Mavzu: Dorixonalar tizimida va farmatsiya sanoati uchun tayyorlanadigan o‘simliklar Mavzu 2 soatga mo‘ljallangan
Ma’ruza rejasi:
1. Dorixonalar tizimida va farmatsiya sanoati uchun tayyorlanadigan o‘simliklar
2. O‘zbekistonda yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklardan tibbiyotda foydalanish uchun tavsiyalar.
3.O‘zbekistonda yig‘ib olinishi mumkin bo‘lgan dorivor o‘simliklar.
4. Ekish uchun tavsiya etiladigan dorivor usimliklar ro‘yxati,
5. CHet ellardan olinadigan dorivor ayrim o‘simliklar ro‘yxati.
Tayanch iboralar: dorixonalar tizimi, farmatsiya sanoati, yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklar, yig‘ib olinishi mumkin bo‘lgan dorivor o‘simliklar, ekish uchun tavsiya etiladigan o‘simliklar, chet ellardan olinadigan ayrim dorivor o‘simliklar ro‘yxati, inventarizatsiya qaydnomasi
Abu Rayhon Beruniy (973-1048) «Kitob as-Saydana fi-t-tib» («Farmakognoziya») nomli mashhur asarida o‘sha davrda sharqiy xalqlar orasida qo‘llanilayotgan barcha o‘simliklarni, xar xil nomlanishini, bir o‘simlikning bir nechta sinonimi borligi yoki bir nom bilan, bir nechta o‘simlikning atalishini, ularni topishda va foydalanishda qiyinchilik tug‘dirayotganini inobatga olib, «Saydana» asarini yaratgan. Unda o‘simliklarning barcha millatlar va shevalardagi nomlarini keltirib, lotin tilida yozgan. Foydalaniladigan o‘simliklarning tavsifi, morfologik tuzilishini yoritib berib, o‘simliklarni yig‘ish va ulardan foydalanish uchun bebaho qulaylik yaratgan.
Xozirgi kunda tug‘ilayotgan bolalarning ko‘pchiligi allergiya, diatez va boshqa turli og‘ir kasalliklariga chalingan holatda dunyoga kelmoqda. Kimyoviy moddalarni inson genetikasiga ta’siri tufayli xar xil nuqsonli bolalar tug‘ilib, «dori kasalligi» degan iboralar paydo bo‘lib, yangi, avval kuzatilmagan kasalliklar yuzaga kelmoqda.
Qadimdan qo‘llanilib kelayotgan dorivor o‘simliklar bezarar, asorat qoldirmaydi, degan fikrlar, davolovchi mutaxassislar va davolanuvchi aholi orasida keng tarqala boshladi. Bunday vaziyat er yuzidagi deyarli barcha davlatlarni qamrab oldi.
Avval, xalq tabobati deganda bu masalaga bir oz ishonchsiz va tanqidiy qaralgan bo‘lsa (ayniqsa sobiq SSSR davrida), xozirgi kunda barcha qit’alarda xalq tabobatini rivojlantirish masalasi ko‘rilib chiqilmoqda.
Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti 2003 yil iyun oyida Jeneva shahrida «Dorivor o‘simliklarni yig‘ish va ekib o‘stirish», «Dorivor o‘simliklarning xavfsizligini baholash» mavzularida ilmiy va amaliy anjuman o‘tkazdi. Anjumanda Xitoy, Malayziya va boshqalar, rivojlangan davlatlardan Amerika, Kanada, Angliya va boshqa davlatlar mutaxassislari qatnashdi. Rivojlangan davlatlarda oxirgi o‘n yillikda dorivor o‘simliklar mahsulotini ishlatish 10 mlrd. AQSH dollariga etganligi qayd qilindi.
Xozirgi kunda Evropa dorivor o‘simliklar bozorida sotiladigan o‘simliklar mahsulotining umumiy qiymati 1,1 mlrd. AQSH dollariga teng. Evropada o‘simliklar va ularning mahsulotlarini sotib oluvchi davlatlar Germaniya, Fransiya va Italiya hisoblanadi.
