Toshkent moliya instituti o. Masharipnv Sh. Ilxomov

Operatsion auditni o‘tkazish tartibi

Operatsion audit o'tkazishni samarali, aniq tashkilJashtirish va rejalashtirishda auditoming quyidagilarga e'tibor qaratishi maqsadga muvofiq hisoblanadi:

• 
  Telcshiriladigan korxona (mijoz) faoliyatini o'rganish;
  
• 
  BuxgaJterlik hisobining tashlriJ etilishini o'rganish;
  
• 
  Ichki nazorat tizimini o'rganish;
  
• 
  Korxonani auditorlik tekshiruvidan o'tkazish ish dasturi va auditorlik xizmati ko'rsatish haqida shartnoma hamda boshqa zarur hujjatlarni tuzish
  

Auditni rejalashtirish chog'ida auditorlik tashkiloti to- monidan qo‘llaniladigan me'yorlar №3 «Auditni rejalashtirish» nomli auditorlik faoliyatining mitliy standarti (AFMS) bilan bel- gilanadi. Standartga muvofiq auditni rejalashtirish quyidagi bosqichlarga ho'linadi:

1. 
   auditni dastiabki rejalashtirish;
   
2. 
   auditning umumiy rejasini tayyorlash va tuzish;
   

v) audit dasturini tayyorlash va tuzish.
Ushbu standart har qanday korxonani auditorlik tekshiruvi- dan o'tkazishda ham audit rejasini, ham audit dasturini tuzishni talab etadi. Darhaqiqat, yirik xo'jalik yurituvchi subyektning hi- sobotlarini tasdiqlash uchun katta auditorlik guruhi tomonidan tekshiruv o'tkazilganida bunday ko'p bosqichli rejalashtirish za- rur. Biroq, bizning fikrimizcha, unchalik katta bo‘lmagan xo'jalik muomalalari kam sodir bo'ladigan. bir turdagi mahsulot ishlab chiqarish (ish, xizmat bajarish) bilan shugullanuvchi mik- rofirmalarda audit o‘tkazganida, bunday keng qamrovli reja tuzish maqsadga muvofiq emas.
Agar auditorlik tashkilotining ko‘pchilik rmjoziari kichik va o‘rta biznes korxonalariga taaluqli bo‘lsa, u holda unchalik katta bo'lmagan tuzatishlar kintilganida ko‘pchilik korxonalarni tek- shirish uchun mos kcladigan namunaviy audit rejasi ishlab chiqish va rejalashtirish chog'ida audit dasturini batafsil tuzishga maxsus e'tibor qaratish zarur. Bunday namunaviy rejalar bir nechta bo'lib, ular bir-birlaridan turli biznesga ega korxonalar uchun farq qilishlari mumkin. Masalan, savdo korxonalari, ish- lab chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxonalari va hokazo. Shu- ningdek, auditor qandaydir boshqa tamoyillar bo'yicha umumiy namunaviy rejalar ham tuzishi mumkin. Agar umumiy audit re- jasi sifatida namunaviy reja lanlansa, u holda rejalashtirish chog'ida asosiy e'tibomi audit dasturini tuzishga qaratish zarur. Rejalashtirish auditoriik guruhi rahbari tomonidan audit o‘tkazishning umumiy tamoyillari kabi, xususiy tamoyillariga ham muvofiq amalga oshirilishi lozim.
Ular:

• 
  uyg‘unlik (komplekslik);
  
• 
  uzluksizlik;
  
• 
  maqbullik.
  

Uyg'unlik tamoyili auditning dastlabki rejasini tuzishdan tortib, to umumiy rejasi va dasturini tuzgunga qadar bo'lgan barcha bosqichlaming o'zaro hog‘liqligi va muvofiqligini ta'minlashni nazarda tutadi.
Rejalashtirishning uzluksizlik tamoyili tekshiruvda ishtirok etadigan auditorlarga kelishilgan topshiriqlar belgilanishi va rejalashtirish bosqichlarining muddatlar hamda tarkibiy bo'lin- malar ho‘yicha bog‘liqligida ifodalanadi.
Auditni rejalashtirishning maqbullik tamoyili shundan ibo- ratki, rejalashtirish chog'ida auditorlik tashkiloti o‘zi belgilagan mezonlar asosida auditning umumiy rejasi va dasturidan maqbulini tanlash imkoniyatiga ega bo‘lishi zarur.
Auditorlik tekshiruvi uzoq vaqt davom etganida, auditor mijozning moliya - xo'jalik faoliyatidagi va qonunchilikdagi o‘z- garishlami hisobga olgan holda reja va dasturga zarur tuzatishlar kiritishi mumkin.
Auditorlik tekshiruvini amalga oshirish chog‘ida ko'p hol- larda mijoz faoliyatini 100% to‘liq tekshirish mumkin bo'lmaydi. Shu boisdan rejada auditorlik tanlash qay tarzda amalga oshirilishini ko'rsatish zarur..Audit umumiy rejasi va dasturining ayrim bo'limlarini xo'jalik yurituvchi subyekt ra- hbariyati bilan kelishish ko'zda tutilgan bo'lib, bunda auditorlik tashkiloti audit uslublari va usullarini tanlashda mustaqil bo‘lib qoladilar. Ko‘p hollarda bunday kelishish, mijoz faoliyatining ayrim uchastkalarini batafsilroq tahlil etish hilan bog‘liq masala- lami rejalashtirish bosqichida ko‘zda tutish, auditoming tekshi- ruv chog'idagi xatti - harakatlari mijoz-korxona rahbariyati uchun tushunarli bo'lishi, shuningdek, auditoming ish jadvaliga muvofiq talab qilinadigan hujjatlar mijoz tomonidan tezkorlik bilan taqdim qilinishi va tekshiruvning u yoki hu bosqichida za- rur bo‘ladigan moliyaviy xizmat xodimlarini ishdan ozod etish uchun maqsadga muvofiqdir.
№3-«Auditni rejalashtirish»nomli AFMS, №14-«Auditorlik tanlash», №9-«Muhimlik va auditorlik tavakkalchiligi», №6- «Auditni hujjatlashtirish» va auditorlik tekshiruvini amalga oshirishni tartibga soladigan boshqa standartlar bilan o‘zaro chambarchas hog'liq. Shunday qilib, boshqa standartlardagi talablami o‘rganmasdan va izchil hajarmasdan, ushbu standart talablarini bajarish mumkin emas.
Auditorlik tekshiruvni rejalashtirish tekshiriladigan korxona faoliyatini batafsil o'rganishdan boshlanadi. Auditor korxona faoliyatini o'rganishdan ikkila maqsadni ko'zlaydi:

1. 
   audit o'tkazishni osonlashtirish va sifatini oshirish;
   
2. 
   tekshiriladigan korxona iqtisodini yaxshilashga qaratilgan amaliy maslahat yordami ko'rsatish.
   

