―Monitoring‖ atamasi inglizcha so‗z bo‗lib, u
―kuzatish‖, ―nazorat qilish‖ ma‘nosini bildiradi. Lekin oxirgi yillarda mazkur atamaning lug‘aviy ma‘nosi juda
keng miqyosda qo‗llanila boshlandi. Hozirgi vaqtda ―monitoring‖ deganda, ―atrof-
muhitni kuzatish‖, ―nazorat qilish‖, ―uning holatini boshqarish‖, va ―tabiiy muhit
holatini bashorat qilish‖ tushuniladi.
Respublikamizda
tabiiy
muhit
monitoringi
vazifalarini–―O‗zbekiston
Respublikasi gidrometeriologiya Bosh boshqarmasi‖, ―Davlat o‗rmon xo‗jaligi‖,
―Qishloq va suv xo‗jaligi vazirligi‖, ―Geologiya davlat qo‗mitasi‖, ―Sog‘liqni
saqlash vazirligi‖ va shunga o‗xshagan davlat muassasalari bajaradi.
―Monitoring‖ termini 1972-yil 5-16-iyunda Stokgolm shahrida o‗tkazilgan
BMTning ―Atrof muhit muammolari bo‗yicha konferensiya‖sida ilmiy
iste‘molga kiritigan.
Tabiiy muhit holatini nazorat qilish atrof muhit holatining monitoringi va
uning sifat ko‗rsatgichlarini (tavsiflarini) geografik, ekologik, iqtisodiy va ijtimoiy
jihatlarini hisobga olgan holda tartibga solishni o‗z ichiga oladi.
Antropogen ta‘sirning Monotoring qilishda, kimyoviy, fizikaviy va biologik
manbalarni hamda omillarni, shuningdek, bu omillar tufayli tabiiy muhitda sodir
bo‗ladigan o‗zgarishlar samarasini kuzatishlarni o‗z ichiga oladi. Birinchi navbatda
biotizimlarning ta‘sirlanishini kuzatish lozim. Bunday hollarda odatda kimyoviy,
fizikaviy va biologik ko‗rsatkichlar kuzatib boriladi.
Monitoring – atrof muhit holatini kuzatish, baholash va bashoratlsh tizimidir. Monitoring tizimi quyidagi belgilarga qarab tavsiflanadi:
monitoring olib borilayotgan hudud yoki akvatoriyaning maydoniga ko‗ra;
kuzatish obyekti(atmosfera, okean, tuproq va b.) ga ko‗ra;
usullariga (bevosita asboblar bilan o‗lchash, masofaviy tasvir, bevosita
indikatsiya va b.) ko‗ra;
kuzatish olib borilayotgan samara va jarayon nisbatining darajasiga ko‗ra;
ta‘sir turlariga (geofizikaviy, biologik, tabiiy-geografik, ijtimoiy-iqtisodiy,
ijtimoiy) ko‗ra;
maqsadlari (muhitning hozirgi holatini aniqlash, atrof muhit tendensiyalarini
ochib berish, hodisalarni tadqiq qilish, modellarni baholash va bir o‗lchamga
Q.X.Muftaydinov, H.M.Qodirov, E.Yu.Yulchiyеv Ekologiya.
276
keltirish, qisqa muddatli bashorat, uzoq muddatli xulosalar, tadqiqotlar va
bashoratlarning iqtisodiy samaradorligini optimallashtirish va oshirish, muhitga
bo‗ladigan ta‘sirlarni nazorat qilib borish)ga ko‗ra.
