Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

Marketingning fan sifatida rivojlanish evolyutsiyasi

Yillar	Nazariy asoslari	Usullar	Qo‘llash sohalari
1900- 1950yillar	Tovar haqida ta’limotning paydo bo‘lishi, tovar tarqatishga xos yondashuv, eksport va sotuv nazariyalarining yaratilishi	kuzatuv, xarid va sotuv jarayonining tahlili, iste’molchilarni sotib olish qobiliyati tahlili	ommaviy tovarlar ishlab chiqarish, qishloq xo‘jalik tarmoqlari
1960 yillar	Sotuv haqida ta’limot, sotuv hajmiga yo‘naltirilganlik tovar va uning funksiyalariga urg‘u berish, distribyuterlik nazariyasining shakllanishi	rag‘batlar tahlili, operatsiyalar tahlili, modellashtirish	iste’mol tovarlari iste’molchilari
1970 yillar	Qaror qabul qilishning ilmiy asoslari. Marketing tavsiya qiladi, sotuvga yo‘naltirilganlik, iste’molchiga qisman e’tibor	Faktoring, diskrimenant tahlil, matematik usullar, marketing modellari	Ishlab chiqarish vositalari va iste’mol vositalari iste’molchilari
19801990 yillar	Vaziyatli tahlil. Marketing menejment funksiyasisifatida, raqobat tahlili nazariyasi, ekologiya asoslarining shakllanishi, strategik marketing	pozitsiyalash, klaster tahlili, iste’molchilar tipologiyasi, ekspertiza, sabab va oqibat tahlili	Ishlab chiqarish vositalari, iste’mol vositalari, xizmat sohasi iste’molchilari
1991 yildan hozirga qadar	Marketing haqidagi ta’limot tadbirkorlikning funksiyasi va instrumentariysi sifatida. Bozor tarmoqlari nazariyasi, kommunikatsiyalar nazariyasi va o‘zaro ta’sir. Ijtimoiy va ekologik yo‘naltirilganlik	pozitsiyalash, klaster tahlili, iste’molchilar tipologiyasi, ekspertiza, iste’molchilar xulq-atvori modeli, benchmarking, o‘yinlar nazariyasi	Ishlab chiqarish vositalari, iste’mol vositalari, xizmat sohasi iste’molchilari, foydasiz korxonalar, tadbirkorlik subyektlari

Shuni ta’kidlash lozimki, 90 - yillar o‘rtalarida bozor tarmoqlarida marketing kommunikatsiyalari to‘g‘risida nazariya va uslubiyotlar yaratildi.

Rossiya Fanlar Akademiyasi, Sankt Peterburg moliya-iqtisod universiteti va boshqa oliy ta’lim muassasalari olim va tadqiqotchilari bozorni o‘rganish iste’molchilarni taqiq etish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlarni kengaytirdilar. Marketing rivojlanishi evolyutsiyasi uning iqtisodiyotning barcha sohalariga joriy etilishi bilan xarakterlanadi.
1-bosqichda Marketing amaliy iqtisodiyot sohasi sifatida ko‘rilib, sotuvni samarali tashkil qilish, sotuv jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan vaziyatlarni tahlil qilish, firma faoliyati rentabelligini oshirishga qaratilgan.
2-bosqichda Marketingning turli konsepsiyalari shakllandi. Bu davrda marketingning asosiy funksiyalari bozorni o‘rganish, reklama, sotuvni rag‘batlantirish, sotuvni rejalashtirish kabilarga katta e’tibor qaratiladi.
3-bosqichda Marketing bozor konsepsiyasini boshqarish sifatida ko‘rilib, marketingning nazariy va uslubiy asoslarini rivojlantirishga zarurat tug‘ildi.
4-bosqichda Marketing rivojining evolyutsiyasi marketingni boshqarish nazariyasini ishlab chiqish, bozorni o‘rganish usullarini mukammallashtirsh, narx, kommunikatsiya, sotuv siyosatini amalga oshirish orqali qarorlar qabul qilishni to‘g‘ri amalga oshirish bo‘yicha nazariy va amaliy ko‘rsatmalar ishlab chiqildi.
5-bosqichda Marketing – menejment nazariyasi rivojlana boshladi. Bu nazariya zamonaviy axborot texnologiyalariga asoslangan holda bozor tarmoqlarining xususiyatlari, o‘zaro bir biriga ta’siri kabi masalalarga katta e’tibor berildi. Raqobatli bozor sharoitida tovar sifati uning xarakteristikasi, xizmat sifatiga asosiy e’tibor qaratildi. Ekologik marketing konsepsiyasi shakllandi.
O‘zbekistonda 1980-yillardan boshlab iqtisodiyot o‘quv yurtlarida marketing kurslari o‘qitila boshlandi. Shu yillari marketing masalalari bilan S. Salimov, S. G‘ulomov, A. Bekmurodov, J. Jalolov, M. Qosimova, D.Muhitdinov, X.Raimov, A. Soliyev kabi olimlar ilmiy tadqiqot ishlari olib bordilar. 1986-yilda «Sovplastital» qo‘shma korxonasida birinchi bo‘lib marketing bo‘limi tuzildi. Shuningdek,
«Toshkent to‘qimachilik mashinasozlik zavodi» aksiyadorlik jamiyati, «V. P. Chkalov nomidagi Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi» davlat-aksiyadorlik birlashmasi, «Toshkent qishloq xo‘jaligi mashinasozligi» aksiyadorlik jamiyati kabi korxonalarda ham marketing bo‘limlari ochildi.⁴
Mamlakatimizda hozirda faoliyat ko‘rsatayotgan tijorat banklari, yirik ishlab chiqarish korxonalarining aksariyatida marketing bo‘limlari ish olib boradi.
Yillar davomida marketingning roli juda o‘zgaradi. Marketingningrivojlanishini tushunish zamonaviy marketingni tushunishga yordam beradi. Bozordagi holat, raqobat darajasi, atrof-muhitga qarab firmalar o‘zlari uchun turli marketing dasturlarini ishlab chiqishlari mumkin.
Marketing rivojlanishining 5 ta bosqichi:

1. oddiy savdo –sotiq davri;

   
   

2. ishlab chiqarish davri. Sanoat revolyutsiyasidan keyin to 1920yillargacha ko‘p kompaniyalar ishlab chiqarish davrida edilar («Ishlab chiqarish davri» da kompaniyalar ma’lum turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan); 3) realizatsiya davri.

   
   

1930-yillarga kelib G‘arb kompaniyalari ishlab chiqarish quvvatini keskin pasaytirdi, endi ishlab chiqarish muammo emas, balki raqobatda yengib chiqib o‘z mahsulotini sotish muhim edi, («Realizatsiya davrida» kompaniya raqobat kuchayganligi uchun sotuvga e’tibor qaratishi tushuniladi);

4. marketing bo‘limi davri;

   
   

5. marketing kompaniyasi davri;