To'lovlar oqimi rentalar. Kriditlar hisobi sarmoya jarayonlarini tahlil qilish qimmatli qog'opzlar bozori noaniq sharoitda moilaviy inperatsiya narxining klassik sixemasi daromat dispersiyasi sug'urtaviy rentalab

Brokerlik operatsiyalari – mijozning topshirig‘iga asosan va uning pul mablag‘lari evaziga amalga oshiriladigan operatsiyalar.
Dillerlik operatsiyalari – tashkilot o‘z nomidan va o‘z pul mablag‘i evaziga amalga oshiriladigan operatsiyalar.
Market-meykerlik fond bozorida emitentlarga ko‘rsatiladigan xizmat turi. Bu xizmatlarga quyidagilar kiradi:
- Sotib olish va sotish kotirovkalarini bir maromda ushlab turish;
- Aksiyalar likvidligini ushlab turish;
- Moliyaviy maslahatlar;
- Aksiyalarni emissiyaga va bozorga taklif qilishda boshqarish;
- Maqsadli sotib olish yo‘li bilan aksiyalarga sun’iy talabni tashkil etish;
- Emitentning aksiyalarini sotib oladigan jiddiy investorlarini jalb qilish.
Fond birjasining asosiy vazifalari:
- qimmatli qog‘ozlarning bir maromda muomalada bo‘lishining zarur sharoitini ta’minlash;
- qimmatli qog‘ozlarga bo‘lgan talab va takliflar o‘rtasidagi muvozanatni aks ettiruvchi narxlarni, ya’ni bozor bahosini belgilash;
- qimmatli qog‘ozlar va qimmatli qog‘ozlar bozori qatnashchilarini kasb mahoratini yuqori darajada saqlab borish;
- muntazam ravishda narx aniqlanishiga, indeksatsiya o‘zgarishiga, savdo-sotiq vaqti, qimmatli qog‘ozlar, shartnomalarning miqdoriga va boshqa ko‘rsatkichlarga doir axborotlarni, birjaning holatini va uning rivojlanishiga doir taxminiy shartlarni e’lon qilish.
Hozirgi vaqtda, rasmiy statistik ma’lumotlarga ko‘ra, duyoda 150 dan ortiq fond birjasi bo‘lib, ulardan o‘n ikkitasi eng yirik birja sifatida xalqaro qimmatli qog‘ozlar bozorining asosini tashkil etadi.^[1] Bularga Nyu-York, London, Tokio, Frankfurt, Tayvan, Seul, Syurix, Parij, CHikago, Kuala-Lumpur, Gonkong, Istambul fond birjalaridir.
Xalqaro fond birjalarining infrato‘zilmasida yuzaga kelgan muhim o‘zgarishlardan biri birjalar o‘rtasida mijoz uchun raqobat kurashining kuchayganligi hisoblanadi. Uning isboti sifatida bozorning professional ishtirokchilari sonining tobora oshib borayotganligini ko‘rsatish mumkin.
XX asrning 80-yillarida Angliya SEAQ International yuzaga keladi.
Bu nafaqat ingliz korxonalarining aksiyalarini, balki ular bilan birga, boshqa evropalik emitentlar hamda amerikalik va yaponiyalik emitentlar tomonidan chiqarilgan qimmatli qog‘ozlarni oldi-sotdi qilish maqsadida tashkil etilgan dilerlik bozori hisoblanadi. Undan keiyn Bryusselda yuqori texnologiyali kompaniyalarning aksiyalarini oldi-sotdi qilish amalga oiriladigan Evropa savdo tizimi-ESDAQ yuzaga keladi.
XX asrning 90-yillarida muqobil savdo tizimlari- |INSTINET va TRADEPOINT yuzaga keladi. Bularning birinchisi litseziyali broker-diler bo‘lsa, ikkinchisi Angliyadagi litsenziyali investitsiya birjasi hisoblanadi.
90-yillarning ikkinchi yarimida elektron kommunikatsiya tarmog‘i-Elektronic communiction networks yuzaga keladi. Ushbu tizim AQSHning an’anaviy birja xizmatlaridan qoniqmasdan, investitsiya kompaniyalarining tashshabusi va ishtiroki bilan yuzaga keladi.
Xalqaro qimmatli qog‘ozlar bozorining yuqorida qayd etilgan professional ishtirokchilari va ularga xizmat ko‘rsatuvchi kommunikatsiya tizimlarining rivojlanishi, provard natijada, ular o‘rtasidagi raqobat muhitini keskinlashuviga olib keladi. Buning natijasida ko‘satilayotgan xizmatlar uchun olinadigan to‘lovlarning kamayishi yuz beradi. Ular mijozlarga an’anaviy birjalar yopilgandan keyin ham savdo qilish imkoniyatini yaratadi, investitsiyalar uchun turli xildagi instrumentlar foydalanishni taklif qiladi va kotirovkalarni sir tutilishi kafolatlaydi.
2000 yilning boshiga kelib §arbiy Evropadagi barcha yirik fond birjalari to‘liq elektron birjalarga aylanadi. Bu esa, o‘z navbatida, savdo ishtirokchilari sonini keskin oshirish, savdo chiqimlarini kamaytirish imkonini beradi.
Bir qator mamlaktlarda fond birjalari o‘zlarining raqobat pozitsiyalarini mustahkamlamoqda. Bu holat moliyaviy bozorlarning xizmatlaridan foydalanuvchilar uchun bir necha xizmat turlarini bir joyda markazlashtirayotganligida yaqqol namoyon bo‘lmoqda. Parij, Amsterdam, Frankfurt, Xelsinki, Bryussel birjalari birlamchi va ikkilamchi bozorlarni, hosila institumentlari bozorlarini, kliring va hisob-kitoblarni birlashtiradi.
Xalqaro qimmatli qog‘ozlar bozorining infrato‘zilmasidagi ikkinchi jiddiy o‘zgarishlar birja ittifoqlarini to‘zish jarayonlarining boshlanganligi va tobora chuqurlashib borayotganligi hisoblanadi.
Birja ittifoqlarini to‘zish yo‘lidagi dastlabki qadam 1997 yilda Benilyuks birjasining to‘zish orqali qo‘yildi. Ushbu birjani to‘zish to‘g‘risidagi shartnomaning imzolanishi bir vaqtning o‘zida uchta birjaga kross-a’zolik huquqini ta’minladi. Hamkorlik hosila instrumentlari bozorlariga (forvard, fyuchers, opsion bozorlari), kliring va hisob-kitoblar jarayoniga ham tarqaldi.
Ayni vaqtda, AQSHning birjadan tashqari savdo tizimi NASDAQ global ahamiyatiga ega bo‘lgan xalqaro qimmatli qog‘ozlar bozoriga aylanib bormoqda. U amerika bozorida muvaffaqiyatli tarzda faoliyat yuritish bilan birga, jahonning 10 ta yirik fond birjasidan biri sifatida e’tirof etiloqda.