Toshkent moliya instituti andijon fakulteti 70-22 guruh talabasi

2.Bilishning bosqichlari. Hissiy va mantiqiy bilish
Tashqi olamning inson miyasida in’ikos qilinishi murakkab dialektik
jarayondir. Bilish jarayonida narsani, hodisani to’la va mukammal aks ettirish
uchun ma’lum bir yo’l bosib o’tiladi. Bilish tafakkurning o’rganayotgan
predmetga yaqinlashuvidan, fikrning bilmaslikdan bilishga qarab, to’la va
mukammal bo’lmagan bilimdan to’la va mukammal bilimga qarab harakat
qilishidan iborat cheksiz jarayonni tashkil etadi. Bilish eskirib qolgan
nazariyani yangi nazariyalar bilan almashtirib, eski nazariyalarni yanada
aniqlab, olg’a qarab boradi hamda voqelikning tobora yangidan-yangi
tomonlarini ochadi. Bilish jarayonida amaliyot muhim rol o’ynaydi. Amaliyot
ko’pqirrali va sermazmun tushuncha bo’lib o’z ichiga inson faoliyatining
barcha shakllarini qamrab oladi. Amaliyotning asosini mehnat, moddiy ishlab
chiqarish tashkil etadi. Bundan tashqari, siyosiy kurash, milliy ozodlik harakati,
milliy tajriba ham amaliyotga kiradi. Amaliyot insonning o’ziga xos faoliyati
bo’lib, faqat ulargagina tegishlidir. Amaliyot insonlarning, tarixan yuzaga
kelishi jarayonida shakllanib, barcha jamiyatlar taraqqiyoti yo’lida rivojlanadi
va mukammallashadi. Amaliyot tarixiy taraqqiyot sub’ekti hisoblangan
insonning, uning uchun ob’ekt hisoblangan moddiy olam bilan bog’lanishidir.
Bunday aloqadorlik jarayonida sub’ekt faol rol o’ynaydi. Amaliy ta’sir faqat
ob’ektni emas, balki sub’ektning o’zini ham o’zgartiradi. Amaliyot sub’ekti
alohida insonlar, ijtimoiy guruhlar, sinflar, butun jamiyat ham bo’lishi mumkin.
Qachonki, bunday sub’ekt sifatida inson bo’lar ekan, amaliyot alohida faoliyat
tusini oladi va u bilan bog’langan bo’ladi. CHunonchi, har bir inson shu
jamiyat a’zosi bo’lar ekan, o’zining harakatlari bilan alohida jamoat a’zosi
bo’lib maydonga keladi. Shuning uchun ham alohida odamning faoliyati
ijtimoiy amaliyotning bir bo’lagi bo’lib hisoblanadi. Amaliyot hamma vaqt
ijtimoiy faoliyat bo’lgan va bundan keyin ham shunday bo’lib qoladi.
Amaliyotning bilish jarayonidagi roli quyidagilarda namoyon bo’ladi:

---

9
birinchidan, amaliyot bilishning boshlang’ich nuqtasi va asosidir. Eng avvalo
shuni e’tiborga olish kerakki, bilishning o’zi amaliyot asosida va ayniqsa
moddiy ishlab chiqarish ta’siri ostida vujudga kelgan. Bundan tashqari,
amaliyot bilish oldiga ma’lum vazifalarni qo’yadi va ana shu vazifalarni hal
qilish uchun yordam beradi, jumladan u ilmiy bilishni asbob-uskunalar bilan
qurollantiradi; ikkinchidan amaliyot bilishning maqsadi hamdir. Inson bilish
natijalaridan o’zining amaliy faoliyatida foydalanish uchun ham atrof-
tevarakdagi dunyoni bilib boradi, taraqqiyot qonunlarini ochadi; uchinchidan,
amaliyot haqiqatning mezonidir. Inson bilimlarining ob’ektiv olamga mos
kelishi yoki kelmasligi amaliyot jarayonida tekshiriladi. Amaliyot jarayon
bo’lib, bunda munozarali masalalar, nazariy muammolar hal qilinadi. Tabiat va
jamiyat qonunlari to’g’risidagi bilimlar ham amaliyot jarayonida tekshiriladi.
Bilish ikki bosqichdan: hissiy va mantiqiy ya’ni jonli mushohada (sezish) va
mavhum tafakkur (fikrlardan) iboratdir. Bilishning boshlang’ich bosqichi jonli
mushohada, ya’ni ob’ektiv dunyoning buyumlarini bevosita sezgi a’zolari
yordamida aks ettirishdir. Ibn Sinoning fikricha, “Sezish — bu shunday
ta’sirki, u tashqi narsalarning o’zi bo’lmay, balki bizning hislarimizda vujudga
keladi. His moddiy obrazning ko’zgusi bo’lib, moddiy shakllarning bo’yi, eni
bilan birga ifodalanganligi sababli, ularni inson moddiy asossiz in’ikos eta
olmaydi va jismlarni bilolmaydi”. Jonli mushohadaning bilishdagi roli
muhimdir, uning yordamida dunyo haqida aniq bilimlar kelib chiqadi. Lekin
bilishning bu bosqichi ma’lum darajada cheklangan. Bu bosqichda narsa va
hodisalarning ba’zi bir tomonlari va xususiyatlarinigina bilib olish mumkin.
Narsaning muhim belgilari, ularning ichki bog’lanishlari mohiyatlari esa
bilishning ikkinchi bosqichida tushuncha, hukm va xulosa, ya’ni mavhum
tafakkur yordamida aks ettirilishi mumkin. Bilishning bir bosqichdan ikkinchi
bosqichga ko’taradigan narsa — amaliyotdir. Mehnat jarayoni, ishlab chiqarish
ehtiyojlari narsa va hodisalar asosida yotgan qonuniyatlarni ochishni talab
qiladi.

