Tоshkеnt aхbоrоt tехnоlоgiyalari univеrsitеti «Kiberxavfsizlik va kriminalistika»

 
 

---

36 
3.
 
AXBOROTLARNI KRIPTOGRAFIK HIMOYALASH USULLARI 
3.1
 
Kriptografiya haqida asosiy tushunchalar 
Kriptografiya - bu xabarni faqat jo'natuvchi va qabul qiluvchiga uning 
mazmunini ko'rish imkonini beradigan xavfsiz aloqa usullarini o'rganish. Bu atama 
yunoncha kriptos so'zidan olingan bo'lib, yashirin degan ma'noni anglatadi. Bu 
shifrlash bilan chambarchas bog'liq bo'lib, oddiy matnni shifrlangan matn deb 
nomlanuvchi narsaga o'tkazish va kelgandan keyin yana qaytib kelish harakatidir. 
Bundan tashqari, kriptografiya mikronuqtalar yoki birlashtirish kabi usullardan 
foydalangan holda tasvirlardagi ma'lumotlarning xiralashishini ham qamrab oladi. 
Qadimgi misrliklar bu usullarni murakkab ierogliflarda qo'llashlari ma'lum bo'lgan 
va Rim imperatori Yuliy Tsezar birinchi zamonaviy shifrlardan birini qo'llagan. 
Elektron ma'lumotlarni uzatishda kriptografiyaning eng keng tarqalgan 
qo'llanilishi elektron pochta va boshqa oddiy matnli xabarlarni shifrlash va parolini 
ochishdir. Eng oddiy usul simmetrik yoki "maxfiy kalit" tizimidan foydalanadi. Bu 
erda ma'lumotlar maxfiy kalit yordamida shifrlanadi, so'ngra shifrlangan xabar ham, 
maxfiy kalit ham qabul qiluvchiga shifrni ochish uchun yuboriladi. Muammo? Agar 
xabar ushlangan bo'lsa, uchinchi tomon xabarni ochish va o'qish uchun kerak bo'lgan 
hamma narsaga ega. Ushbu muammoni hal qilish uchun kriptologlar assimetrik yoki 
"ochiq kalit" tizimini ishlab chiqdilar. Bunday holda, har bir foydalanuvchi ikkita 
kalitga ega: bitta ochiq va bitta shaxsiy. Yuboruvchilar o'zlariga mo'ljallangan 
oluvchining ochiq kalitini so'rashadi, xabarni shifrlaydilar va uni birga yuboradilar. 
Zamonaviy davrdan oldin kriptografiya xabarlarning maxfiyligiga (ya'ni, 
shifrlashga) e'tibor qaratgan - xabarlarni tushunarli shakldan tushunarsiz shaklga 
o'tkazish va boshqa uchida qayta o'zgartirish, maxfiy ma'lumotga ega bo'lmagan 
(ya'ni kerakli kalit) uni ushlab turuvchilar yoki tinglovchilar tomonidan o'qilmaydi 
ushbu xabarning shifrini ochish uchun). Shifrlash josuslar , harbiy rahbarlar va 
diplomatlar kabi aloqalarda maxfiylikni ta'minlashga harakat qildi. So'nggi o'n 
yilliklarda bu soha maxfiylik masalalaridan tashqari kengayib, xabarlar yaxlitligini 
tekshirish, jo'natuvchi/qabul qiluvchining identifikatsiyasini tekshirish, raqamli 
imzolar , interaktiv dalillarni o'z ichiga oladi.va boshqalar qatorida xavfsiz 

