Toshkent Moliya Instituti Andijon fakulteti "Ijtimoiy gumanitar fanlari" kafedrasi Moliyaviy xisob fanifanidan

2.Avtomatlashtirilgan joyi foydalanuvchining ish faoliyatini avtomatlashtirish vositasi
Vazifaviy texnologiya ba’zi bir qoidalar bo'yicha amalga oshirilayetgan ta’minlovchi va predmetli texnologiyalar sintezidan iborat bo'ladi. Ma’lumotlarni qayta ishlashni qandaydir muhim va shu bilan birga vaqti avtomatlashtirilgan axborot tizimining bir qismi bo'lib u texnik, dasturiy tashkiliy (xodimlar) va axborot qismlaridan iborat platformaga asoslanadi.
Yakuniy natijada foydalanuvchini-hisobchi, foydalanuvchi-bajaruvchi ham alohida avtomatlashtirilgan axborot tizimini va har qanday majmuaga biriktirilgan birikmasini qo'llash mumkin. Boshqaruv xodimi, qaror qabul qiluvchi shaxsning maqsadlarini bajarilishini qo'llab quvvatlovchi ta’minlovchi va xizmat axborot texnologiyalarining majmuasi avtomatlashtirilgan ish joylari (AIT) asosida tashkil qilinadi. Avtomatlashtirilgan ish joylarining belgilanishi qaror qabul qilinuvchi shaxsning (QQQ) oldiga qo’shilgan maqsadlariga erishishi uchun qarorlarini shakllantirish va qabul qilinishni axborot jihatidan qo'llab -quvvatlashdan iborat bo'ladi.
Hozirgi paytda boshqaruv sohasi xodimlarining (hisobchilar, bank kredit tizimi mutaxassislari va hokazo) faoliyati rivojlangan texnologiyalardan foydalanishga yo'naltirilgan. Boshqaruv vazifalarni tashkil qilish va amalga oshirish ham boshqaruv texnologiyalarning o'zini, ham axborotlarni ishlab chiqishning texnik vositalarini tubdan o'zgarishini talab qiladi. U borgan sari kiruvchi axborotlarni avtomatik qayta ishlash tizimidan boshqaruv xodimlari tajribalarni jamlash eng samarali iqtisodiy qarorlarni tahlil qilish, baholash va ishlab chiqarish vositasiga aylanmoqda.
Avtomatlashtirilgan ish joiy (AIJ) - yakuniy foydalanuvchiga ma’lumotlarni ishlab chiqarish va aniq muammoli sohada boshqaruv vazifalarini avtomatlashtirishni ta’minlovchi axborot dasturiy va texnik resurslar majmui sifatida namoyen bo'ladi.
AIJ tashkil qilinishi shuni nazarda tutadiki, axborotlarni jamlash, saqlash va qayta ishlash bo'yicha asosiy operatsiyalar hisoblash texnikasini zimmasiga yuklanadi, iqtisodchi esa qo’lda bajariladigan operatsiyalar va boshqaruv qarorlarini tayerlashda ijodiy yendashishni talab qiluvchi operatsiyalarning bir qismini bajaradi.
AIJ asosiy oddiy vazifalaridan biri axborotli-ma’lumotnomali bazalarni to'ldirish, qayta ishlash va saqlashdir. Ushbu vazifani yaxshi darajada bajarish uchun foydalanuvchining ish qobiliyatiga va iqtisosligiga bog'liq. Boshqaruv jarayenlarni amalga oshirish sharoitlarda AIJ tadbiq etishdan maqsad boshqaruv vazifalari majmualashtirishni (integratsiyasini) kuchaytirishdan iborat.
Foydalanuvchi iqtisodchining avtomatlashtirish ish joiyni konseptual chizmasi 5 chizmada keltirilgan.
Ushbu chizmadan ko'rinib turibdiki avtomatlashtirilgan ish joyini tashkil qilishda va ish jarayenida shaxsiy kompyuterdagi ma’lumotlar bazasi quyidagilarni ta’minlaydi.
1) Foydalanuvchiga nisbatan soddallik, qulaylik va do’stonalik (bularni interfeysdagi rejimlar ta’minlaydi);
2) Foydalanuvchining aniq vazifalariga moslashishning soddaligini;
3) Yuqori ishonchlilikni;



5-chizma. Iqtisodchining konseptual chizmasi

4) texnik xizmati ko'rsatishning nisbatan sodda tashkil qilinishini.