Auditorlar auditorlik amallarini bajarish chog‘ida dalillovchi ma'lumotlami to'playdilar. Auditorlik amali bu muayyan audit uchastkasida dalillarni olish uchun auditor tomonidan amalga oshiriladigan ishlarning ma’lum tartibi va ketma-ketligi. Dalillarni to‘plash uchun qanday auditorlik amallari zarurligi va ulami qachon bajarishni auditor auditorlik tekshirishlar dasturini tuzish chog'ida mustaqil hal qiladi. 0‘zbekiston Respublikasining auditorlik faoliyati milliy standartlariga muvofiq auditor quyidagilarga asosan yetarli dalillami to'plashi lozim: ichki nazorat vositalarini tekshirish; schyotlar bo'yicha qoldiqlar va oborotlarni buxgalteriya hisobida aks etlirishning to'g'riligini tekshirish; tahliliy amallar.
Ichki nazorat vositalarini muvofiqlik uchun tekshirish auditorlarga ichki nazorat lizimida ko‘zda tutilgan tadbirlar va amallaming samaradorligi (samarasizligi) to‘g‘risida dalillar to'plashiga imkon beradi.
Schyotlar bo‘yicha qoldiqlar va oborotlaming buxgalteriya hisobida to'g'ri aks ettirilishini batafsil tekshirish muayyan muo- malalaming mazmunini va xatolarini aniqlash uchun o'rganishni nazarda tutadi. Batafsil tekshirish, odatda, auditor tomonidan tekshiruv maqsadini, tanlashning rejalashtirilgan ko‘lamini va uning obyektlarini saralab olishni hisobga olgan holda tanlov to'plamini shakllantirish yo'li bilan amalga oshiriladi.
Tahliliy amallar mijoz korxonaning muhim moliyaviy va iqtisodiy ko‘rsatkichlarini, kutilmagan va huxgalteriya hisobida noto‘g‘ri aks ettirilgan xo‘jalik muomalalarini aniqlash, shuningdek, bunday xatolar va chalkashliklaming sabablarini aniqlashni ko‘zda tutadi.
To'plangan auditorlik dalillari buxgalteriya hisobining yo'lga qo'yilishini va ichki nazorat tizimini o'rganish hamda baholash to‘g‘risidagi yozuvlar, bayonnomalar, jadvallar va blankalar shaklida auditoming ishchi hujjatlarida aks ettirilishi lozim. Ishchi hujjatlarda auditorlik amallarining rejalashtirilishi va bajarilish natijalarini ham aks ettirish zarur. Auditorlik dalillarini to'plash ketma-ketligini quyidagicha:

1. 
   Auditoriik dalillarini to'plashning maqsadini shakllantirish shartnomaning umumiy audit rejasi va auditorlik tekshiruvlar dasturiga taalluqli maqsadiga bog‘liq. Shartnomadan kelib chiqqan holda boshqa maqsadlar ham, jumladan, hisobni tashkil etishning samaradorligini baholash, to'lov layoqatini, renta- bellikni va boshqalami bashoratlash ham aniqlanishi mumkin.
   
2. 
   Tardangan auditorlik amallari №3-«Auditni rejalashtirish» nomli AFMS ga muvofiq auditor tomonidan auditorlik tekshiruvi dasturida ko'rsatilishi lozim. Bunda auditorlik amallaridan qaysilarini (nazorat vositalari testi yoki mohiyatan tekshirishlar) va qaysi uchastkalarda qo‘llash maqsadga muvofiq- ligini aniqlash zarur.
   

Yetarli darajadagi va ishonarli dalillarga ega bo‘lish uchun mohiyatan o'tkaziladigan auditorlik amallari va analitik amal- lardan foydalaniladi. Auditor hisob va hisobotning ma'lum bo‘limlarini tekshirishda qo‘llaniladigan auditorlik amallarini ba- tafsil bayonini dasturda aks ettirishi zarur. Bunda ayrim muo- malalami tekshirishda qo‘llaniladigan amallar mazmuni aks ettirilgan, oldindan ishlab chiqilgan taxminiy ro'yxatlardan foydalanish mumkin.

3. 
   Auditorlik dalillarini olish usullari (qayta hisoblash, inventarizatsiya, xo'jalik muomalalarini hisobga olish qoidalariga rioya qilinishi, tasdiqlash, og'zaki so‘rov, hujjatlami tekshirish, kuzatib chiqish, analitik amallar) standartda keltirilgan.
   

Auditor quyidagilarni aniqlaydi: muayyan vaziyatda qanday usullami qo'llashi; u yoki bu usulni qaysi obyektlarga nisbatan (aktivlar, passivlar, majburiyatlar, subyektlar va hokazo) qo‘llash zarurligi auditorlik amallarini qanday ketma-ketlikda bajarishni.
Auditor tomonidan olingan dalillaming yetarliligi va ishonarliligi turli amallar, usullar va zarur dalillarni olish man- balarini muvofiqlashtirish natijasida ta'minlanadi.

4. 
   Auditorlik tekshiruvlari uchun axborotlarni to'plash. Bu- ning uchun audit dasturidagi har bir bo‘lim bo'yicha normativ- savolnoma va hisob-hisobot ma'lumotlarining zarur ro‘yxati tuziladi. Normativ-savolnoma ma'lumotlar ro'yxati asos sifatida shakllantiriladi. Auditor bu ro'yxatni tekshiruv obyektiga nisbatan aniqlashtiradi. Tekshiruvda ishtirok etadigan xodimlar ushbu ro'yxatdagi hujjatlaming mazmuni bilan tanishtirilgan bo'lishlari lozim. Tekshiruvni boshlashdan oldin hisob-hisobot ma'lumotlari — mijoz-korxonadan talab qilib olinadigan hujjatlar va registrlarning ro'yxatini ham tuzish zarur.
   
5. 
   Auditorlik amallarni bajarish va audit jarayonida aniqlangan dalillami bayon qilish. Bu bosqichda auditor auditni rejalashtirish chog'ida belgilangan tanlov hajmidan kelib chiqadi. Aniqlangan tafovutlar ulami aniqlash amallari yoki kodlari va audit jarayonida aniqiangan dalillaming batafsil bayoni ko'rsatilgan holda ishchi hujjatlarda ro‘yxatga olinadi. Bayon qilish vaziyatdan kelib chiqqan holda, ixtiyoriy holda bo‘lishi mumkin yoki maxsus ishlab chiqilgan ishchi hujjatlar shakllarini to'ldirish yo‘li bilan amalga oshirilishi mumkin.
   