---

37 
hisoblash. 
Ilk kompyuter davri kriptografiyasi
Yangi mexanik shifrlash qurilmalarining kripto-tahlili ham qiyin, ham 
mashaqqatli bo'ldi. Buyuk Britaniyada Ikkinchi Jahon urushi davrida Bletchley 
Parkidagi kriptoanalitik harakatlar harbiy kodlarni buzish (shifrni ochish) kabi 
takroriy vazifalarni bajarish uchun yanada samarali vositalarni ishlab chiqishga 
turtki bo‘ldi. Bu Germaniya armiyasining Lorenz SZ40/42 mashinasi tomonidan 
yaratilgan shifrlarni dekodlashda yordam beradigan dunyodagi birinchi to'liq 
elektron, raqamli, dasturlashtiriladigan kompyuter bo'lgan Colossusning rivojlanishi 
bilan yakunlandi. 
Kriptografiya bo'yicha keng qamrovli ochiq akademik tadqiqotlar nisbatan 
yaqinda, 1970-yillarning o'rtalarida boshlangan. 1970-yillarning boshlarida IBM 
xodimlari Qo'shma Shtatlardagi birinchi federal hukumat kriptografiya standarti 
bo'lgan Ma'lumotlarni shifrlash standarti (DES) algoritmini ishlab chiqdilar. 1976 
yilda Uitfild Diffi va Martin Xelman Diffie-Hellman kalit almashish algoritmini 
nashr etdilar. 1977 yilda RSA algoritmi Martin Gardnerning Scientific American 
ruknida chop etilgan . O'shandan beri kriptografiya aloqa, kompyuter tarmoqlari va 
boshqa sohalarda keng qo'llaniladigan vositaga aylandiUmuman olganda, 
kompyuter xavfsizligi . 
Ba’zi zamonaviy kriptografik usullar o'z kalitlarini faqat ma'lum matematik 
muammolar , masalan, butun sonlarni faktorizatsiya qilish yoki diskret logarifm 
muammolari kabi hal qilib bo'lmaydigan bo'lsa, sir saqlashi mumkin, shuning uchun 
mavhum matematika bilan chuqur aloqalar mavjud . So'zsiz xavfsiz ekanligi 
isbotlangan juda kam kriptotizimlar mavjud. Bir martalik to'shakbiri va buni Klod 
Shennon isbotlagan. Muayyan taxminlar ostida xavfsiz ekanligi isbotlangan bir 
nechta muhim algoritmlar mavjud. Masalan, juda katta butun sonlarni faktoring 
qilishning mumkin emasligi RSA va boshqa ba'zi tizimlar xavfsiz ekanligiga 
ishonish uchun asos bo'lib xizmat qiladi, ammo shunga qaramay, buzilmasligini 
isbotlab bo'lmaydi, chunki asosiy matematik muammo ochiqligicha qolmoqda. 
Amalda, ular keng qo'llaniladi va ko'pchilik vakolatli kuzatuvchilar tomonidan 

---

38 
amalda buzilmaydi, deb hisoblashadi. RSA tizimiga o'xshash tizimlar mavjud, 
masalan, Maykl O. Rabin tomonidan ishlab chiqilgan tizimlar ishonchli bo'lib, 
faktoring n = pq imkonsiz bo'lsa; u amalda juda yaroqsiz. Diskret logarifm 
masalasiba'zi boshqa kriptotizimlar xavfsiz ekanligiga ishonish uchun asos bo'lib, 
echilishi yoki echilishi mumkin bo'lmagan diskret jurnal muammosiga nisbatan 
ishonchli xavfsiz bo'lgan kamroq amaliy tizimlar mavjud. 
Zamonaviy kriptografiya
20-asr boshlariga qadar kriptografiya asosan lingvistik va leksikografik 
naqshlar bilan bog'liq edi. O'shandan beri kriptografiya ko'lamini kengaytirdi va 
hozirda axborot nazariyasi , hisoblash murakkabligi , statistika , kombinatorika , 
mavhum algebra , sonlar nazariyasi va chekli matematika kabi matematik 
bo'limlardan keng foydalanmoqda . Kriptografiya ham muhandislik sohasidir, lekin 
g'ayrioddiy, chunki u faol, aqlli va yomon niyatli muxolifat bilan shug'ullanadi; 
boshqa turdagi muhandislik (masalan, fuqarolik yoki kimyo muhandisligi) faqat 
neytral tabiiy kuchlar bilan shug'ullanishi kerak. Kriptografik muammolar va kvant 
fizikasi o'rtasidagi munosabatlarni o'rganuvchi faol tadqiqotlar ham mavjud . 
Raqamli kompyuterlar va elektronikaning rivojlanishi kriptoanalizga yordam 
berganidek, u ancha murakkab shifrlarni yaratishga imkon berdi. Bundan tashqari, 
kompyuterlar faqat yozma til matnlarini shifrlaydigan klassik shifrlardan farqli 
o'laroq, har qanday ikkilik formatda taqdim etilishi mumkin bo'lgan har qanday 
turdagi ma'lumotlarni shifrlash imkonini berdi. Ko'pgina kompyuter shifrlarini 
ikkilik bitda ishlashi bilan tavsiflash mumkinketma-ketliklar, klassik va mexanik 
sxemalardan farqli o'laroq, odatda an'anaviy belgilarni (ya'ni, harflar va raqamlarni) 
bevosita boshqaradi. Shu bilan birga, kompyuterlar shifrlash murakkabligini ma'lum 
darajada qoplagan kriptotahlilga ham yordam berdi. Shunga qaramay, yaxshi 
zamonaviy shifrlar kriptotahlildan oldinda qoldi; Odatda sifatli shifrdan foydalanish 
juda samarali (ya'ni, tezkor va bir nechta resurslarni, masalan, xotira yoki protsessor 
qobiliyatini talab qiladi), shu bilan birga, uni buzish uchun zarur bo'lganidan ko'ra 
kattaroq va juda kattaroq harakatlar talab etiladi. har qanday klassik shifr, bu 
kriptotahlilni shunchalik samarasiz va amaliy bo'lib qolishi mumkin bo'lmaydi. 

---

39