Toshkent moliya instituti iqtisodiyot kafedrasi iqtisodiyot nazariyasi fanidan

O'zbekistonda YIM o'stirish uchun olib borilayotgan islohotlar

O ‘zbekistonda 2022–2026 yillarda yalpi ichki mahsuloti o‘sish sur’ati 6 foizdan kam bo‘lmasligi aytildi. Bu haqda Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi sektor mudiri Nozimjon Ortiqov Xalqaro press-klubning navbatdagi sessiyasida ma’lum qildi.

«Osiyo taraqqiyot banki yaqinda prognozlarini yangiladi. Pandemiya bilan bog‘liq ravishda vaziyat juda tez o‘zgaryapti. Xalqaro valyuta jamg‘armasi, Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki prognozlari 2021 yil uchun 4–5 foiz atrofida bo‘lgan edi, lekin Osiyo taraqqiyot banki noyabr oyi oxirlarida prognozlarini yangiladi. Bunda Markaziy Osiyodan tashqari butun Osiyo mintaqasi uchun iqtisodiy prognozlar pasaytirilgan. Agar mintaqalar kesimida qaraydigan bo‘lsak, Markaziy Osiyo davlatlari uchun iqtisodiy prognozlar yangilangan. O‘zbekiston, Ozarbayjon, Tojikiston kabi davlatlarda 2021 yilda 3 chorakda kuzatilgan kuchli iqtisodiy o‘sish hisobiga bu prognozolar yangilangan», — deydi Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markaziy sektor mudiri.



Ma’lumotlarga ko‘ra, 2026 yilga kelib, yillik elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmini 100 milliard kv soatdan oshirish reja qilingan. Agar iqtisodiy o‘sish 5–6 foizga rejalashtirilgan bo‘lsa, yillik elektr energiyasini ishlab chiqarish hajmi ham shu atrofda bo‘lishi kerak. Bu aholini barqaror elektr energiyasi bilan ta’minlash imkonini beradi.«O‘zbekiston qishloq xo‘jaligida ham katta potensiyalga ega. Ushbu tarmoqdagi yillik o‘sish sur’atini kamida 5 foiz atrofida ta’minlash ko‘zda tutilgan.Bu mehnat unumdorligi yuqori bo‘lgan ekinlar ekishga o‘tish, paxta-g‘alla yetishtirishni kamaytirish hisobiga issiqxonalar orqali meva-sabzavotlarni yetishtirish va eksport hajmini 2026 yilga kelib, 5 milliard dollarga yetkazish ko‘zda tutilgan», — deydi Nozimjon Ortiqov. Bundan tashqari, metallurgiya sohasida keyingi 5 yil ichida oltin va kumush ishlab chiqarishni 26 va 42 foizga oshirish, mis va qora metall ishlab chiqarishni 2 barobarga oshirish, tabiiy gazni qayta ishlab chiqarishni bugungi kundagi 8 foizdan 20 foizga yetkazish, gaz-kimyo sanoatida mahsulot ishlab chiqarish hajmini 2 milliard dollarga yetkazish ko‘zda
tutilgan. 2022–2026 yillarga mo‘ljallangan investitsiya dasturiga ko‘ra, kamida 70 milliard dollar atrofida xorijiy investitsiyalarini o‘zlashtirish, jami 120 milliard dollar atrofida umumiy investitsiyalarni o‘zlashtirish ko‘zda tutilgan.

