisobi balansi, odatda, to’lov balansining ma’lumot beruvchi qoldig’i deb qaraladi. Chunki bu qoldiq bilan birga ichki iqtisodiy siyosatni cheklovchi tashqi iqtisodiy omil hisoblanishi bilan birga mamlakatning moliyalashtirishga ehtiyojini belgilaydi. Joriy operatsiyalar hisobi balansining musbat qoldig’i mamlakat boshqa davlatlarga nisbatan netto kreditor ekanligidan dalolat beradi, va aksincha, manfiy qoldig’i ( ya’ni joriy operatsiyalar hisobi balansining taqchilligi) mamlakat tovarlar va xizmatlarning netto-importi uchun to’lovlarni amalga oshirishga va transfert to’lovlarini moliyalashtirishga majbur bo’lgan sof qarzdorga aylanganligini anglatadi. Amalda joriy to’lov balansining musbat qoldig’iga ega mamlakat milliy jamg’armalarning bir qismini kapitalni ichki jamg’arishga yo’naltirish o’rniga mamlakat tashqarisiga investitsiyalaydi.
Kapital harakati va moliya balansi qoldig’i joriy operatsiyalar balansi holatining oynadagi aksi hisoblanadi, chunki real resurslar oqimini ko’rsatadi.
Shuningdek joriy operatsiyalar balansi holati qisman «Sof xatolar va chetda qoldirishlar» moddasiga to’g’ri keladi.
Rasmiy hisob kitoblar balansi qoldig’i to’lov balansi umumiy (yakuniy) qoldig’ining kengroq tarqalgan nomlanishi bo’lib norezidentlarning mamlakatga nisbatan likvidli talablarning ko’payishi (kamayishi) yoki xorijiy likvidli aktivlardagi mamlakat rasmiy zahiralarning ko’payishidan ( kamayishidan) dalolat beradi. Bu qoldiq «Zahira aktivlari» moddasidan boshqa barcha moddalarni qamrab oladi.
Qayd qiligngan valyuta kurslari sharoitida (1979 yilga qadar) rasmiy hisob kitoblar holatiga katta ahamiyat berilar edi, chunki uning taqchilligi mamlakatning boshqa davlatlar oldidagi majburiyatlarining ortganligini (yoki zahiralarining kamayganligini) anglatgani holda valyuta kursining barqarorligiga tahdid solar edi. Suzib yuruvchi valyuta kursining kiritilishi bilan umumiy to’lov balansi tushunchasini yo’qqa chiqardi, rasmiy zahiralar dinamikasi esa nafaqat rasmiy hisob kitoblar qoldig’ining oqibati, balki to’lov balansining boshqa bo’limlarida hisobga olingan oqimlaridagi o’zgarishlarning sababchisi ham bo’lib qoldi.