6. 
   To'plangan dalillami baholash deganda ulaming audit maqsadiga erishish va ishonchliligini aniqlashdagi rolini belgi- lash tushuniladi.
   

Dalillami baholashda quyidagilami aniqlash zarur: manba- ning mustaqilligi, olingan faktlar va boshqa ma’lu-motlardan dalil sifatida foydalanish mumkinligi (ya’ni buning qonunga zid emasligi); mazkur dalilning tekshiriladigan obyektga taalluqliligi; tanlash hajmi va metodologiyasi. Shuningdek, mazkur dalilning obyekt bo‘yicha to'plangan boshqa dalillar bilan aloqadorligi; ushbu aloqadorlikning ko‘lami va tavsifi; olingan dalillaming keyingi audit jarayonida qo‘llanilish imkoniyatlari; aniqlangan tafovutlaming jiddiylik darajasi; olingan dalillar to‘plamining qaror qabul qilish uchun yetarliligini ham aniqlash zamr.
Xulosa qilib aytganda, auditor moliyaviy hisobotning u yoki bu moddasi bo'yicha jiddiy xatolar yo‘qligi haqida ishonch hosil qilishi lozim. Auditor auditorlik dalillarini to‘plashda har xil usullardan foydalanadi. №50-«Auditorlik dalillar» nomli AFMSda keltirilgan asosiy usullarning mazmunini ko‘rib chiqamiz. Bular: mijoz-korxonaning arifmetik hisob-kitoblarini tekshirish (qayta hisoblash); inventarizatsiya; ayrim xo‘jalik muomalalarini hisobga olish qoidalariga rioya qilinishini tekshirish; tasdiqlash; xo‘jalik yurituvchi subyekt va mustaqil (uchinchi) tomonlar xodimlarini og'zaki so‘rovdan o‘tkazish; hujjatlami tekshirish; ko'rib chiqish; tahliliy amallar; muqobil balans tuzish kabi usullardir. Mijoz korxonaning arifmetik hisob-kitoblarini tekshirish (qayta hisoblash) uning mazmuni hujjatlar va buxgalteriya yozuvlarining arifmetik aniqligini tekshirish hamda mustaqil hisob-kitoblami bajarishdan iborat.
№50-«Auditorlik dalillar» nomli AFMSda qayta hisoblashlar tanlab amalga oshirilishi tavsiya qilingan. Tanlash ko'lami va uning elementlari auditor tomonidan ichki nazorat tizimining ahvolini hisobga olgan holda mustaqil aniqlanadi.
Hujjatni rasmiylashtirishdan hisobot tuzilgunga qadar ma'Iumotlami shakllantirish ustidan o'matilgan samarali ichki nazorat tizimi (moddiy javobgar shaxslami o'zaro qarama-qarshi tekshirish, rahbariyat, bosh buxgalter va buxgalterlar tomonidan nazorat) sodir bo'lishi mumkin bo'lgan arifmetik xatolami, natijada auditorlik riskni pasaytiradi. Qo'lda to‘lg‘azilgan hujjatlar va hisob registrlari (ma'lumotnomalar va hisob- kitoblar, kassa hisobotlari, bo'nak hisobotlari. hisobiashuv-to'lov vedomostlari va boshqalar) qayta hisoblashdan o‘tkaziladi.
Agar mijoz korxonada hisob ishlari kompyuterlashtirilgan bo‘lsa, dastlahki hujjatlar va hisob registrlaridagi arifrnetik hisob- lashlami tekshirish zarurati oshadi. Bu kompyuter dasturlarini ataylab noto‘g‘ri tuzish va arifmetik xatolarni kompyuter klaviaturasidan noto‘g‘ri kiritish bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Arifmetik hisob-kitoblarni tekshirish kompyuter dasturiga kiritilgan hisoh-kitoblar algoritmini nazorat qilishni taqozo etadi. Agar xo‘jalik yurituvchi suhyekt buxgalteriya hisobi kompyuterlashtirilgan bo‘Jsa, hisob-kitoblami tekshirish ham kompyuterdan foydalangan holda amalga oshiriladi.
Inventarizatsiya — mijoz korxona mol-mulklarining mav- judligi to‘g‘risida aniq ma'lumot olishga imkon beradi. Bunda barcha mol-mulklar (debitor qarzlar ham) va kreditor qarzlar inventarizatsiya qilinishi zarur.
Xalqaro va Milliy audit standartlariga muvofiq auditorlar o‘zlari inventarizatsiya o‘tkazishi shart emas, ammo uning o'tkazilishi ustidan nazorat qilishi lozim. Bu butun ichki nazorat tizimining va ayrim nazorat vositalarining ishonchliligini baho- lashga imkon beradi.
Masalan, mijoz-korxonaning joriy yildagi hisob siyosatida mol-mulklar va majburiyatlarni inventarizatsiya qilish tartibi ko‘rsatilmagan bo‘lsa, shuningdek, moddiy javobgar shaxslar almashganida ham yillik moliyaviy hisobotni tuzishdan oldin ham inventarizatsiya o‘tkazilmagan bo‘lsa, bu hol auditorga ichki nazorat tizimining ishonchliligini past deb baholashga asos bo'ladi. Inventarizatsiya jarayonida auditor xo'jalik muomala- larini dastlabki hujjatlarda o‘z vaqtida va sifatli rasmiylashtiril- ishi, moddiy javobgar shaxslar tomonidan moddiy boyliklarning harakati to‘g‘risidagi hisobotlarni tuzish tartibi va operativ hisob yuritish to‘g‘risida, korxonaning o'ziga tegishli va komissiyaga qabul qilingan tovarlari hamda materallarining saqlanish tartibi 1o‘g‘risida ma'lumot olishi mumkin. Invetarizatsiya o‘tkazish jarayonida hisobda aks ettirilmagan faktlar aniqlanishi ham mumkin. Bu holat moddiy boyliklami saqlash bo'yicha xizmat ko'rsatish, binolami shartnoma tuzmasdan ijaraga berish va shunga o‘xshashlar bilan bog‘liq. Auditor inventarizatsiya o'tkazilishini kuzatishda №19-«Inventarizatsiyani tashkil etish va o'tkazish tartibi» nomli AFMS va 1054-qaror hamda boshqa me'yoriy hujjatlar talablariga rioya qilinishini tekshiradi.
Inventarizatsiya o'tkazish tartibiga ma’lum talablar qo‘yiladi. Masalan, №19 BHMSga muvofiq inventarizatsiya o‘tkazish chog'ida komissiya a'zolaridan birortasining ishtirok etmasligi uning natijalarini haqiqiy emas deb hisoblashga asos bo‘ladi. In- ventarizatsiya jarayonida aniqlangan moddiy boyliklar kamo- madi va buzilishining tabiiy kamayish me'yoridan oshgan qis- mini hisobdan o‘chirish uchun taqdim qilingan hujjatlarga, ayb- dor shaxslarning yo‘qligini tasdiqlaydigan tergov yoki sud or- ganlarining qarori, yoki yetkazilgan zarami aybdor shaxsdan un- dirishning rad elilishi, yoki moddiy boyliklaming buzilish faktini tasdiqlovchi texnik nazorat bo‘limi yoki tegishli maxsus tash- kilotlardan olingan xulosalar ilova qilingan ho‘lishi shart.
Hisobol yilida o‘tkazilgan inventarizatsiya natijalarining ma’lumotlari korxona tomonidan maxsus dalolatnomalar, qayd- nomalar va boshqa tegishli huijatlarda umumlashtirilishi lozim.
Inventarizatsiyaning o'tkazilishini kuzatish, shuningdek, in- ventarizatsiya materiallarini tahlil qilish auditorga buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini tashkil etilishini to‘g‘ri baholash imkonini beradi. Alohida xo‘jalik muomalalarini hisobga olish qoidalariga rioya qilinishmi tekshirish bevosita ushbu ishlaming bajarilish paytida amalga oshiriladigan hisob ishlari ustidan na- zorat o'rnatishni nazarda tutadi.
Auditor u yoki bu xo‘jalik muomalasining hujjatlar bilan qanday rasmiylashtirilayotganligi hamda bunday faktlarni hisob registrlarida aks ettirishning ketma-ketligi ustidan nazorat o‘matishni kuzatadi. Bu ichki nazoratning ahvoli kabi, buxgal- teriya hisobini yuritish tartibiga rioya qilinishini ham haholashga imkon beradi.