Dunyodagi yirik dorivor o‘simliklar xom ashyosini sotib oluvchi
(importer) davlatlar
Davlat
Miqdori (tonna)
AQSH dollari (mln)
AQSH
51600
118
Angliya
730
24
Germaniya
45400
107
Gonkong
80555
332
Ispaniya
7350
24
Italiya
10400
39
Koreya
34200
53
Pokiston
12550
43
Singapur
8500
60
Fransiya
19800
46
Xitoy
9300
36
YAponiya
57850
158
Umumiy
344900
1010
Asosiy dorivor o‘simliklar xom ashyosini etkazib beruvchi davlatlar orasida eng yirik davlat Xitoy bo‘lib, 140450 tonna mahsulot sotadi, so‘ngra keyingi o‘rinlarni Xindiston - 35650 tonna, Germaniya -14900 tonna, CHili - 11700 tonna, Singapur - 14400 va boshqa davlatlar egallaydi.
Mustaqil davlatlar hamdo‘stligiga a’zo davlatlarda ham dorivor o‘simliklar va ulardan tayyorlanadigan dori vositalariga e’tibor kuchayib bormoqda. Ayniqsa, Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va boshqa davlatlarda xalqaro korporatsiyalar va farmatsevtik firmalarda, dorivor o‘simliklardan tayyorlangan choylar, yig‘malar, ekstraktlar, damlamalar, qaynatmalar keng qo‘llanila boshladi.
Xozirgi kunda chet el etuk davlatlarida (Evropada) Abu Ali ibn Sino tavsiya ilgan o‘simliklar va yig‘malardan foydalanadigan yirik korxona va tashkilotlar mavjud. O‘zbekistonda, olim vatanida, bunday tashkilot eki korxonalarni tashkil qilish juda o‘rinlidir.
O‘zbekistonda ham bu sohada ayrim izlanishlar olib borilmoqda, ammo respublikaning xali imkoniyatlari katta.
O‘zbekiston florasi 4 mingdan ortiq o‘simliklarni o‘z ichiga oladi. SHulardan 600-700 turi xalq, va ilmiy tibbiyotda ishlatiladi. Ilmiy tibbiyot ehtiyoji uchun 100 dan ortiq dorivor o‘simliklar mavjud. Ko‘pchilik o‘simliklarni ishlatish uchun tavsiyalar qilingan. Lekin hozirgi kunda yovvoyi holatda o‘sadigan, farmatsevtika sanoatida yoki dorixonalar tizimida ishlatilishi mumkin bo‘lgan bir qancha dorivor o‘simliklar e’tiborsiz qolmoqda. O‘zbekistonda farmatsevtika sanoati, tibbiyotda qo‘llash uchun quyidagi o‘simliklarning zahirasiga putur etkazmasdan, etarli miqdorda yig‘ib olishni tashkil qilishi mumkin.
YOvvoyi holda o‘sadigan va O‘zbekiston farmatsevtika sanoati uchun tavsiya qilinadigan o‘simliklar
O‘simlik nomi
Yig‘iladigan xom ashyosi
Xar yili yig‘ib olish mumkin bo‘lgan miqdori (tonna)
Ilova
Afsonak (Thermopsis R. Br.)
o‘ti
125
Achchiqmiya (Sophora pachycarpa C.A. Meu)
o‘ti
50
Isiriq (Peganum harmala L.) L.)agta1a .)
o‘ti
350
Itsigak (Anabasis aphylla L.)
o‘ti
5
Oqquray (Psoralea drupacea Bge.)
mevasi ildizi
100 20
SHirinmiya (Glycyrrhiza glabra L.)
iddizi
30
Qizilcha (Ephedra L.)
o‘ti (yosh novdalari)
60
YApon soforasi (Sophora japonica L.)
g‘unchasi mevasi
50 10
Manzarali daraxt sifatida ko‘p o‘stiriladi
O‘zbekiston dorixonalarida foydalanish uchun tavsiya qilingan yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklar
O‘simlik nomi
Yig‘iladigan xom ashyosi
Xar yili yig‘ib olish mumkin bo‘lgan miqdori (tonna)
Achchiq toron (suv qalampiri) (Polygonum hydropiper L.)
