Toshkent moliya instituti

1-rasm. J.Keynsning uzatish mexanizmi¹

J.Keynsning uzatish mexanizmiga ko‘ra, pullar taklifining o‘sishi natijasida foiz stavkasining pasayishi investitsiyalarning muqobil qiymatini pasaytiradi. Ayni vaqtda, foiz meʼyorining pasayib borishi bilan firma va kompaniyalar o‘zlarining rejali investitsiyalari hajmini oshiradilar. Bu xarajatlar rejali xarajatlarning umumiy summasi bilan qo‘shilib, tovar zaxiralarining ko‘zda tutilmagan miqdorda sarflanishiga olib keladi. Firma va kompaniyalar esa, bunday sharoitda mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytiradilar. Bu esa, o‘z navbatida, milliy daromadning ko‘payishiga olib keladi.

J.Keynsning mazkur uzatish mexanizmi taʼsir bosqichlari xususidagi qarashlaridan kelib chiqadigan xulosa shuki, ekspansionistik pul-kredit
siyosati foiz stavkasi darajasining pasayishiga va milliy daromad o‘sish
surʼatlarining yuqori darajada bo‘lishiga olib keladi. Shu sababli, Markaziy bank tomonidan muomaladagi pul massasini jilovlashga qaratilgan siyosatning amalga oshirilishi uzatish mexanizmini teskari yo‘nalish bo‘yicha ishlay boshlashiga olib keladi. Yaʼni, tijorat banklari o‘z zaxiralarining kamayishiga javoban foiz stavkalarini oshiradilar. Buning natijasida, firma va kompaniyalar o‘zlarining rejali
investitsiyalari hajmini qisqartirishga majbur bo‘ladilar. Rejali investitsiyalarning qisqarishi esa, o‘z navbatida, milliy daromad miqdorining kamayishiga olib keladi. Demak, keynscha uzatish mexanizmiga ko‘ra, muomaladagi pul massasini qisqartirishga qaratilgan pul-kredit siyosati, pirovard natijada, foiz meʼyorining o‘sishiga va milliy daromad darajasining pasayishiga olib keladi.

2. 
   Indikator so‘zi lotincha “indicator” degan so‘zdan olingan bo‘lib, ko‘rsatkich degan maʼnoni anglatadi. Fransiyalik mutaxassislar I. Bernar va J.Kolli tomonidan yozilgan va rus tiliga o‘girilgan 2 tomlik «Tolkoviy ekonomicheskiy i finansoviy slovar»da indikator tushunchasiga quyidagicha taʼrif berilgan: indikator umumiy iqtisodiy siyosatni o‘tkazish va uning natijalarini baholash uchun o‘ta muhim ahamiyatga ega bo‘lgan, iqtisodiy va moliyaviy miqdorlar evolyutsiyasining raqamli ko‘rsatkichidir».
   

A.N. Azriliyan tahriri ostida chop tilgan «Bolshoy ekonomicheskiy slovar»da ham indikator tushunchasi iqtisodiy va moliyaviy miqdorlar o‘zgarishining raqamli ko‘rsatkichi sifatida talqin etilgan. Indikator tushunchasining yuqorida keltirilgan talqiniga asoslangan holda, pul-kredit siyosatining indikatoriga quyidagicha taʼrif berish mumkin: «Markaziy bank pul-kredit siyosatining indikatori - bu milliy valyutaning va mamlakatda baholar barqarorligini taʼminlash tadbirlarining samaradorligini baholashda o‘ta muhim ahamiyatga ega bo‘lgan moliyaviy miqdorlar o‘zgarishining raqamli ko‘rsatkichidir».

Markaziy bankning pul-kredit siyosatini amalga oshirish va uning samaradorligini baholashda aniq ko‘rsatkichlardan foydalanish masalasi qator taniqli iqtisodchi olimlar tomonidan ilgari surilgan va tadqiq qilingan. Ayniqsa, zamonaviy monetarizm nazariy oqimining asoschisi professor Milton Fridmen o‘zining ilmiy izlanishlarida bu masalaga alohida eʼtibor qaratgan. Shuningdek, J.Keyns, A. Melser, K. Brunner, R.Lukas, K. Uorberton kabi olimlarning ilmiy izlanishlarida ham mazkur masalaga jiddiy eʼtibor qaratilgan.