4.Yalpimilliymahsulotni ko‘paytirish bo‘yicha takliflar

Ijtimoiy ishlab chiqarish, ya’ni turli omillarning harakati natijasida juda ko‘p turdagi tovarlar va xizmatlar massasidan iborat bo‘lgan yalpi ijtimoiy mahsulot vujudga keladi. Shu yaratilgan jami tovarlar va xizmatlar, ya’ni milliy mahsulotning yil davomidagi yig‘indisi mamlakat bo‘yicha ishlab chiqarishning umumiy natijasi bo‘lib hisoblanadi. Ishlab chiqarish jarayonini davom ettirish uchun, birinchidan, iste’mol qilingan ishlab chiqarish vositalarini faqat qiymat holidagina emas, balki uni moddiy buyum shaklida ham qayta tiklash zarur. Buning uchun albatta yaratilgan mahsulot tarkibida ma’lum miqdorda ishlab chiqarish vositalari natural shaklda mavjud bo‘lishi kerak. Ikkinchidan, ishchi kuchining qayta tiklanishi uchun mulk egalari va tadbirkorlarning shaxsiy iste’moli uchun yaratilgan mahsulot tarkibida zarur iste’mol buyumlari mavjud bo‘lishi shart. Shuning uchun ham moddiy mahsulotlar ikki xil tovar mahsulot sifatida mavjud bo‘ladi, bu esa o‘z navbatida, ikki yirik bo‘linmalar o‘rtasida tovar ayirboshlash imkonini beradi. Undan tashqari juda ko‘p korxona va tashkilotlar aholiga turli tuman xizmat ko‘rsatish bilan shug‘ullanadiki, ular mehnatining natijasi xizmatlarda namoyon bo‘ladi. Bu esa milliy mahsulotning muhim qismi turli xil xizmatlardan iborat ekanligini ko‘rsatadi. Shunday qilib, yil davomida mamlakatda yaratilgan milliy mahsulot natural jihatidan uch qismdan: ishlab chiqarish vositalari, iste’mol buyumlari va turli xil xizmatlardan iborat bo‘ladi.³Yil davomida ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarni, ya’ni milliy mahsulotni bunday uchta ko‘rinishga bo‘lib o‘rganish va bilish muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir. Chunki ularning har bir turi bo‘yicha talab va takliflar o‘rganilib, talabga yarasha ishlab chiqarish imkonini beradi. Yaratilgan mahsulot faqatgina natural jihatdan emas, balki qiymat jihatdan ham hisobga olinadi va uning qiymat tarkibi tahlil qilinadi.
Yaratilgan mahsulot qiymat jihatdan ham uch qismdan iborat bo‘ladi, ya’ni:1) ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan ishlab chiqarish vositalar qiymatining mahsulotga o‘tgan qismi (s);2) yangidan vujudga keltirilgan mahsulotning bir qismi, ya’ni, ishchilarga tegishli qismi – zaruriy mahsulot qiymati (v);3) yangidan vujudga keltirilgan mahsulotning mulkdorlar, tadbirkorlar va jamiyat uchun ishlab chiqarilgan qo‘shimcha mahsulot qiymati (m)dan iboratdir. Biroq, shuni ta’kidlash lozimki, yalpi ijtimoiy mahsulot tarkibida oraliq mahsulot hamda takroriy hisob mavjud bo‘lganligi sababli u ishlab chiqarish natijasiga to‘g‘ri baho bera olmaydi. Shunga ko‘ra, jamiyat a’zolarini ko‘proq ishlab chiqarishning pirovard natijalari qiziqtiradi.Ishlab chiqarishning pirovard natijasi bo‘lib ishlab chiqarish sohasidagi o‘z harakatini tugatgan, jamiyat a’zolarining ehtiyojlarini yo bevosita (iste’mol fondi orqali), yoki bilvosita, ya’ni ishlab chiqarishni kengaytirish (jamg‘arish fondi) orqali qondirishga tayyor mahsulot hisoblanadi. U o‘z ichiga takroriy hisob (qoplash fondi)ni olmaydi. Shunga ko‘ra, ko‘pincha ijtimoiy ishlab chiqarishning pirovard natijasi sifatida sof mahsulot maydonga tushadi. Yaratilgan