Avtomatlashtirilgan ish joyini samarali tartibi uning mahalliy hisoblash tarmoqlari doirasida ishchi stansiyalar sifatida faoliyat yuritishdir. Bunda axborot hisoblash resurslarini bir necha foydalanuvchilar o'rtasida taqsimlash talab qilinadigan variantlar maqsadga muvofiqdir va har bir foydalanuvchiga servis bazaga chegaralangan kirim imkoniyati o'rnatiladi.
3.Buxgalteriya hisobida avtomatlashtirilgan texnologiyalari
Buxgalteriya vazifalarni yechishni avtomatlashtirgan axborot texnologiyalari asosida tashkil qilish deganda buxgalteriya hujjatlarni tuzish paytida birlamchi ma’lumotlarni yozishdan boshlab yakuniy moliyaviy hisobotni tuzish bilan yakunlovchi operatsiyalarning yigindisidir. Hozirgi bosqichda temir yo’l transportida buxgalteriya vazifalarni axborot texnologiyasi asosida markazlashtirilgan holda olib boriladi.
Axborot to'plamlarning har xil turlari hisob vazifalarni ishlab chiqarishga asos bo'ladi. 1 chi turdagi birlamchi hujjatlarni yig'ish va ro'yxatga olish bosqich bilan bog'liq. Chunki mahalliy kompyuterdan foydalanishda ularni mashina bilan shakllantirish imkoniyati paydo bo'ladi va ushbu hujjatlarni yaratish jarayeni avtomatlashtiriladi.
2 chi turdagi axborot to'plamlari o'zgaruvchan axborotlarning fayllari, massivlar va shaxsiy kompyuter xotirasidagi shartli doimiy axborotlar bazasi. Shartli-doimiy axborotlar fayllari loyihasini tadbiq etishda bir marta bazaga kiritiladi, ko'p marta foydalaniladi va ularga muayyan ravishda kuzatishlar kiritiladi. Bularga har xil ma’lumotnomalar, asosiy vositalar hisobi bo'yicha varaqlar, xodimlarning shaxsiy varaqlari va h.k. Markazlashtirilgan ishlab chiqarish sharoitlarida texnologik jarayenining barcha operatsiyalari hisobi tomonidan uning ish joyidan bajarilayetgandan mazmuni bir o'z o'zgaradi. Barcha operatsiyalarni bajarish jarayenida o'sha vaqtning o'zida monitorda ko'rsatib beriladi (6-chizma).
Avtomatlashtirish ish joyini tashkil etish sharoitlarda ma’lumotlarni ishlash va qayta ishlash texnologik jarayenida quyidagi asosiy operatsiyalar qo'llaniladi:
I. Avtomatlashtirish ish joyilarda boshqa mutaxassislarning kelib tushgan boshlang'ich ma’lumotlarni kiritish 3 turga bo'linadi:
1. Aloqa kanallari bo'yicha;
2. bevosita klaviatura orqali
3. Boshlang'ich mashina tashig'ichlarda tayyorlash va qayd
etish;
II. Dialog rejimida yeki berilgan qidiruv tanlov bo'yicha yakuniy ko'rsatkichlarni chiqarish.
III. Mashinogrammalarni avtomatlashtirilgan holda ishlab chiqarish va foydalanuvchilarqa usatish.