o‘t qismi
3
Achchiq shuvoq (ermon) (Artemisia absinthium L.)
o‘t qismi
50
Bo‘ymadoron (Achilla millefolium L.)
guli (o‘ti)
10
Gazanda (Urtica dioica L.)
bargi
1
Dalachoy (Hypericum perforatum L,)
o‘t qismi
10
Jag‘-jag‘ (Capsella Burza pastoris L.)
o‘t qismi
5
Kiyik o‘ti (Zizphora pedicellata Parij et Vved.)
o‘t qismi
20
Na’matak (Rosa L.)
mevasi
50
Otquloq (Rumex convertus Willet.)
ildizi mevasi
0,5
0,5
Tog‘rayxon (maydagulli) (Origanum tythanthum) Gontsch L.)
o‘t qismi
50
Qirqbo‘g‘im (Equisetum arvense L.)
o‘t qismi
5
Qush toron (Polygonum aviculare L.)
o‘t qismi
3
SHaftoli bargli toron (Polygonum persicaria L.)
o‘t qismi
3
Bu jadvalda asosan ko‘proq qo‘llaniladigan o‘simliklarning
ro‘yxati keltirildi. Extiyojga ko‘ra o‘simliklarning bu ro‘yxatini yanada
kengaytirish mumkin [9,10]. 7 Ilmiy va xalq tabobatida davolash uchun, yig‘malar tayyorlashda, sachratqi, qirqbo‘g‘im, bo‘ymadoron, dalachoy va boshqalar xom ashyosidan foydalanilgan.
Jigar sirrozini davolash uchun dalachoy, bo‘ymadoron, qushtarssh- mavrak, dastarbosh, moychechak, qariqiz, andiz xom ashyolaridan tayyorlangan yig‘malar tavsiya qilingan. Xuddi shunday holat me’da yallig‘lanishi (gastrit), me’da yarasi (yazva), xolangit, xoletsistit, pankreatitlarni davolash uchun xududdagi yovvoyi holda o‘sadigan o‘simliklarning turlaridan foydalanish mumkin.
O‘zbekistonda yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklardan tibbiyotda foydalanish uchun tavsiyalar
O‘zbekiston viloyatlari har xil geografik mintaqalarga joylashgani tufayli, o‘simliklarni turi va ulardan olinadigan mahsulotni hajmi har xil bo‘lganligi tufayli, biz ish jarayonida yig‘ilgan ma’lumotlarimizga suyangan holda 5 ta viloyatni nisbiy dorivor o‘simliklarga boy deb chiqardik. Tavsiya etilgan o‘simliklarni o‘sadigan erlari va zahiralari aniqlangan.
Samarqand viloyati (Misol tariqasida)]
a) G‘arb tumanlarida uchraydigan va yig‘ib olinsa bo‘ladigan dorivor o‘simliklar:
- bozulbang – Lagochilus inebrians Bge. (qizil kitobda),
labguldoshlar-Lamiaceae
- isiriq (garmala) Peganum garmala L., tuyatovondoshlar-Zygophyllaceae
-oqquray (psoraleya) – Psoralea drupacea Bge., dukkakdoshlar- Fabaceae
- achchiqmiya (sofora tolstoplodnaya) – Sophora pachycarpa C.A.Mey., dukkakdoshlar-Fabaceae
- bodomcha (mindal) – Amygdalis spinosissima Bge.Mem., ra’noguldoshlar – Rosaceae
B) Janubiy SHarq erlarida uchraydigan dorivor o‘simliklar:
- qizilpoycha (zveroboy sheroxovatыy) – Hypericum scabrum L.
- kiyik o‘ti (zizifora svetonosnaya) - Ziziphora pedicellata Pazijet Vved.
- ermon (polыn)- Artemisia absinthium L.
- tog‘rayhon - Origanum titthantum Contsch.
- na’matak har xil turlari – Rosa sp.
- sariq andiz – Inula grandis Schrenk.
