Toshkent – 019 ritorika muallif

bayon eta olsin." – deydi. 

---

155 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4-mavzu - Notiqlik san’atining xususiyatlari 
va turlari 
Nutq – bu notiqning tinglovchilarga bilim, ko‘nikma va 
malaka berishi, ularda yangi xaqiqatlarni ocha bilishiga qodir 
bo‘lgan ijodiy, mantiqiy tafakkur tarbiyasidir. 
Nutq - insonlarning til 
orqali bir - birlari 
bilan muomala va 
aloqa qilish usulidir. 
Nutq to‘g‘ri bo‘lishi 
uchun fikrlar aniq va 
muayyan, bir - biriga 
izchil suratda 
bog‘langan bo‘lishi 
lozim 
Nutq og‘zaki va 
yozma ko‘rinishga 
ega
.
 
Til nutq uchun 
moddiy materialdir. 
Bu material asosida 
nutq tashkil topadi. 
Dialog deganda 
ikki va undan ortiq 
kishilarning o‘zaro 
suhbati tushuniladi. 
So‘z bo‘g‘inlaridan birning 
boshqalariga nisbatan 
kuchliroq ovoz bilan 
aytilishi urg‘u deyiladi 
Nutqning quyidagi 
turlari mavjud 
bular: 
Ijtimoiy - siyosiy 
nutq
Akademik nutq
Xuquq tartibot 
tashkilotlari dagi 
nutq
Ijtimoiy va urf - 
odatlarga asoslangan 
nutq
Diniy nutq

---

156 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5 - mavzu. Ritorikaning mazmuni va tuzilishi 
Zamonaviy notiqlik san’atidagi 
muammo - ma’lumotlarni 
to‘g‘ri ajrata bilish. 
 
Xar qanday nutq birinchi 
navbatda ma’lumot berishi lozim 
Notiq nutqning ravonligi, ma’noli 
go‘zal nutqi bergan ma’lumotlarining 
yangiligini, badiiy asarga o‘xshatish 
mumkin. 
 
Notiq qaerdan va qanday 
ma’lumotni olishi uning 
nutqini qurilishining asosiy 
poydevori bo‘lib xizmat qiladi. 
Nutqdagi birinchi ma’lumotni ochib berish 
uchun keltiriladigan siyosiy, ilmiy, axloqiy, 
ma’naviy, ruhiy taxlillar orqali u ikkinchi 
darajadagi ma’lumotga aylanadi. 
 
Nutqda xar bir fikr 
mantiqan asoslangan 
taqdirdagina, uning
ta’sirchanligi kuchli bo‘ladi
 
Mantiqiy fikrlash usullari 
bular: - solishtirish, 
analiz, sintez, abstraqlash 
va umumlashtirish. 
Fikrlashning asosiy 
formalari - tushuncha, 
muhokama va aqliy 
xulosalardan iborat. 
Ta’rif - 
ta’riflashning to‘rt 
qoidasi bor. 
Ta’rif 
mutanosib 
bo‘lmog‘i 
kerak. 
Ya’ni 
aniqlanuvchi 
tushuncha 
bilan 
aniqlovchi 
tushuncha teng bo‘lmog‘i kerak. 
Ta’rifda inkor bo‘lmasligi kerak. 
M: "yorug‘lik - qorong‘ilikning 
yo‘qligidir" 
kabi 
ta’rif 
yorug‘likning ta’rifini tushuntirib 
bera olmayli. 
Ta’rifda aylanma bo‘lmasligi 
kerak. M: "Kulgi qistaydigan 
narsa – kulgili narsadir". 
Ta’rif kisqa, ravshan va 
aniq bo‘lmog‘i lozim. 
 

---

157 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
6 - mavzu. Ritorikaning uslublari, so‘z va xarakat birligi. 
Nutq uslublari aloqaning maqsadga muvofiq so‘zlovchining 
so‘z boyliklaridan tanlab foydalanishi tufayli nutqning 
tarixan shakllangan ko‘rinishidir. 
Nutq uslublari aloqaning maqsadga muvofiq 
so‘zlovchining so‘z boyliklaridan tanlab foydalanishi 
tufayli nutqning tarixan shakllangan ko‘rinishidir. 
Til boyliklarini tanlab ishlatishga qarab nutq 
ko‘rinishlari bir nescha turga ajratiladi. Ana shu 
hilma-hilik nutq usullari (stillar) deb ataladi. 
Nutq madaniyati quyidagi 
ko‘rinishlarga ega: 
Nutqning til 
madaniyati
 
Nutqning psixologik 
madaniyati
 
Nutqning aloqa 
madaniyati 
Nutqlar quyidagi uslublar orqali 
auditoriyaga yetkaziladi. 
So‘zlashuv 
uslub
 
Badiy uslub 
Ilmiy uslub
Publistik uslub
Rasmiy uslub 

---

158 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
7 - mavzu. Ritorikaning axloqiy tamoyillari 
Muomala axloq ko‘rki sanaladi. 
Nutq odobi – insonning umumiy axloqini belgilovchi asosiy 
mezondir. 
Oldiga kelganin yomok xayvonning ishi,
Og‘ziga kelganni demak nodonilig ishi 
A.Navoiy 
Alisher Navoiy ham so‘zning xashamdorligidan ko‘ra, 
haqqoniyligini ulug‘laydi 
Insonning muomalasiga qarab, axloqiga ham baxo beriladi. 
Til -inson tafakkurining maxsuli. 
U inson madaniyati, fikriy 
go‘zalligini, yaxshi, ibratli, 
havqilsa arziydigan fazilatlarni 
yuzaga chiqaruvchi vositadir. 
So‘z inson tanasiga turlicha 
ta’sir etadi. Inson xar doim 
navqiron, bardam bo‘lishi uchun 
boshqa insonlarni ranjitmasliklari, 
dilini vayron qilmasliklari hamda 
o‘zlari ham xushtabiat bo‘lishlari 
lozim. 
 