Tasdiqlash auditorlik dalili sifatida hisob-kitob va valuta schetlaridagi, mol yetkazib beruvchilar. xaridorlar, huyurt- machilar. turli debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblar hi- sobga olinadigan schetlardagi qoldiqlaming haq-qoniyligi to'g'risidagi ma'lumotlami olish uchun qo'llaniladi.
№50 AFMSga muvofiq: «auditorlik tashkiloti pul mah- iag'lari, hisob-kitoblar, debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobga olinadigan schetlaming qoldiqlari to‘g‘risidagi ma'iumotlaming haqqoniyligini tasdiqlovchi auditorlik dalillarini mustaqil (uchinchi) tomonlardan yozma ravishda olishi lozim». Hisob- kitob va valuta schetlaridagi qoldiqlar bank ko'chirmalari bilan, debitorlik va kreditorlik qarzlarining haqqoniyligi esa taqqoslash dalolatnomalari bilan tasdiqlanadi. Hisob-kitoblarning ahvoli, oldi-sotdi ishlarining shartlarini va shunga o'xshashlami tas- diqlovchi zarur ma'lumotlami olish uchun turli tashkilotlarga so'rovlar jo'natiladi.
Ma'lumotlami tasdiqlash uchun jo‘natiladigan so‘rovlar mi- joz korxona rahbariyali nomidan tayyorlanib, unda tasdiq-lovchi javobm auditorlik tashkilotiga jo'natish so‘raladi. Shunday qilib, mijoz-korxona tomonidan ma'lumotni tasdiqlash uchun uchin- cht tomonga jo‘natilgan so‘rovning yozma tasdig‘ini auditorlik tashkiloti oladi.
Zarur hollarda auditorlik tashkiloti tasdiqlatish uchun soTov jo‘natilgan uchinchi tomon bilan bevosita aloqa oTnatishi ham mumkin. Agar auditorlik tashkiloti salbiy javob olsa yoki umu- man javob olmasa, u holda mijoz korxona ma'lumotlarining haqqoniyligini aniqlashtirish uchun qo‘shimcha auditorlik amal- larini qo'llashi zarur.
Xodimlardan og‘zaki soTov o‘tkazish — bu mijoz korxona xodimlari yoki uchinchi shaxslardan og'zaki muloqat va javoblami baholash yo‘li bilan tasdiqlovchi ma'lumotlami olish usulidir. Mazkur usul auditorga ichki nazorat tizimini baholash, risk chegaralarini aniqlash va auditorlik tekshiruvining strategi- yasini ishlab chiqish chog‘ida fikr yuritish uchun keng ko'lamdagi ma'lumotlami beradi. Mijoz korxona va uchinchi tomon xodimlari hamda rahbariyati orasida soTov o‘tkazish auditorlik tekshiruvining barcha bosqichlarida amalga oshirilishi mumkin.
Auditni rejalashtirish bosqichida, xususan mijoz korxonaning holati va biznesining kelajagi hamda ichki nazoratning tashkil etilishi to‘g‘risida tasawurga ega bo'lish zarur. Ushbu maqsadda korxona rahbariyati orasida so'rov o'tkazilishi mumkin. Olingan javoblarni tahlil qilish asosida tekshiruv jarayonda keyinchalik bajarilgan auditorlik amallarining natijasida tasdiqlanadigan yoki tasdiqlanmaydigan muayyan jihatlar bo'yicha auditorda aniq fikr shakllanadi. Bitta manbadan olingan, ushbu ma'lumotning og'zaki tavsifdaligini e'tiborga olgan holda. auditor qilingan xu- losaga tayanishi mumkin emas, ya’ni qo‘shimcha dalillar to'plashi zarur. Auditorlik tekshiruvi jarayonida bevosita ijro- chilar (menejerlar, moddiy javobgar shaxslar, buxgalterlar va b.) bilan suhbatlashih, mansab yo'riqnomalarining aniq ijrochilariga yetkazilganligini aniqlashi va. shu bilan birga, ichki nazoratning ishonchliligi yoki yuzakiligi to‘g‘risida qo'shimcha dalillar olishi mumkin.
№50-«Auditorlik dalillar» nomli AFMSga muvofiq og‘zaki so‘rov natijalari bayonnoma yoki qisqacha konspekt ko‘rinishida yozib borish zarur bo'lib. unda so‘rov o'tkazgan auditorning fa- miliyasi, hamda so'ralgan shaxsning familiyasi, ismi-sharifi ko'rsatilgan bo‘lishi shart. Og‘zaki so'rovlar o'tkazish uchun har xil muammolar (masalan, ayrim muomalalarni uchastkalar, faoliyat turlari yoki bo‘linmalar bo'yicha hujjatlar bilan rasmiy- lashtirish tartibi va hujjatlar aylanishini baholash) bo'yicha an- ketalar oldindan tayyorlangan ho'lishi mumkin. Auditorlik tash- kilotlari savollar ro'yxati bilan standart testlar tayyorlab, unda so'ralgan shaxslaming javoblari ko‘rsatiladi.
Javoblarning auditor tomonidan baholanishi so'rov o‘t- kazish jarayonming muhim qismi bo‘lib, og'zaki so‘rovlar nati- jalari bo‘yicha tayyorlangan yozma ma’lumot auditorlik tash- kilotining boshqa ishchi hujjatlariga qo'shimcha qilinadi.
Hujjatlami tekshirishda auditor ko‘rib chiqayotgan ma'lum hujjatning haqqoniyligiga ishonch hosil qilishi lozim. Ushbu maqsadda buxgalteriya hisobida ma’lum yozuvlami tanlab olish va xo'jalik faoliyatida sodir bo‘lgan faktning hisobda aks ettiril- ishi kuzatib chiqiladi.
Hujjat bilan ishlashda uning kim tomonidan tuzilganligi muhim ahamiyatga ega. Mijoz korxona tomonidan tayyorlangan va ishlov berilgan hujjatlar ichki hujjatlar hisoblanadi Auditorlik tashkilotiga qay darajada ishonish bunday hujjjatlami tuzish va ishlov berish ustidan o‘matilgan mijoz-korxona ichki nazorat vositalarining ishonchliligiga bog‘liq. Uchinchi shaxslar to- monidan tayyorlangan va xo'jalik yurituvchi subektlarga yuboril- gan tashqi hujjatlar ichki hujjatlarga qaraganda ishonchliroq hisoblanadi.
Hujjatlarni tekshirish choghda ulaming o‘z vaqtida va aniq rasmiylashtirilganligi. majburiy rekvizitlaming mavjudligi va to‘g‘riligini aniqlash ham zarur. Auditorlar hujjatlami tekshiru- vdan o‘tkazishda ularning buxgalteriya hisobi registrlariga o‘z vaqtida, aniq va to'liq aks ettirilishiga ham e'tibor berishlari кегак.
Kuzatib chiqish — bu sintetik va analitik hisob registrlarida dastlabki hujjatlar ma'lumotlarining aks ettirilishini, ayrim dast- labki hujjatlami tekshiradigan, yakuniy schetlar korrespondensi- yasini topadigan va xo'jalik faoliyatining tegishli faktlari buxgal- teriya hisobida to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri aks ettirilganligini tekshirish jarayonidir.
Kuzatib chiqish dastlabki hujjatlardan sintetik va analitik hi- sob registrlariga, bosh daftarga va hisobotlarga tomon, yoki ko‘p hollarda uchraydigan, teskari tomon yo'nalishida amalga oshiri- ladi. Kuzatib chiqish, xususan, mijoz-korxona hujjatlarida aks ettirilgan notipik moddalar va hodisalami o‘rganishga imkon beradi.
Tahliliy amallar deganda auditor tomonidan olingan ma’lu- motlami tahlil qilish va baholash, g'ayrioddiy va buxgalteriya hi- sobida noto‘g‘ri aks ettirilgan xo'jalik faoliyati faktlarini aniqlash hamda bunday xatolar va chalkashliklar-ning sabablarini aniq- lash maqsadida tekshirilayotgan xo‘jalik yurituvchi subektning muhim moliyaviy va iqtisodiy ko‘rsatkichlarini o‘rganish tu- shuniladi.
Tahliliy amal o‘z ichiga quyidagilami oladi:

• 
  xo'jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisobotlari ko‘rsatkichlarini uning rejadagi ko'rsatkichlari bilan solishtirish.
  
• 
  moliyaviy hisobotlaming amaldagi ko‘rsatkichlarini audi- torlik tashkiloti tomonidan belgilangan prognoz ko‘rsatkichlari bilan solishtirish;
  
• 
  moliyaviy hisobot ko'rsatkichlarini amaldagi qonunchilik va me'yoriy hujjatlar yoki xojalik yurituvchi subyektlaming o‘zi tomonidan belgilanadigan me'yoriy hujjatlar bilan solishtirish;
  
• 
  moliyaviy hisobot ko‘rsatkichlarini moliyaviy hisobot tarkibiga kirmaydigan ko'rsatkichlar bilan solishtirish;
  
• 
  moliyaviy hisobot ko‘rsatkichlarini tarmoqning o'rtacha ma'lumotlari bilan solishtirish;
  
• 
  moliyaviy hisobot ko'rsatkichlarining vaqt o'tishi davomida o'zgarishlari va ular bilan hogliq bo'lgan nisbiy koef- fitsientlar tahlili.
  

Tahliliy amallarning turi ularni o'tkazish maqsadi, ulami o'tkazish uchun zarur ho'lgan axborotga erishish imkoniyati va unga moslikka, xo‘jalik yurituvchi subyektning faoliyat turiga bogliq bo'ladi.
Xo'jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisoboti fakt kohsatkichlarini u tomonidan belgilangan reja bilan solishti- rishda auditorlik tashkiloti:

• 
  xo'jalik yurituvchi suhyekt tomonidan qo'llaniladigan re- jalashtirish usluhiyatini baholashi;
  
• 
  reja ko'rsatkichlariga hinoan hisobot davri moliyaviy ko‘rsatkichlari mijoz tomonidan o'zgartirilmaganligiga ishonch hosil qilishi кегак.
  

Moliyaviy hisobotning fakt ko'rsatkichlarini mustaqil belgi- langan prognoz ko'rsatkichlar bilan solishtirishda auditorlik tashkiloti o‘z taxminlarini shakllangan tamoyillar asosida belgi- laydi.
Xisobot va me'yoriy ko'rsatkichlar negizida har xil turdagi koeffitsientlar va foizli nisbatlar hisob-kitobi samarali hisobla- nadi. KoeiTitsiyentlarni tanlash, ularning hisob-kitoblari usul- larini va hisob-kitob vaqti davrlarini tanlash me'yoriy hujjatlarga muvofiq ravishda amalga oshiriladi. Ehtimoliy tavakkalchiliklar sohalarini aniqlash usullari:

• 
  joriy davr nisbiy ko'rsatkichlarining tahlili;
  
• 
  turli davrlarda xo'jalik yurituvchi subyekt uchun hisoblab qo‘yilgan nisbiy ko‘rsatkichlar o‘zgarishining tahlili;
  
• 
  nisbiy ko‘rsatkichlar bir necha turming o‘zgarishlarini sol- ishtirish.
  

Xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisoboti fakt ko'rsatkichlarini tarmoqning o'rtacha ko'rsatkichlari bilan sol- ishtirganda, auditor shu xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatini tahlil qiladi. Bunda auditor shulami hisobga olishi kerakki, tar- moq ko'rsatkichlari mazkur xo‘jalik yurituvchi subyekt ko'rsatkichiari bilan mutanosib bo'lmasligi mumkin, shuning- dek, xo‘jalik yurituvchi subyektlar turii hisob siyosatidan foy- dalanishi ham mumkin.
Auditor tomonidan xo'jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisoboti ma'lumotlarini moliyaviy hisobot tarkibiga kirmaydigan ma'lumotlar (nobuxgalterlik ma'lumotlari) bilan solishtirish usuli qo'llangan taqdirda, auditor foydalanilayotgan nobuxgal- terlik ma'lumotlarining aniqligiga ishonch hosil qilishi lozim.
Hisobotning fakt ko'rsatkichlanni awalgi davrlar ma’lumotlari bilan solishtirish jarayonida auditorlik tashkiloti auditni rejalashtirish bosqichidayoq ehtimolli tavakkalchiliklar sohalarini belgilab oladi. Ehtimolli tavakkalchiliklar sohalarini aniqlashning keng tarqalgan usullan quyidagilardir:

• 
  buxgalteriya balansi moddalarini solishtirish va ulardagi jiddiy o'zgarishlar tahlili;
  

Moddalardagi o'zgarishlarni boshqa moddalardan o‘zga- rishlar bilan solishtirganda o'zgarishlami tahlil qilish. Mazkur holda ehtimolli tavakkalchiiik sohasi, bir ko'rsatkichdagi o‘zgarish iqtisodiy tabiatiga ко‘га boshqa ko‘rsatkichdagi o‘zgarishga muvofiq kelmaganida aniqlanadi.
Tahliliy amallami qo'llash tahlil etilayotgan ko'rsatkichlar o'rtasidagi sabab-oqibal aloqasining mavjudligiga asoslanadi.
Tahliliy amallaming maqsadlari:

• 
  xo‘jalik faoliyatining ehtimolli tavakkalchiliklar sohasini belgilovchi gayrioddiy yoki noto'gri aks ettirilgan faktlari va natijalarining mavjudligi yoki mavjud emasligini aniqlash;
  
• 
  xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatini o‘rganish;
  
• 
  moliyaviy hisobot buzilishi faktlarini aniqlash;
  
• 
  mufassal auditorlik amallari sonini qisqartirish;
  
• 
  yuzaga kelgan savollarga javob olish maqsadida testdan o'tkazishni ta'minlash.
  

Tahliliy amallarni qo'llash:

• 
  auditorga auditni rejalashtirishda mijozni yaxshiroq tu- shunish va buxgalteriya balanslarini tekshirish orqali auditdagi tavakkalchilik darajasini belgilash imkoniyatini beradi.
  
• 
  boshqa auditorlik amallari soni va hajmini qisqartirishga imkon beradi.
  
• 
  auditga audit vaqtida uning asoslangan, e'tiborli fikrini shakllantirishga yordam beradi.
  
• 
  qo‘shimcha auditorlik amallarini talab etuvchi tekshiruv sohalari aniqlab berishi mumkin bo'lgan moliyaviy muammo- laming mavjudiigini uzil-kesil tekshirish vazifasini bajaradi.
  

TahJiliy amallar auditning butun jarayoni davomida bajari- ladi.
Tahliliy amalning bajarilishi quyidagilardan tarkib topadi:

• 
  amallar maqsadini belgilash;
  
• 
  amallar turini tanlash;
  
• 
  amallami bajarish;
  

Bajarilgan amallami tahlil etish.
Tahliliy amallami bajarish bosqichida auditor quyidagilardan tanlab foydalanadi:

• 
  oddiy solishtirish;
  
• 
  hisobot davrida biror-bir ko'rsatkichning o‘zgarish tamoy- illarini va ulaming kelgusi yold o'tgan davrlardagi tarqalishini aniqlash;
  
• 
  biror-bir ko'rsatkichlar o'rtasida miqdoriy o'zaro alo- qadorliklarni kelgusi yoki o'tgan davrlarda ularning qiymatlarini hisoblab chiqish maqsadida aniqlash.
  