- qizilmiya - Glycyrrhiza glabra L.
YUqorida keltirilgan dorivor o‘simliklardan tashqari nam erlarda, bog‘larda, soylarda va boshqa dehqonchilik erlarida tarqoq uchraydigan dorivor o‘simliklar ro‘yxati:
Suv qalampiri – Polugonum hydropiper L.
Kelin tili (SHaftoli bargli toron) – Polygonum percicaria L.
Qushtaron - Polygonum aviculare L.
Otquloq - Rumex confertus Willd.
Zubturum – Plantago major L.
Jag‘-jag‘ - Capsella bursa pastoris Medie).
O‘zbekistonda barcha olib borilgan resursshunoslik ishlarini tahlil qilib qo‘yidagi xulosaga keldik.
O‘zbekistonda yig‘ib olinishi mumkin bo‘lgan dorivor o‘simliklar
O‘simliklar nomi
Foydalaniladigan
kismi
Lotincha
Uzbekcha
Ruscha
Altahae armeniaca Ten.
Arman gulxayrisi
Altey armyanskiy
ildizi
Anabasis aphylla L*.
Bargsiz itsigek
Anabazis bezlistnыy
o‘t qismi
Berberis oblonga Schneid.
Qora zirk
Barbaris chyornыy
ildizi
Berberis vulgaris L.
Oddiy zirk
Barbaris obыknovennыy
mevasi
Hyoscyamus niger L*.
Mingdevona
Belena chyornaya
bargi
Helichgysum marocandlica L.
Samarqand buznochi
Bessmertnik samarkandskiy
guli
Crataegrus sanguinea Pall.
Isirik (adraspan)
Garmala obыknovennaya
guli, mevasi
Peganum harmala L*.
To‘q qizil do‘lana
Boyarыnshnik krovavokrasnыy
o‘t qismi
Polugonum hydropiper L.
Achchik toron
Gorets perechnыy
er ustki qismi
Polygonum percicaria L
SHaftoli bargli toron
Gorets pochechuynыy
er ustki qismi
Polygonum aviculare L.
Qush toron
Gorets ptichiy (sporыsh)
o‘t qismi
Adonis turcestanica Adolf.
Turkiston adonisi
Adonis Turkestanskiy
o‘t qismi
Inula grandis Schrenk.
Arman gulxayrisi
Altey armyanskiy
ildizi, ildizpoyasi
Melilotus officinalis Desr.
Bargsiz itsigek
Anabazis bezlistnыy
o‘t qismi
Hyoscyamus niger L*.
Qora zirk
Barbaris chyornыy
bargi
Datura stramonium L*.
Oddiy zirk
Barbaris obыknovennыy
bargi
Origanum tytnanthum Gontstch.
Mingdevona
Belena chyornaya
o‘t qismi
Hypericum perforayum L.
Samarqand buznochi
Bessmertnik samarkandskiy
o‘t qismi
Hypericum scabrum L.
Isirik (adraspan)
Garmala obыknovennaya
o‘t qismi
Acanthophyllum gypsophylloides Rgl.
To‘q qizil do‘lana
Boyarыnshnik krovavokrasnыy
ildizi
Verbascum thapsus L.
Achchik toron
Gorets perechnыy
guli, bargi
Verbascum soongoricum Schrenk.
SHaftoli bargli toron
Gorets pochechuynыy
guli
Urtica dioica L.
Qush toron
Gorets ptichiy (sporыsh)
bargi
Lagochilus inebrians Bge*.
Turkiston adonisi
Adonis Turkestanskiy
poyasini tepa qismi
Tussilago farfara L.
Arman gulxayrisi
Altey armyanskiy
bargi
Amygdalus communis L*.
Oddiy bodom
Mindal obыknovennыy
mevasi
Hippophae rhamnoides L*.
CHakonda (chirqanoq)
Oblepixa krushinovidnaya
mevasi
Capsella bursa pastoris L (Megic).
Jag‘ - jag‘
Pastush’ya sumka
o‘t qismi
Tanacetum pseuodachilla C.Winkl.