---

159 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
8-Mavzu. Taqdimot marosimining ritorik qoidalari va 
notiqning imiji 
Taqdimot turlari
hisobot
ma’lumotnoma
press-relliz
dayjest
axborot
reklama 
ilmiy
Taqdimot – bu o‘zlashtirish, ma’lumotlarni ko‘pchilik 
oldida ochiq taqdim etishdir. 
Taqdimot yo‘nalishlariga qarab:
siyosiy
tijoriy 
(kommersiya)
boshqaruv
reklamali
Taqdimotchi amal qilishi lozim bo‘lgan 
ayrim xolatlar: 
pablik rileyshnz
Taqdimot marosimining 
mas’uliyatini xis etish 
Taqdimotga tayyorgarlik. 
Taqdimot 
matnini 
tayyorlash. 
Taqdim qiluvchi bilan 
auditoriya o‘rtasida o‘zaro 
hamkorlik. 
Taqdimot marosimi 
vositalari. 

---

160 
O‘rta asrlar musulmon sharqi mutafakkirlarining Ritorika xususidagi 
ta’limotlari mavzuini zamonaviy pedagogik texnologiYaning "Fikrlar hujumi" 
usulida tashkil etish va o‘tkazish 
SENARIYSI 
Dars mavzusi:
(amaliy mashg‘ulot) O‘rta asrlar musulmon sharqi mutafakkirlarining 
Ritorika xususidagi ta’limotlari
Darsining ta’limiy maqsadi:
O‘rta asrlar musulmon sharqi mutafakkirlarining 
Ritorika xususidagi ta’limotlari
xaqida ma’lumotlar berish. 
Darsining tarbiyaviy maqsadi:
Talabalarning axloqiy tafakkurini yuksaltirish, 
muomala madaniyatining ahamiyatini tushuntirishdan iborat. 
Darsning rivojlantiruvchi maqsadi:
Talabalarning axloqiy tafakkurini yuksaltirish, 
O‘rta asrlar musulmon sharqi mutafakkirlarining Ritorika xususidagi ta’limotlari 
xaqida ma’lumotlar berish. 
Darsda foydalaniladigan texnologiya
: "Fikrlar xujumi" texnologiyasi 
Darsning borishi: 
1.
Tashkiliy qism.
2. Talabalarni amaliy mashg‘ulotning mavzusi, miqsadi va borishi bilan 
tanishtirish.
Darsni o‘qituvchi kirish so‘zi bilan ochadi. U kirish so‘zida amaliy mashg‘ulotning 
mavzusi, maqsadi va borishi bilan talabalarni tanishtirib, bugungi kunda muomala 
madaniyatining jamiyatdagi axloqiy munosabatlardagi o‘rni, taraqqiyotidagi roli haqida 
ma’lumotlar beradi hamda buyk mutaffakirlarning fiklarini vazifa qilib beriladi. 
3- "Fikrlar xujumi"o‘yinni o‘tkazish. 
Bu metoddan maqsad, mumkin qadar katta miqdordagi g‘oyalarni yig‘ish, talabalarni 
ayni bir hil fikrlash inersiyasidan xoli qilish, ijodiy vazifalarni echish jarayonida dastlab 
paydo bo‘lgan fikrlarni engishdir. Bu texnologiya tinglovchilarni o‘z fikrini ximoya 
qilishga, erkin fikrlash va o‘z fikrini boshqalarga o‘tkazishga, ochiq xolda 
baxslashishga hamda shu bilan birga baxslashish madaniyatini o‘rgatadi. 
Auditoriya 5 yoki 6 ta kichik guruxlarga bo‘linadi. Xar bir kichik gurux xal 

---

161 
qilinadigan ijodiy vazifa va muammo bo‘yicha 15 minut davomida mustaqil ravshda 
to‘g‘ri 
"Fikirlar hujumi" 
o‘tkaziladi. Shundan so‘ng guruhdan bir kishi chiqib o‘zlarini 
g‘oyalari xaqida axborot beradilar. Barcha gurux eshitib bo‘lingandan so‘ng o‘kituvchi 
tomonidan muammo bo‘yicha fikrlar umumlashtiriladi va baxo beriladi.
1-vazifa 
Oldiga kelganin emak xayvonning ishi,
Og‘ziga kelganni demak nodonning ishi A.Navoiy
2 - vazifa 
Agar so‘z senikimi yoki sen so‘znikimi, deb so‘rasalar, aytgil: men so‘zniki va so‘z 
menikidir. Kaykovus 
3- vazifa 
Qora boshning yovi kizil tildir, 
U qancha boshlarni edi, yana ham eydi. 
Boshim omon bo‘lsin desang tilingni extiyot kil, 
Tiling istalgan bir kunda boshingni eydi. Yusuf Hos Xojib
4 – vazifa 
 Befoyda so‘zni aytma va foydali so‘zni ko‘p eshiturdan kaytma. A.Navoiy 
5-vazifa 
Sunnat ermish, kofir bo‘lsa, berma ozor, Ko‘ngli qattiq dilozordan xudo 
bezor.  Axmad Yassaviy
6 - vazifa 
Til arslon misoli yotar kafasda, Bexabar boshini u er nafasda
Tilidan tutilgan ne deyar, eshit, 
 Amal kil bu so‘zga, o‘zingga esh et.
Balo keltiradi boshga bu til
So‘zingni tiyib yur, boshing yorilmasin
Tilingni tiyib tur, tishing sinmasin. Yusuf Hos Xojib