Hozirgi vaqtda pul-kredit siyosatining indikatori sifatida asosan pul massasining o‘sishi, milliy valyutaning almashuv kursi, inflyatsiya darajasi ko‘rsatkichlaridan foydalanilmoqda. Dunyoning ko‘pchilik mamlakatlarida valyuta kursidan monetary indikator sifatida foydalanilayotganligining sababi shundaki, ularda milliy valyuta almashuv kursining keskin pasayib ketishidan kuchli xavotirlanish mavjud. Shuning uchun ham mazkur mamlakatlar hukumatlari va markaziy banklari valyuta kursini tartibga solish siyosatini olib boradilar yoki garchi milliy valyuta qonunchiligida erkin suzish rejimi aks ettirilgan bo‘lsada, valyuta intervensiyasi orqali milliy valyutaning almashuv kursiga taʼsir etish siyosati davom ettiriladi. Lekin, qayd etish joizki, bu guruhdagi mamlakatlarning asosiy qismi milliy valyutaning almashuv kursidan pul-kredit siyosati indikatori sifatida foydalanayotganliklarini rasman eʼtirof etmaydilar. Mamlakat hukumati tomonidan XVF ning joriy operatsiyalar bo‘yicha valyutaviy cheklashlarni olib tashlash to‘g‘risidagi talablarining qabul qilinishi milliy valyutaning nominal almashuv kursidan monetary indikator sifatida foydalanishni sezilarli darajada qiyinlashtirib qo‘yadi. Chunki bunday sharoitda hukumat joriy valyuta operatsiyalari bo‘yicha cheklovlarni va cheklov mazmuniga ega bo‘lgan tartibga solish choralarini qo‘llay olmaydi.

Iqtisodiy adabiyotlarda pul-kredit siyosati indikatorini tanlash mezonlari sifatida asosan indikator sifatida tanlab olinadigan ko‘rsatkichning miqdoriy o‘lchamga ega ekanligi va mamlakat hukumati iqtisodiy siyosatining asosiy yo‘nalishlariga zid kelmasligi eʼtirof etiladi.

Pul-kredit siyosati indikatorini tanlash shart-sharoitlarini baholash rivojlangan sanoat davlatlarining bu boradagi tajribalarini chuqur tahlil qilish va tahlil natijalarini umumlashtirishni taqozo etadi.

Yaponiyada 1950 yilda sanoatni byudjetdan moliyalashtirish va baholar farqini subsidiyalash amaliyotining bekor qilinishi tijorat banklari kreditlarini korxonalar faoliyatini moliyalashtirishning bosh manbaiga aylanishiga olib keldi. Chunki bu davrda korxonalarning o‘z mablag‘larini yetishmasligi muammosi keskinlashgan edi. Ammo tijorat banklarida kredit resurslarining yetishmasligi muammosi ham mavjud edi. Bu esa, Yaponiya Markaziy bankini tijorat banklarini faol tarzda kreditlashga va kreditlashning maqsadli oqimlarini belgilash hamda ularning kredit emissiyasini nazorat qilishga majbur qildi. Shunisi xarakterliki,

tijorat banklarining kredit emissiyasini nazorat qilish kreditlarning foiz stavkasini qattiq tartibga solish yo‘li bilan foiz stavkalarining past darajasini taʼminlab turish sharoitida amalga oshirildi. Buning natijasida tijorat banklarining sanoat korxonalariga, Markaziy bankdan past hisob stavkasida olingan markazlashgan kreditlar hisobidan, nisbatan past foizlarda kredit berishi taʼminlandi. Bu esa, o‘z navbatida, korxonalar moliyaviy xarajatlarining kamayishiga va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishga olib keldi. Demak, Markaziy bankning maqsadli maqsadli faol tarzda foydalangan holda, tijorat banklari kredit emissiyasining o‘sish ko‘rsatkichidan pul-kredit siyosatining indikatori sifatida foydalanish, pirovard natijada, tijorat banklari kreditlarining bevosita ishlab chiqarish sohasiga yo‘naltirilishini taʼminladi. To‘g‘ri, dastlabki davrlarda kredit emissiyasi hajmining oshishi hisobidan muomaladagi pul massasining sezilarli darajada oshishi kuzatildi, ammo o‘rta muddatli davriy oraliqlarda, tovarlar ishlab chiqarish hajmining va mehnat unumdorligining o‘sishi hisobiga pul emissiyasining tovar-moddiy qimmatliklar bilan taʼminlanish darajasi oshdi va shuning hisobidan inflyatsiyani jilovlashga muvaffaq bo‘lindi.