Tog‘ dastarboshi
Pijma gornaya
guli
Plantago major L.
Katta zubturum
Podorojnik bolshoy
bargi
Artemisia absinthum L*.
Achchiq shuvoq (erman)
Polыn gorkaya
o‘t qismi
Artemisia vulgaris L.
Oddiy shuvoq
Polыn obыknovennaya
o‘t qismi
Leonuris turcestanica*.
Turkiston arslonquyrug‘i
Pustыrnik turkestanskiy
o‘t qismi
Glycyrhiza glabra L.
SHirinmiya
Solodka golaya
ildizi
Vexibia pachycarpa Jakovl.
Achchiq miya
Sofora tolstoplodnaya
o‘t qismi
Sphaerophysa salsula Pall*.
SHildirbosh (sho‘r bo‘yan)
Sferofiza solonsovaya
o‘t qismi
Thermopsisalterniflora Rgl.
Ketma ket gulli afsonak
Termopsis ocherednotsvetkovsh
o‘t qismi
Achilla millefolium L.
Oddiy bo‘ymadaron
Tыsyachelistnik obmknovennsh
o‘t qismi, guli
Ungernia Victoris V ed*.
Viktor qoraqovig‘i
Ungerniya Viktora
bargi
Equisetum arvense L.
Dala qirqbo‘g‘imi
Xvosh polevoy
o‘t qismi
Cichorium intubus L.
Sachratqi (oddiy)
Sikoriy obыknovennыy
o‘t qismi, ildizi
Bidens tripartita L.
Qoraqiz (iftikanak)
CHereda trexrazdelnaya
o‘t qismi, ildizi
Rosa Sp.
Na’matak turlari
Vidы shipovnika
mevasi
Rumex confertus Willd.
Dorivor otquloq
Щavel konskiy
mevasi, ildizi
Ephedraequisetina Bunge*.
Tog‘ efedrasi, t. qizilchasi
Efedra xvoщevaya (gornaya)
o‘t(poyasini yashil qismi)
Ilova: * - yulduzcha bilap belgilangan o‘simliklar xomashyosi farm sapoatda ishlatilishi mumkin
Ekish uchun tavsiya etilgadigan dorivor usimliklar ro‘yxati
(maxsus xo‘jaliklarda)
№
O‘simliklar nomi
Foydalaniladigan kismi
Lotincha
O‘zbekcha
Ruscha
1
Anisum vulgare Yaerth.
Arpabodiyon
Anis obыknovennaya
mevasi
2
Foeniculum vulgare Mile.
Ukrop (dorixona turi)
Ukrop aptechnыy
mevasi
3
Valeriana officinalis L.
Dorivor valeriana
Valeriana lekarstvennaya
ildizpoya
4
Erysimum canescens Roth.
Erizimum
Jeltushnik serыy
er ustki kismi
5
Calendula officinalis L.
Tirnoqgul
Nogotki aptechnыy
guli
6
Cassia acutifolia D.e.l.
Makkai sano
Kassiya ostrolistnaya
bargi
7
Atropa belladonna L.
Belladonna
Belladonna
bargi
8
Convallaria majalis L.
Marvaridgul
Landsh mayskiy
er ustki kismi
9
Mentha piperita L.
YAlpiz (dorixona turi)
Myata perechnaya
bargi
10
Rubia tinctorum L.
Ro‘yan
Marena krasilnaya
ildizpoya
11
Solanum lacianitum Ait.
Bo‘lakli ituzum
Paslyon dolchatыy
sr ustki kismi
12
Matricaria recutita L.
Moychechak
Romashka aptechnaya
guli
13
Thymus srpyllum L.
Tog‘jambul
Timyan polzuchiy
er ustki kismi
14
Chelidonium majus L.
Qoncho‘p
CHistotel bolshoy
er ustki kismi
15
Salvia officinalis L.
Dorivor mavrak
SHalfey lekarstvennыy
bargi
16
Helichrysum arenarium D.e.c.
Bo‘znoch
Bessmertnik peschanыy
guli
17
Dioscorea nipponica Macino.