Tahliliy amallar yig'ma moliyaviy hisobotga ham, alohida balansga ajratilgan tarldbiy ho'linmalarga ham qo'llanishi mum- kin.
Tahliliy amallar natijalarining ishonchliligi auditor to- monidan aniqlanmaganlik tavakkalchiligi, ichki xo‘jalik tavak- kalchiJigi va nazorat vositalari tavakkalchiligi darajasining to‘gri baholanislriga bogliq.
13.5. Operatsion audit natijalarini umumlashtirkb va hisobotda
aks ettirish tartibi
Ma'lumki. operatsion audit hamisha buxgakeriya hisobi uslubiyatidan kelib chiqadi. Bu tekshirishning asosiy maqsadi, asosiy mazmuni va yakuni balans va umuman buxgalteriya hisohotini tasdiqlash yoki uning to‘g‘riligini isbotlashdan iborat. Lekin hozirgi buxgalteriya hisoboti sanab o'tilgan foydaia- nuvchilar (awalo investorlar)ga mo'ljallanganmi u amalda bun- day xalar darajasini kamaytira oladimi? Ko‘p sonli tadqiqotlar shuni ko'rsatmoqdaki, bu vazifa O'zbekistonda to‘la-to‘kis hal qilinmagan. Buxgalteriya hisobotini izchil o‘rganish bizning vazifamizga kirmaydi; biroq tadqiqot mavzusidan kelib chiqilsa, buning auditorlar uchun muhim ho'lgan ko‘p jihatlari hozirgi huxgalteriya hisobi chindan ham bozor talab qilayotganidek, awalo, investorlar uchun mo'ljallanganini aniqlashdan iborat. Bu oson ish emas.
Hisob tizimi o‘z iqtisodiy subyektiga nisbatan ishlab turgan korxona konsepsiyasini qo‘llanish mumkinligiga qaratilgan. Auditor ham tekshirilayotgan xo'jalik tizimi bilan uning bozordagi o‘mini saqlab qolish ehtimoliga baho berishi zarur. Aks holda, hisobning tugatish konsepsiyasini qo'llash zarur, bunda harcha aktivlarga ulaming korxona ishlab chiqarish siklidagi qiymati nuqtayi nazaridan emas, halki erkin bozordagi harid qiymati nuqtayi nazaridan qaraladk ma'lum xarajatlami, kelgusi davr daromadlarini. moliyaviy natijalarini aks ettirishga yondoshuvi o‘zgaradi.
Operatsion auditda dalillaming qanchalik yetarli va ishonchliligiga qarab auditor tekshirishning so‘nggi hosqichida auditorlik xulosasini tayyorlaydi va taqdim etadi. Bu esa audit jarayonining muhim bosqichi hisoblanadi. chunki aynan xulosada auditor bajargan ishlarini va qanday natija olganligini bayon qiladi. Shuning uchun foydalanuvchi nuqtayi nazaridan auditorlik xulosasi audit faoliyatining mahsuli, deb qaraladi.
Audit standartlarida ko'rsatilishicha. har safar moliyaviy hisobot bilan hog‘liq ishlami amalga oshirganda auditorlik firmasi tomonidan xulosa berilishi kerak. Agarda firma o‘z mijozlariga moliyaviy hisobotni tayyorlashda ko'maklashsa va audit o'tkazmasa, unda hisobot tayyorlanganligi haqida xulosalar yoki umumiy kuzatish olib borilganligi haqida ma'lumotnoma berishi mumkin.
Auditorlik xulosasi tuzishda qo‘yiiadigan asosiy talablar umumiy andozalarda keltirilgan. Bu haqda oldingi bobda fikrlar berilgan. Asosan bu oxirgi andozalarga taalluqli. Umuman audi- torlik xulosalari shakli jihatdan bir xil bo'lishi kerak. Bu auditorlik xulosasidan foydalanuvchilar uchun zarur, negaki auditorlar o‘z xulosalarini asar sifatida keltirganlarida, uni tushunish birmuncha murakkab bo'lar edi. Shu sababli kasbiy auditorlik andozalarida moliyaviy hisobotni kuzatib boruvchi auditorlik xulosalarining turlari keltirilgan.
Ma'lumki, rejali iqtisodiyot davrida nazorat-taftish boshqar- malarining ish sifati mezoni bo'lib, taftishlar davomida aniq- langan kamomadlarni ayhdorlar tomonidan to'lanish darajasi hisobiangan. Bu ko‘rsatkich bevosita taftishning obyektivligi, taftish apparatining maqsadga intilishi va prinsipialligiga bog'liq bo‘lgan.
Ammo shuni qayd etish kerakki, umumiy talqin bo'yicha iqtisodiy samara bu ijtimoiy xarajatlar va olinadigan naf o'rta- sidagi bog‘liqlikni aks ettiradi. Ko‘rinib turibdiki, boshqaruvdek ko‘p qirrali faoliyatda auditning iqtisodiy samarasini aniqlashga umumiy tushunchalarda baho berish mushkul, chunki har doim ham audit natijalari miqdoriy baholashga moyil emas. Albatta, profilaktika, noqonuniy ishlar, ko‘zbo‘yamachiliklarni har doim ham o'lchab bo'lmaydi.
Yuqorida aytib o'tilgandek, audit umumiy qabul qilingan buxgalteriya qoidalariga asosan o'tkaziladi. Bu esa obyektiv xu- losa berish uchun keng qamrovli mezon hisoblanadi. Auditning maqsadi ham taqdim etilgan moliyaviy hisobotni qay darajada buxgalteriya qoidalaridan chetlanish mezonini aniqlashga qaratilgan. Auditorlik xulosasida ham, albatta, bu mezon qay darajada ekanligi keltiriladi.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasiga qaraganda, 90% audi- torlik natijalari qo'shimcha tushuntirishsiz shartsiz auditorlik xu- losalari bilan rasmiylashtiriladi. Shu sababli bu xulosalar ustida batafsil to‘xtalamiz.
Bizning fikrimizcha, quyidagi shartiar bajarilgandagina bun- day standart xulosalar berilishi mumkin:

1. 
   Jami hisobot shakllari bclgilangan tartibda tuzilgan va moliyaviy hisobotga kiritilgan bo‘lsa;
   
2. 
   Audit jarayonida umumiy qabul qilingan andozalarga bar- cha jabhalarda rioya qilingan bo'lsa;
   
3. 
   Yetarli darajada isbot va dalillar to'plangan hamda audi- tor o‘z vazifasini to'liq hajarganligi haqida ishonch hosil qilsa;
   
4. 
   Moliyaviy hisobot umumiy qabul qilingan buxgalteriya asoslariga amal qiigan holda taqdim etilgan bo'lsa;
   
5. 
   Alohida yoritib ko'rsatish yoki sharh berish kerak bo'lgan holatlar aniqlanmagan bo‘lsa;
   
6. 
   Moliyaviy hisobotga yetarli darajada tushuntirishlar va ilovalar qilingan bo'lsa.
   

Operatsion audit natijalarim ma'lum qilish auditning umumiy qabul qilingan andozalarida o‘z aksini topgan. Albatta, bu xulosalar shartli auditorlik xuiosalari bo‘lishi mumkin.
Hisobotning mazmunidan qat'iy nazar 9 ta ho‘g‘in o‘zgarishsiz qoladi. Ular quyidagilardir:

1. 
   Auditorlik tashkilotining nomi va manzili.
   

O'zbekiston Respuhlikasi qonunchiligida auditorlik tashkiloti Adliya Vazirligidan ro'yxatga olinishi uchun qat’iy ofisi joylash- gan manzil va ofisda ish sharoitlari mavjudligi haqida ma'lumotnoma berishi kerak. Bu yuridik manzil kerakli hujjat- larda aks ettiriladi va doimo auditorlik firmasini qidirib topish mumkin.

2. 
   Hisobotning nomlanishi. Audit andozalari qo'ygan ta- labga ко‘га auditorlik xulosasi, albatta, nomlanishi va nomlan- ishda «mustaqil» yoki «xolis» degan so‘z bo'lishi shart. Masalan: «Mustaqil auditorlar xulosasi» yoki «xolis buxgalter fikri». Bu ta- lab foydalanuvchilarga audit hamma jabhalari bo'yicha obyektiv o'tkazilganligini ko‘rsatib turadi.
   
3. 
   Hisobotni oluvchilar. Hisobotni oluvchi kompaniya, un- ing aksionerlari yoki direktorlar kengashi bo‘lishi mumkin. Umuman olganda, hisobotni oluvchilar aksionerlar bo‘lmog‘i lozim, chunki audit kompaniyaga ham, uning direktorlar kenga- shiga ham tobe emas.
   