---

10
Hissiy bilishga, jonli mushohadaga bilishiing sezgi, idrok va tasavvur shakllari
kiradi. Tashqi dunyoning bu in’ikos shakllari bir-biri bilan organik aloqada
bo’lib, alohida-alohida uchramaydi. Biz yuqorida sezgi haqida gapirib o’tgan
edik. Jonli mushohada jarayonidagi sezgi tashqi dunyo narsa va hodisalarini
bilishning birinchi qadamidir. Inson miyasida hosil bo’ladigan tasavvur va fikr
tashqi dunyo narsalarining sezgi orqali ta’siri natijasida yuzaga kelishi
mumkin. Ba’zi faylasuflar sezgini tashqi dunyodan ajratib, uni narsa va
hodisaga nisbatan birlamchi deb uqtirmoqchi bo’ladilar, sezgini yagona reallik
deb hisoblaydilar. O’tmishda bu fikrni Berkli, Yum, Avenarius va boshqalar
ilgari surgan edilar. Biz sezgilarimiz yordamida narsa va hodisalarni bilib
olamiz va idrok qilamiz, ularning xossalarini, o’xshashliklarini, farqlarini
anglaymiz. Sezgi harakat qiluvchi materiyaning obrazi sifatida idrok uchun
asos bo’ladi. Idrok ham ongimizni tashqi dunyo bilan bevosita bog’laydi. U
sezgidan sifat jihatdan farq qilib, predmetning butun obrazini beradi. Idrok
narsaning turli xossalarini qayta ishlab, ularni birlashtiradi. Demak, idrok
deganda turli sezgi a’zolari bergan ma’lumotlar asosida miyada tashqi
qo’zg’atuvchining — bir butun obrazi hosil bo’lishi tushuniladi. Sezgi va idrok
tashqi dunyo narsalarining ob’ektiv to’g’ri in’ikosini beradi. Bu in’ikosning
to’g’ri ekanligi amaliyotda isbotlanadi. Inson o’zining amaliy faoliyatida o’zi
idrok qilayotgan narsa bilan odamning o’zida shu narsa to’g’risida hosil
bo’lgan sezgi va idrokning o’xshashligini belgilaydi. Inson tashqi dunyo
narsalarini o’zgartirishi mumkin. Asboblardan foydalanish jonli mushohadada
katta ahamiyatga ega. Masalan, biologiya, fiziologiya sohasida tajriba
o’tkazishda mikroskopni qo’llash shu fanning rivojlanishini tezlashtiradi.
Chunki u inson ko’zi bilan ko’rolmaydigan xususiyatlarni ko’rishga yordam
beradi. Asbobning takomillashishi yangi kashfiyotlarni vujudga keltiradi.
Mikroskop yordamida organizmlarning hujayralardan tuzilganligi aniqlandi,
kasalliklarni tug’diruvchi mikroblar topildi. Elektron mikroskop mikrodunyo
hodisalarini o’rganish sohasida tajriba o’tkazishda katta ahamiyatga ega bo’ldi.