Germaniyada XX asrning 70-yillaridan boshlab Markaziy bankning pul-kredit siyosatini amalga oshirishning asosiy prinsiplaridan biri sifatida pul massasining o‘sish surʼatini iqtisodiyotning o‘sish surʼatiga muvofiq bo‘lishi prinsipi rasman qayd etildi. Shu sababli, XX asr 70-yillarining o‘rtalaridan boshlab Germaniyada pul massasi o‘sishining chegaraviy koeffitsiyenti qo‘llanila boshladi.

AQSHda Kongress 1978 yilda FZT ga pul massasi va kredit quyilmalarining o‘sish chegaralarini belgilash majburiyatini yuklovchi Qonunni qabul qildi. Mamlakatda baholar barqarorligiga erishish uchun har yili kelgusi yil uchun pul massasi va kredit quyilmalarining o‘sish surʼati FZT tomonidan eʼlon qilinadi. Bundan maqsad muomaladagi pul massasining hajmi ustidan qattiq nazorat o‘rnatish yo‘li bilan inflyatsiyani jilovlash hisoblanadi.

Fransiyada XX asrning 70-yillarida tijorat banklarining kreditlari hajmini limitlash joriy qilindi. Limit miqdori joriy yilning so‘nggida keyingi yil uchun o‘rnatildi va uning miqdori pul massasining belgilangan o‘sish ko‘rsatkichiga muvofiq ravishda aniqlanadigan bo‘ldi. O‘rnatilgan kreditlash limitini buzgan tijorat banklariga nisbatan jazo sifatida majburiy zaxira ajratmalari hajmi oshirildi.

AQSH, Yaponiya va Fransiyaning muomaladagi pul massasining o‘sish surʼatini cheklash bo‘yicha olib borilgan pul-kredit siyosatini o‘tkazish natijalari shuni ko‘rsatdiki, mazkur tadbir, pirovard natijada, ishlab chiqarish surʼatlarining pasayishiga, tovarlar va xizmatlar taklifining qisqarishiga olib keladi, ammo baholar barqarorligiga erishiladi.

Monetar siyosat indikatorini tanlash shart-sharoitlaridan yana biri Davlat byudjeti defitsitining darajasi va o‘zgarishidir. Byudjet defitsitining o‘sishi foiz meʼyorining oshishiga olib keladi. Bu esa, o‘z navbatida, baholar darajasining o‘sishiga olib keladi. Nisbatan yuqori foiz meʼyori investitsiyalar darajasini pasaytiradi, bu esa, o‘z navbatida, ishlab chiqarish real hajmining tabiiy darajasi o‘sishini sekinlashtiradi. Bunday sharoitda, masalan, pul massasi o‘sishining belgilangan darajasini saqlab turish shunga olib keladiki, bunda baholar darajasini o‘sishi davom etaveradi va uzoq muddatli vaqt oraliqlarida uning o‘sish surʼatlari pul massasining o‘sish surʼati bilan ishlab chiqarish real hajmi tabiiy darajasining o‘sishi o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. Markaziy bank Davlat byudjeti defitsitining o‘sishi natijasida inflyatsiya jarayonlarini kuchayishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida qulay yo‘lni, yaʼni indicator sifatida baholar darajasining barqaror o‘sishi ko‘rsatkichidan foydalanishi mumkin. Bunday sharoitda byudjet defitsitini o‘sishi oqibatlariga qarshi kurashning yagona yo‘li muomaladagi pul massasini bir vaqtning o‘zida qisqartirish hisoblanadi. Mazkur tadbir byudjet defitsiti bilan bog‘liq pulning aylanish tezligini o‘sishini qoplaydi. Ana shunda Davlat byudjeti defitsitining nominal milliy daromadga nisbatan taʼsiriga butunlay barham beriladi. Buning natijasida ishlab chiqarishning real hajmi ham, baholar darajasi ham qisqa muddatli davriy oraliqlarda o‘smaydi.

3. 
   Markaziy bank tomonidan tijorat banklarining kreditlash hajmiga nisbatan limitlar belgilash muomaladagi pul massasini tartibga solish, xususan, pul massasining oldindan belgilangan maqsadli o‘sish ko‘rsatkichiga erishishni taʼminlash maqsadida amalga oshiriladi.
   

