Toshkent moliya instituti r. H. Ayupov, G. R. Boltaboeva raqamli iqtisodiyot asoslari

Zappas
tajribasini ko’rsatamiz. Uning yillik pul aylanmasi millard dollardan ortadi. Barcha 
ish 
Zappas
kompaniyasi asoschisi Nik Suinmernning yaxshi oyoq kiyimlar tanlovi 
bo’lgan yirik magazinni tapa olmaganidan boshlangan. Uning biznes gipotezasi 
mijozlarning on-layn usulda oyoq kiyimi sotib olishga tayyor deb tahmin qilgani 
bo’lgan. Bu gipotezani tekshirib ko’rish uchun u barcha mahalliy magazinlarni 
aylanib chiqqan va ularning assortimentini rasmga olgan hamda bu rasmlarni o’z 
saytiga joylashtirgan. Endi agarda mijozlar bu rasmlar yordamida biror bir oyoq 
kiyimini tanlab, sotib olishni istasalar, uni magazinlardagi narxlarda harid 
qilishlariga imkoniyat yaratgan. Nik Suinmernnning asosiy maqsadi – bunday 
qulay internet-magazinga talab bormi yoki yo’qligini tekshirib ko’rish bo‘lgan. 
Zappos
ning birinchi tajribasiyoq muvaffaqiyatli chiqqan va kompaniya bu 
tajribasida mijozlar va hamkorlarning faoliyatini o’rgana olgan, ulardan qandaydir 
yangi narsalarni o’rgangan va ularni kompaniya faoliyatiga tadbiq qila olgan. 
Bunday miqdoriy va sifatiy ko’rinishdagi ishlarni amalga oshirish raqamli biznes 
uchun juda muhim va foydali hisoblanadi. Shuni ham alohida ta’kidlash kerakki, 
Zappos
kompaniyasi 2019 yilda 
Amazon.com
ni ham sotib oldi. Shunday qilib, 
gipotezalarni testlashtirish jarayonida qandaydir qiymatga ega bo’lgan va ishlay 
oladigan biznes taklifi hosil bo‘ladi. Agarda interv’yu o’tkazilgan 100 nafar 
shaxsdan 60-70 tasi muammo mavjudligini ko‘rsatsa, buni yaxshi natija deb 
hisoblash mumkin bo‘ladi.
Kompaniyaning bozorda o’z joyini (
pozitsyyasini
) egallab olish maqsadidagi 
marketing bilan bog’liq hatti-xarakatlariga bozorda o’zining o’rnini topishni, 
raqobatbardishlilikni oshirishi va aqlga muvofiq ravishda marketing chora-
tadbirlarini rejalashtirishni kiritish mumkin. U yoki bu magsulot yoki hizmatning 
bozordagi o’rni uning bozorda egallagan joyi, qismi, narx siyosati, 
iste’molchilarning 
bundan 
qoniqqanliklari 
darajasi, 
haridorlarning 
bu 

---

Toshkent Moliya instituti 
R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 
mahsulotlarga befarq emasligi kabi korsatgichlar bilan aniqlanadi. Marketing 
bo’yicha ko’zga ko’ringan mutaxassis Philip Kotlerning fikriga ko’ra, bozorda o’z 
joyini (
pozitsyyasini
) egallab olish kompaniya obrusi va uning imidjini 
tashkillashtirish bo’yicha amalga oshiriladigan tadbirlar majmuasi bo’lib, bu orqali 
maqsadli iste’molchilar guruhi tassavvurida kompaniya to’g’risida ijobiy fikr hosil 
qilishdir. Mahsulot yoki hizmatning bozorda o’z joyini (
pozitsyyasini
) egallab 
olishi pirovard natijada maqsadli auditoriya ongiga nima uchun bozordan huddi 
shu kompaniyaning tovari yoki hizmatini sotib olish maqsadga muvofiqligini 
tushuntirishni o’z ichiga qamrab oladi. Demak, mahsulot yoki hizmatning 
bozordagi o’rni – ayni zamon va makonda bozorbop taklifni ishlab chiqish va 
uning iste’molchilar ongida ijobiy obrazini yaratishdir. Bozordagi o’rinni egallash 
- bozorni o’rganish va undagi mavjud talablarga muvofiq ravishda mahsulot yoki 
hizmat haqidagi fikrlni iste’molchilar ongiga singdirishdir. Bunda kompaniya 
bozorda yo’q bo’lgan mahsulot yaratishi yoki mavjud mahsulotni 
mukammalashtirgan holda taqdim etishi yoki mavjud mahsulotlarga o’xshash 
mahsulotlar ishlab chiqarishi mumkin. Sotuvning eng asosiy elementi kompaniya 
mahsulotining raqobatchilar mahsulotlaridan ijobiy farqidir.
Startap uchun bozorda o’z joyini egallashida bozor holatini to’g’ri baholashdir. 
Investorlar uchun o’sayotgan bozorlarda ishlash afzal hisoblanadi. Kompaniya 
mahsulotlariga hozircha bozor bo’lmagan holatlar ham uchrab turadi. Startap 
uchun tavakkalchilkni baholashning bir nahca usuli mavjud: 

Tavakkalchilkni „yuqoridan“ baholash usuli
– bunda tahlil uchun bozor 
bo’yicha umumiy ma’lumotlar olinadi. Masalan, Rossiyada 30 mingdan 
ortiq internet-magazinlar bo’lib, ularning 26% qismi startap ishladigan 
dasturiy ta’minotdan foydalanadi va demak, ular kompaniyaning mijozlari 
bo‘lishlari mumkin.

Tavakkalchilkni „pastdan“ baholash usuli
– bunda tahlilda kichik 
raqamlardan kattalariga o’tiladi. Masalan bitta foydalanuvchini jalb qilish $5 
ga tushsa, byudjet $10 000 dollar bo’lganida 2000 ta foydalanuvchini jalb 

---

Toshkent Moliya instituti 
R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 
qilish mumkin bo’ladi. 2000 ta foydalanuvchi esa $28 000 kirim keltiradi, 
bu esa bozorning 3% ini tashkil qiladi.
Shuni ham aytish kerakki, investorlar „pastdan“ hisoblash natijalariga ko’proq 
ishonadilar. Agarda „yuqoridan“ va „pastdan“ deb nomlangan usullar bir hildagi 
natija bersalar, bu bozorni baholash to’g’ri bo’lganini anglatadi. Bozor va maqsadli 
auditoriya to’g’risida ma’lumotlar analitik hisobotlardan, raqobatchi saytlarga 
kirganlar sonini aniqlash vositasida, maqsadli auditoriyani interyu qilish orqali 
yoki qidiruv natijalari statistikasi vositasida yohud bu soha bo’yicha 
mutaxassislashga kompaniyalar (