YAms (dioskoreya)
Dioskoreya nipponskaya
ildiz va ildizpoya
18
Hypericum perforatum Z.
Dalachoy
Zveroboy prodыryavlennыy
er ustki kismi
19
Coriandrum sativum Z.
Kashnich
Koriandr posevnoy
mevasi
20
Urtica dioica L.
Gazanda
Krapiva dvudomnaya
Bargi
21
Rhaponticum carthamoides llijn.
Levzeya
Levzeya saflorovidnaya
ildiz va ildizpoya
22
Leonuris guinguelabatus B.g.
Arslonquyruq
Pustыrnik pyatilopastnыy
er ustki kismi
23
Tanacetum vulgare L.
Dastarbosh
Pijma obыknovennaya
Guli
24
Orthosiphon stamineus Benth.
Ortosifon
Ortosifon
tыchinochnыy
Bargi
25
Achillea millefolium L.
Bo‘ymadoron
Tыsyachelistnik obыknovennыy
yer ustki kismi
26
Digitalis purpurea L.
Angishvonagul
Naperstyanka purpurovaya
Bargi
27
Digitalis grandiflora Mill.
Naperstyanka krupnotsvetkovaya
Chet ellardan olinadigan dorivor ayrim o‘simliklar ro‘yxati
№
O‘simliklar nomi
Xom ashyo
Lotincha
Uzbekcha
Ruscha
1
Acorus calamus L.
Igir
Air bolotnыy
Ildizpoya
2
Aralis mandshurica R.Maxim.
Manchjuriya araliyasi
Araliya manchjurskaya
Ildizi
3
Ledum palistre L.
Botqoq ledumi
Bagulnik bolotnыy
yosh shoxlari
4
Betula verrucosa Ehrh.
Qayin daraxti
Beryoza borodavchataya
kurtak va bargi
5
Vaccinum vitis idaea L.
Brusnika
Brusnika
Bargi
6
Rhamnus cathartica L.
Itjumrut
Joster
Mevasi
7
Echinopanax elatum Nacai.
Baland buyli exinopanaks
Zamanixa vыsokaya
ildiz va ildizpoya
8
Sanguisorba officinalis L.
Zangvizorba
Krovoxlyobka lekarstvennaya
ildiz va ildizpoya
9
Frangula alnus Mill.
Frangula
Krushina olxovidnaya
Pustlog‘i
10
Convallaria majalis L.
May marvaridguli
Landыsh mayskiy
Bargi
11
Rhaponticum carthamoides Jljin.
Levzeya
Levzeya
Ildizpoya
12
Licopodium clavatum L.
Dorixona plauni
Likopodiy
spora
13
Juniperus communis Z.
Oddiy archa
Mojjevelnik obыknovennыy
kubba
14
Taraxacum officinale Web.
Qoqio‘t
Oduvanchik lekarstvennыy
ildizi
15
Alnus incana Moench.
Kulrang olxa
Olxa seraya
gudda
16
Alnus glutinosa Gaerth.
Oddiy dastarbosh
Pijma obыknovennaya
guli
17
Rhodiola rosea Z.
Pushti rodiola
Rodiola rozovaya
ildizi
18
Pinus silvestris Z.
Oddiy karag‘ay
Sosna obыknovennaya
kurtagi
19
Gnaphalium uliginosum L.
Gnafalium
Sushenitsa bolotnaya
er ustki qismi
20
Arctostaphulos uva urci Spreng Z.
Dorivor toloknyanka
Toloknyanka obыknovennaya
bargi
21
Menyanthes trifoliate L.
Uchbarg
Trilistnik vodyanoy
bargi
22
Padus racemosa Gilib.
Oddiy shumurt
CHeryomuxa obыknovennaya
mevasi
23
Vaccinum myrtillus L.
CHernika
CHernika
mevasi
24
Eucaliptus Spec.
Ekvalipt turlari
Ekvalipt sharikovыy i dr.
bargi
Obodonlashtirish va ko‘kalamzorlash maqsadida ekilishi mumkin bo‘lgan dorivor o‘simliklar