XX asrning 70-yillarida bir qator Yevropa mamlakatlarida, shu jumladan, Fransiyada tijorat banklarining kreditlash hajmiga nisbatan limitlar belgilash amaliyoti mavjud bo‘lgan. Bunda limit summasi tijorat banklarining kapitaliga nisbatan belgilangan. Limit belgilashning ushbu usuliga xos bo‘lgan asosiy kamchilik shundan iboratki, bunda kapitali miqdori katta bo‘lgan tijorat banklari boshqa banklarga nisbatan katta miqdorda kreditlar berish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu esa, o‘z navbatida, banklararo raqobatga salbiy taʼsir ko‘rsatadi.

Hozirgi davrda Xitoy Markaziy banki tomonidan davlat banklarining kreditlash hajmiga nisbatan limitlar belgilash amaliyoti mavjud. Buning sababi shundaki, Xitoy iqtisodiyotining “qizib ketish” xavfi mavjud. Shu sababli, Xitoy Markaziy banki tijorat banklari kredit quyilmalarining o‘sish surʼatini pasaytirish siyosatini amalga oshirmoqda. Ushbu siyosatni amalga oshirish uchun, asosan, ikki monetar instrumentdan – tijorat banklarining kreditlash hajmiga nisbatan limitlar belgilash va majburiy zaxira siyosatidan foydalanilmoqda.

Tijorat banklarining kreditlash hajmiga nisbatan limitlar belgilash maʼmuriy mazmunga ega bo‘lgan instrument hisoblanadi. Shu sababli, mazkur instrumentdan foydalanish milliy ssuda kapitallari bozoridagi raqobat muhitiga salbiy taʼsir ko‘rsatadi, aholi va xo‘jalik yurituvchi subyektlarning tijorat banklari kreditlaridan foydalanish darajasini pasayishiga olib kelishi mumkin. Ammo pul massasining maqsadli ko‘rsatkichlariga erishishni taʼminlashning iloji bo‘lmasa, Markaziy banklar ushbu maʼmuriy usuldan foydalanishga majbur bo‘lishlari mumkin.

Muomaladagi pul massasining asosiy qismi tijorat banklarining kredit emissiyasi natijasida paydo bo‘ladi. Shu sababli, Xalqaro Nobel mukofotining laureati, Chikago universitetining professori, marhum M.Fridmen o‘zining ilmiy tadqiqotlarida tijorat banklari kredit emissiyasining muomaladagi pul massasining o‘sishiga bevosita taʼsirini asoslab bergan va tijorat banklariga nisbatan 100 foizli majburiy zaxira talabnomalarini joriy qilishni taklif qilgan. Garchi M.Fridmenning 100 foizli majburiy zaxira talabnomalari dunyodagi biron-bir mamlakatning bank amaliyotida qo‘llanilmagan bo‘lsa-da, uning banklarning kredit emissiyasini tartibga solish va nazorat qilishning zarurligi xususidagi takliflari o‘zining amaliy ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatdi.

Monetar siyosat instrumentlaridan foydalanish amaliyoti takomillashmagan mamlakatlarda ham tijorat banklarining kreditlash hajmiga nisbatan limitlar belgilash usulidan foydalanadilar. Buning sababi shundaki, mazkur mamlakatlarda Markaziy banklar monetar siyosat instrumentlari orqali pul massasining o‘sish surʼatlari barqarorligini taʼminlay olmaydilar. Masalan, ochiq bozor operatsiyalari rivojlanmaganligi sababli, ochiq bozor siyosati orqali muomaladagi ortiqcha pul massasini olib qo‘yish imkoniga ega bo‘lmaydilar. Yoki qayta moliyalash siyosati orqali kreditlarning foiz stavkasiga va kreditlar taklifiga taʼsir eta olishmaydi. Bunday sharoitda Markaziy banklar maʼmuriy mazmunga ega bo‘lgan instrumentlardan, xususan, banklarning kreditlash hajmiga nisbatan limitlar belgilash, majburiy zaxira siyosatidan foydalanishga zo‘r berishga majbur bo‘lishadi. Shuning uchun ham taraqqiy etgan mamlakatlarda ushbu instrumentlarning ahamiyati past.