Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

Iste’mol bozori - bu tovarlarni va xizmatlarni o‘zining shaxsiy ehtiyoji uchun sotib oladigan yakka shaxslar va oilalar majmuyidan iborat bo‘lib, ommaviy iste’molchilarga egaligi, raqobatning xilmaxilligi va markazlashmagan strukturaga ega ekanligi bilan xarakterlanadi.
Korxonalar (tashkilotlar) bozori esa o‘z navbatida, ishlab chiqarish - texnik maqsadlarda foydalaniladigan mahsulotlar bozori va davlat tashkilotlari bozoriga bo‘linadi.


Ishlab chiqarish - texnik maqsadlarda foydalaniladigan mahsulotlar bozori, deganda boshqa tovarlar ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan tovarlar va xizmatlarni sotib oluvchi korxonalar va shaxslarning majmuyi tushuniladi. Ishlab chiqarish – texnik maqsadlarda foydalaniladigan mahsulotlar bozori kam sonli xaridorlarga egaligi, lekin tovarlarning katta miqdorda sotilishi bilan xarakterlanadi.

Davlat tashkilotlari bozori, deganda esa o‘z faoliyatlarini yuritish uchun tovarlar va xizmatlarni sotib oluvchi yoki ijaraga oluvchi hamma bo‘g‘indagi davlat tashkilotlari tushuniladi.
Bozorni topish, tanlash, ularning talablarini bilish uchun bozor tushunchalari mohiyatini yaxshi bilish zarur. «Bozor» tushunchasi baho yordamida resurslar taqsimlanishini tahlil qilishda markaziy o‘rinda turadi.
Bozor – tovarlarni realizatsiya qilish, ayirboshlash sohasidagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar yig‘indisidir.
Tovar munosabatlari tizimida markaziy elementlardan biri bo‘lgan bozor ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida mustaqil ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi aloqalarni belgilashning hal qiluvchi vositasi bo‘lib yuzaga keladi. Bozor iqtisodiyoti yaqinda paydo bo‘lgan bo‘lsa, bozor esa undan ancha ilgari yuzaga kelgan.
Bozor – xaridor va sotuvchilar savdo bitimlarini amalga oshirish uchun to‘planadigan maxsus joy. Fond birjalari ham bozor hisoblanadi va vositachilar yoki makler (dallol)lar orqali harakat qiladi. Xaridor bilan sotuvchilarning uchrashish yo‘llari, shakllari ko‘p. Ularning uchrashishida yoki bozor munosabatlarida baho mexanizmi markaziy o‘rinda turadi, u talab va taklifni muvozanatga keltiradi. Talab va taklifning o‘zaro ta’siri, iste’molchilarning talab va ehtiyojlarini qondirish bu uzluksiz jarayondir. Bu jarayonda ishtirok etuvchi iqtisodiy kategoriyalarning asosiysi quyidagilardir.
EHTIYOJ – inson tomonidan biror–bir narsaning yetishmovchiligini his etish tuyg‘usidir.
ZARURAT – insonning ijtimoiy – iqtisodiy kelib chiqishi, madaniy, milliy, estetik, geografik joylashuvi va boshqa omillarning ta’siri asosida shakllanuvchi xohishidir. Xohish cheksiz bo‘lishi mumkin, lekin bu xohishni qondirish uchun pul mablag‘lari zarur. Shuning uchun inson o‘zi uchun eng muhim bo‘lgan xohishini qondirishga intiladi.
TALAB – iste’molchining konkret tovar yoki xizmat turiga bo‘lgan ehtiyojini pul bilan ta’minlab qondirilishidir.
XARID – bozorda ma’lum tovar yoki xizmatni sotib olish jarayoni. Bu jarayonda ayirboshlash va bitim operatsiyalari amalga oshiriladi.
BITIM – ikki tomon o‘rtasida ular uchun zarur bo‘lgan tovar va xizmatni sotish va sotib olish operatsiyasidir.
AYIRBOSHLASH – ikki tomon o‘rtasida ular uchun kerak bo‘lgan narsani ikkinchi tomonga boshqa bir narsani taklif etib savdo operatsiyasini o‘tkazishga aytiladi. Masalan, bir tonna shakarga 10 tonna kartoshkani ayirboshlash.
Bozorning umumiy holatini o‘rganish zamonaviy marketing tamoyillaridan biridir. Bozorni o‘rganishdan asosiy maqsad mavjud vaziyatda uning holatiga (konyunkturasiga) baho berish va bozorning rivojlanish istiqbolini, prognozini ishlab chiqishdan iborat. Marketing faoliyatida bozorni o‘rganishning asosiy elementlaridan biri bozor konyunkturasini o‘rganish bilan bog‘liq bo‘ladi.
XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida talab va taklif o‘rtasidagi muvozanat masalasini, ijtimoiy mahsulotni bozor konyunkturasiga bog‘liqligini birinchi bor klassik maktabini rivojlantirgan iqtisodchi olim Jan Batist Sey o‘rgangan edi. Bozorni kompleks o‘rganish bozor konyunkturasini tahlil qilish, bozor sig‘imini aniqlash va uni bozor “ishtirokchilari” (o‘yinchilari) orasidagi ulushlarga bo‘lishni, ehtiyojlar, xarid talabini tahlil qilishni va xaridorlar muomalasini modellashtirishni, aniq muhitni o‘rganishni, marketing kompleksini (tovar, narx, savdo va ilgariga harakatlantirish) tahlil qilishni ko‘zda tutadi.