---

11
Amaliy faoliyat, fan va texnikaning rivojlanib borishi insonga har xil vositalar,
asbob va uskunalar yaratish va hissiy bilish chegarasini kengaytirish
imkoniyatini beradi. Demak, sezgi, undan keyin esa idrok ob’ektiv olamning
sub’ektiv obrazini hosil qiladi. Tasavvur — mavhum tafakkurga o’tishdagi
oxirgi bosqichdir. U narsa va hodisalarning avvalgi ta’siri natijasida
xotiramizda qolgan taassurotlarning qaytadan esga olinishi bilan bog’liqdir.
Tasavvurdagi yangi obrazlar ilgarigi obrazlar bilan taqqoslash orqali yuzaga
kelishi mumkin. U mavhum tafakkur uchun asos bo’ladi. Idrok qilinayotgan
narsalar va hodisalar ichki qonuniyatli bog’lanishlarni ochish uchun mavhum
tafakkurga o’tishi kerak. Mavhum tafakkur esa voqeani chuqur bilishga
imkoniyat yaratadi. Hissiy bilish aniq narsalar obrazini hosil qiladi, lekin u
hodisalar mohiyatini ochib bera olmaydi. Demak, hodisalar mohiyatini bilish
uchun ayrim narsalarga emas, ko’p narsalarga xos bo’lgan umumiylikni
topmoq kerak. Mavhum tafakkur hissiy bilishdan sifat jihatidan farq qiladi. U
bevosita aniq bitta narsadan uzoqlashib, bir nechtasiga xos bo’lgan
umumiylikning mohiyatini aniqlab beradi, ularning rivojlanish qonuniyatlarini
ochib beradi. Masalan, grammatika ayrim so’zlar orqali umumiylikni belgilab
beruvchi inson tafakkurining mavhumlovchi ishidir. Shunday qilib, hissiy
bilish bilan mavhum tafakkur bir butun bilish jarayonining sifat jihatdan
turlicha bo’lgan va ayni vaqtda bir-biri bilan bog’liq, bo’lgan bosqichlaridir.
Mavhum tafakkur hissiy bilishdan kelib chiqadi, jonli bilish esa qonuniyat
bilan o’sib, mavhum tafakkurga asos soladi. Mantiqiy bilish — bilishning
rivojlanishidagi sifat jihatidan yangi, yuqori pog’onasidir. Mantiqiy bilishda
inson mantiqiy tafakkur yordamida voqelikning rivojlanish qonuniyatlarini
bilib oladi. Ob’ektiv reallikni bilish dialektikasida sezgi va idrokning yuzaki
obrazlari tasavvur obrazlaridagi abstraktsiya elementlari bilan birlashib
mavhum tafakkurga qarab aylanadi. Tafakkur esa, garchand jonli mushohada
materiallariga asoslansada, bilish jarayonining sifat jihatidan murakkab
bo’lgan yuqori bosqichidir. Bizga ma’lumki, sezgi obrazlari tashqi olamning

---

12
in’ikosidir, ya’ni tashqi olam sezgimizga qanday ta’sir qilsa, shundayligicha
aks etiladi. Lekin tafakkur obrazlarida boshqacharoq, unda tashqi olamning
ichki mohiyati, aloqa va bog’lanishlari hamda rivojlanish qonun va
qonuniyatlari aks etadi. Tafakkur obrazlarining uchta asosiy xususiyati bor:
1.Tafakkur obrazlari mavhumlik xususiyatiga ega, ya’ni tafakkur obrazlari
hosil bo’lishi uchun ifoda qilinayotgan tashqi olam bevosita ko’z oldimizda
bo’lishi shart emas. Tafakkurga xos bo’lgan ana shu jarayon abstraktsiya
deyiladi.
2 Tafakkur obrazlari umumlashgan xususiyatga ega. Umumlashtirish esa bizga
ta’sir etayotgan narsa yoki hodisaning barcha sifat va xususiyatlaridagi muhim
bo’lmagan ikkinchi darajalilarini chetga surib, asosiy tomonlarini taqqoslash
va fikran bir-biri bilan bog’lashdir.
3.Tafakkur obrazlari til bilan bog’langandir. Bilish jarayonida paydo
bo’layotgan har bir tushuncha til orqali ro’yobga chiqadigan ong omilidir.
Ratsionalizm (lotincha «rationalis, ratio» — aql so’zidan) namoyandalari sezgi
a’zolariga ishonmaydilar va aqlni, abstrakt tafakkurni haqiqiy bilimning
birdan-bir manbai deb biladilar.Modomiki, hissiy bilish bilan mantiqiy bilish
birlikda maydonga chiqar hamda bir-birini to’ldirar va boyitar ekan, bilishda
sezgilar beradigan ma’lumotlarga ham, aqliy xulosalarga ham mensimaslik
bilan qarash mumkin emas.Substantsiyani faqat aql qabul qiladi va bunda
aktsidentsiya aql uchun vosita bo’lib xizmat qiladi. Aql ranglar ostida shu
rangga ega bo’lgan narsa borlig’ini, ovoz ketida ovozi kelayotgan narsa
mavjudligini biladi, aqlning boshqa sezgilar bilan munosabati ham shuning
kabidir»1.Ibn Sinoning fikricha, «Aql tarozisida o’lchanmagan har qanday
bilim chin bo’lolmaydi, demak u haqiqiy bilim emas». Hissiy va aqliy bilish
jarayonining dialektik birligi haqiqatga erishishning yakkayu — yagona
yo’lidir.
1
Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri.-T.:“Xalq merosi”,1993.-174-bet.

---

13