4. 
   Kirish: 1-xat boshidan 2-xat boshigacha bo'lgan tekst. Bu qismda uchta funksiya bajariladi: Birinchidan. auditorlik firmasi tomonidan audit o'tkazganligi qayd etiladi. Negaki bajarilgan ish bu umumiy kuzatish yoki tasdiqlash xizmatlari emasligini ko‘rsatish kerak. Ikkinchidan, hu yerda auditdan o'tkazilgan hi- sobotlar sanab o'tilgan va bu hisobotlami qaysi sanaga tuzil- ganligi keltirilgan. Uchinchidan, bu yerda moliyaviy hisobot uchun javobgarlik ma'muriyat zimmasida ekanligi, auditorlar esa faqat hisobot yuzasidagi fikrlari uchun javobgarligi keltirilgan. Bu jumlalami yozishdan maqsad, zarur buxgalteriya asoslarini tanlashda va bu asoslar bo'yicha qarorlar qabul qilishda kom- paniya ma'muriyatining javobgar ekanligini ko'rsatishdir. Bun- dan tashqari, hu jumla kompaniya ma'muriyati va auditorlar o'rtasidagi vazifalarni aniqlashtirib beradi.
   
5. 
   Chegara. 2-xat boshidan 3-xat boshigacha bo'lgan tekst. Bu yerda audit davomida auditorning bajargan ishlari keltirilgan. Awalambor, bu tekstda auditor umumiy qabul qilingan ando- zalarga asoslanib, ish ko'rilgardigi qayd etilgan. So‘ng auditning asosiy jihatlari ko'rsatilgan.
   

Bu abzatsda o'tkazilgan audit chegaralari yoritilib, unda hi- sobot muhim xatodan holi ho‘lishiga yetarli darajada ishonch hosil qilish auditning maqsadi ekanligi ko'rsatilgan. *Muhim* degan so'zning ko‘rsatilishi auditor faqat muhim, ahamiyatli xa- tolami ko'rsatishga javobgarligini anglatadi. «Yetarli darajada is- honch» degan so'zlar auditorni mutlaq xatolarni aniqlab topadi, degan ma'noni anglash xato ekanligini ko'rsatib, ahamiyatli xa- tolar, me'yoriardan chetlash ehtimoli bo‘lishi mumkinligidan dalolat heradi Boshqacha qilih aytilsa, audit yuqori darajada is- honchni ta'minlaydi, lekin mutlaq kafolat bermaydi.
Abzatsning qolgan qismida yig'ilgan auditoriik dalillari haqida fikr horadi Auditor yiqqan ma'lumotlar fikr berish uchun yetarli ekanligini va dalillami yig'ish tanlab olish yo‘li bi- lan o'tkazilganligini qayd etadi. Agar kirish qismida auditor moliyaviy hisobotni tayyoriash va mazmuni uchun ma’muriyat javob berishini tasdiqlagan bo'lsa, bu abzatsda u qo‘llanilgan buxgalteriya asoslari va taqdim qilish tartibining baholan- ganligini bildiradi. Yuqoridagilar asosida audit davomida fikr berish uchun yetarii muolajalar qilinganligidan dalolat berish ta’kidlanadi.

6. 
   Fikr - 3-xat boshidan 4-xat boshigacha bo'lgan tekst. Qo'shimcha tushuntirish berilmagan shartsiz xulosaning so‘nggi qismida auditoming xulosasi keltiriladi. Bu qism shunchalik muhimki, ko‘pincha, auditorlik xulosasi «auditor fikri» deb yu- ritiladi. Umuman «bizning fikrimizcha» degan so'zlar mutlaq is- honch hosil qilish mumkinligini rad etadi, ya'ni xulosalar mu- taxassisning fikrlashi mahsuli ekanligidan dalolat beradi. Bundan tashqari, auditdan o'tgan hisobotda doimo ma'lumot tavakkal- chiligi mavjud ekanligini qayd etish kerak.
   

Fikmi ma'lum qilish abzatsi birinchi va to‘rtinchi umumiy qabul qilingan audit andozalari bilan bevosita bog'liq. Auditor- ning oldiga qo‘yilayotgan talab shundan iboratki, u moliyaviy hisobot bo‘yicha to‘la fikr berishi va tekshirilayotgan kompaniya umumiy qabul qilingan buxgalteriya asoslariga rioya qilishini aniqlashi kerak.
Auditorlik xulosasining ziddiyatli tomonlaridan biri - bu *to‘g‘ri aks ettirgan» degan so'zlardir. Agar kompaniya umumiy qabul qilingan buxgalteriya uslublariga to‘la rioya qilgan bo‘lsa, uning moliyaviy hisoboti har doim ham to‘g‘ri, haqqoniy bo‘ladimi? yoki bu so'zlar ko'proq va chuqurroq ma’noni anglatadimi? Shuni qayd etish kerakki, rivojlangan mamlakat- larda audit natijalari bo'yicha sudlashilganda sudlar, ko‘pincha, auditorlami umumiy qabul qilingan buxgalteriya uslublaridan chuqurroq tekshirish olib borishadi, degan xulosaga keladi. Ko'pchilik auditorlar esa moliyaviy hisobot umumiy qabul qilin- gan buxgalteriya uslublariga mos bo‘lsa, u korxona ish faoliyatini to‘g‘ri aks ettiradi, deb hisoblashadi. Ma'lumotda xato yo'qligiga ishonch hosil qilish uchun, bizning fikrimizcha, chuqurroq xo'jalik muomalalarini tekshirish, uning mazmuniga e'tibor ber- ish kerak, deb hisoblaymiz.

7. 
   Auditorlik tashkilotining nomi va xolis auditorlar imzosi. Bu yerda auditorlik tashkilotining nomini keltirish muhimdir, chunki audit uchun kasbiy va yuridik javobgarlik auditorlik fir- masi zimmasidadir.
   
8. 
   Audit xulosasi imzolangan sana.
   
9. 
   Obyektda audit tugatilgan sana ko‘p hollarda ma'lum bir kun bo‘ladi. Bu sananing muhimligi shundaki, shu kungacha auditor javobgar bo'ladi.
   

Shunday qilib, audit natijasi bo'yicha beriladigan xulosaning qismlarini bo‘g‘inlarga ajratib, tahlil qilishni va qisqa shaklda katta mazmun berishni audit natijalari bo'yicha to‘la hisobotni oshkor etib bo'lmasligi. ya'ni audit ma'lumotlarining konfiden- sialligini taqozo etadi.
O‘zbekiston iqtisodining hisob va lusobot tizimida. auditor- lik faoliyatida, hozirgi kunda yuqorida keltirilgan takliflar asosida ish yuritish va xulosa tayyorlash o'ta muhim, deb hisoblaymiz.