ЭХМда хисоблаш

6-chizma. AIJni tuzilmaviy chizmasi
Buxgalter avtomatlashtirish ish joyida pul mablag'larning hisobini asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar hisobini debitorni va kreditor bilan hisoblarni bevosita yuritishni imkoniyati mavjud hisob jarayenida avtomatlashtirilgan ravishda barcha to'lov hujjatlarni tayyorlash mumkin, belgilangan muddatlarda buxgalteriya va moliyaviy hisobotlarni shaklantirish va tayyorlash, bosh kitobini va balans hujjatini (barcha ilovalari bilan) tezkor holda tayerlash va chiqarish mumkin.
Buxgalteriya avtomatlashtirish ish joyining manbalariga:
1) "Analitik va sintetik hisobotlarning yagona tizimi;
2) me’yoriy ma’lumotnoma bazasi umumlashtirish tizimi;
3) axborotlarni kodlash va tasniflash yagona tizimi;
4) echiladigan vazifalarning o'zaro aloqadorligi;
5) foydalanuvchi xohishiga ko'ra tanlov va reglament rejimidagi to'liq yeki qisman yakuniy ma’lumotlarni shakllantirish va chiqarish;
6) Texnologik jarayenining har bir bosqichda ma’lumotlarning xaqqoniyligini nazorat qilinishi.
Buxgalter-foydalanuvchi yechiladigan masalalar standartlashi ro'yxati quyidagi namunaviy ro'yxatidan iborat:
1) bank operatsiyalarning hisobi;
2) kassa operatsiyalarning hisobi;
3) asosiy vositalar hisobi;
4) ishlab chiqarish harajatlar hisobi;
5) mehnat va ish haqi hisobi;
6) byudjet bilan hisobotlar;
7) tez eskiruvchi va arzon baholarda tez eskiruvchi buyumlar hisobi;
8)maxsus kiyimni hisobga olish;
9) moddiy boyliklar hisobi;
10) hisobdor shaxslardan hisobi hamda aylanma va saldo balanslarni tuzish.
Buxgalter avtomatlashtirish ish joyida "Bosh menyu"ning tarkibi ro'yhatini quyidagi tuzilmaviy sxemada (7-chizma) ko'rish mumkin.
1. Bank rejimi quyidagi hujjatlarni shakllantirish va tayyorlashni ta’minlaydi: to'lov, to'lov talabnoma hujjatini o'z vaqtida to'lov talabnomani to'lamagan qaydnoma ro'yxatini bankga to'lov hujjatlarni jo'natilgan qaydnomalarni hamda bank tayyorlab qo’ygan hujjatlarning qayta ishlash jurnali. Ushbu jurnalga yezilgan hujjatlar har kunda qayta ishlanadi va hisob davr bo'yicha avtomatlashtirilgan tarzda aylanma qaydnoma hujjati chiqariladi.
"Bank" punkti bosh menyuning quyidagi bandlar bilan bog'liq - ish haqi, kassa, balans, hisobdor shaxslar.
2. Kassa operatsiyalari kun davomida olib boriladi va hisobga olinadi; kirim va chiqim kassa orderlari, g'aznachi hisoboti avtomatlashtirilgan ravishda shakllanadi, deponent summalari bo'yicha kerakli hujjatlar shakllanadi, ya’ni yepilgan to'lov hujjatlar bo'yicha deponent summalari ro’yxati tuziladi.
3. Ish haqi bandida bo'nak to'lov hisobi, ish haqi har xil turlari bo'yicha hisobi, qonun bo'yicha ish haqidan ushlanmalar, kompensatsiya to'lovlari, xodimlarning toifalari bo'yicha va ushlanmalari bo'yicha umumiy qaydnomalar shakllanadi va hisoblanadi. Buxgalter hisoblarni dialog rejimida olib boradi.
4. Ishlab chiqarish harajatlarining menyu rejimida temir yil tranportida o'z ishlab chiqarish bo'lsa ushbu band hisoblanadi. Bunda quyidagi masalalar yechiladi. Haqiqiy qilingan harajatlar hisobi va nazorati, reja ko'rsatkichlarning bajarilishi, bajarilgan ishlar va xizmatlar bo'yicha tannarx hisoblanishi, kalkulyatsiyaning shakllanishi va chiqarilishi hamda korxona tejami yeki ortiqcha harajat qilingan miqdori. Axborot aloqasi esa kassa, bank, hisobdor shaxslar, ish haqi, asosiy vositalar va balans bandlari bilan bog'liq.

7-chizma. Buxgalter AIJda hisob ma’lumotlarni qayta ishlash texnologiya chizmasi

5. Hisobdor shaxslar bandida buxgalter-foydalanuvchi bo'nak hisoblarni qayta ishlab chiqib, korxona bo'limlari bo'yicha umumiy ravishda safar harajatlar qaydnomalarni tuzadi va avtomatlashtirilgan ravishda hisobdor shaxslarga yezuvlarni kiritadi.

6. Balans eng muhim umumlashtiruvchi hujjat hisoblanadi va bosh menyuning aloqadorda bo'lgan buxgalter xo’jalik operatsiyalari jurnalini, bosh kitobi, saldo balansini, aylanma balansini, to'lagan soliqlar bo'yicha va hisobotlarni avtomatlashtirilgan ravishda nazorat qiladi.