mahsulotdan iste’mol qilingan ishlab chiqarish vositalari qiymati chegirib tashlansa, qolgan qismi sof mahsulot deyiladi. Demak, sof mahsulot bevosita ishlab chiqarishda band bo‘lgan menejerlar, ishchilar, dehqonlar va muxandislar, texnik xodimlar va boshqalarning yangidan sarf qilingan mehnati bilan yaratilgan zaruriy mahsulotdan va qo‘shimcha mahsulotdan iboratdir.Zaruriy mahsulot deb ishchi va xizmatchilar ish vaqtining bir qismi bo‘lgan zaruriy ish vaqtida zaruriy mehnat bilan yaratilgan, ishchi kuchini normal holatda saqlash va qayta tiklash uchun zarur bo‘lgan mahsulotga aytiladi. Bunga kelgusi avlod ishchilarini yetishtirish, ya’ni ishchilarning oilasi va bolalari uchun zarur bo‘lgan mahsulot ham kiradi.Sof mahsulotning zaruriy mahsulotdan ortiqcha qismi, ya’ni qo‘shimcha ish vaqtida qo‘shimcha mehnat bilan yaratilgan qismi qo‘shimcha mahsulot deyiladi. Yangidan yaratilgan sof mahsulotning tarkibini quyidagi 4-chizmada aniqroq tasvirlash mumkin.
Har bir korxonada, tarmoqda qo‘shimcha mahsulotni ko‘paytirish asosan uch yo‘l bilan – ishlovchilar sonini ko‘paytirish, ish kunini uzaytirish va ish kuni chegarasi o‘zgarmagan holda zaruriy ish vaqtini kamaytirish evaziga qo‘shimcha ish vaqtini ko‘paytirish yo‘li bilan amalga oshiriladi.Ish kunini uzaytirish yo‘li bilan olingan qo‘shimcha mahsulot absolyut qo‘shimcha mahsulot deb, ish kuni o‘zgarmaganda zaruriy ish vaqtini kamaytirib, qo‘shimcha ish vaqtini ko‘paytirish evaziga olingan qo‘shimcha mahsulot esa nisbiy qo‘shimcha mahsulot deb ataladi.⁴Yil davomida olingan qo‘shimcha mahsulotlar yig‘indisi qo‘shimcha mahsulot massasi, uning zaruriy mahsulotga nisbati esa (foizda ifodalanishi) qo‘shimcha mahsulot normasi deb yuritiladi.Agar qo‘shimcha mahsulot normasini m^’, massasini m, zaruriy mahsulotni v bilan belgilasak qo‘shimcha mahsulot normasi ko‘rinishdagi formula bilan aniqlanadi. Ma’lumki, qo‘shimcha mahsulot bilan zaruriy mahsulot o‘rtasida har doim ziddiyat va aloqadorlik bo‘ladi. Ularning har ikkalasida ham butun iqtisodiyotni rivojlantirish va jamiyat a’zolarining farovonligini oshirish maqsadlari yo‘lida foydalaniladi.Hozirgi davrdagi bozor iqtisodiyotiga doir adabiyotlarda ishlab chiqarish omillari bilan uning samaralari o‘rtasidagi bog‘liqlikni ishlab chiqarish funksiyasi deb atashadi. Masalan, ishlab chiqarish omillari – yer (E), kapital (K) va ishchi kuchi (I)ni ishlab chiqarishda qo‘llashdan olingan mahsulotni M dan iborat deb faraz qilsak, ishlab chiqarish funksiyasi dan iborat bo‘ladi.Bu formula ishlab chiqarishga jalb qilingan omillarning, ya’ni sarflarning har birligi evaziga olingan mahsulotni bildiradi va e’tiborni kam resurs sarflab, ko‘proq mahsulot olish imkoniyatini qidirishga qaratadi. Undan tashqari, bu ko‘rsatkich har bir mahsulot birligini ishlab chiqarishga va ko‘paytirish mo‘ljallangan mahsulot hajmini ishlab chiqarishga qancha resurs sarfi talab qilinishini aniqlash imkonini beradi.Ishlab chiqarishda foydalaniladigan turli xil omillar sarfini birdaniga yoki ularning ayrim turlarini ko‘paytirish yo‘li bilan mahsulot hajmini ko‘paytirish mumkin. Lekin boshqa omillar va sharoitlar teng bo‘lgani holda ayrim omillar sarfini oshirish yo‘li bilan mahsulotni cheksiz ko‘paytirib bo‘lmaydi.