Тошкент тиббиёт академияси ҳузуридаги педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг
Yüklə 5,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
MA‟RUZA 13.
Ma‟ruza № 13. Jinsiy a‟zolarining anatomiyasi. Oraliq. Endokrin bezlarining funksional anatomiyasi - 2 soat. Tashqi va ichki jinsiy a‘zolarning taraqqiyoti, anomaliyasi (germofroditizm).Erkaklar jinsiy a‘zolari. Moyak: topografiyasi, tuzilishi. Moyak ortig‗i. YOrg‗oq. Moyak taraqqiyoti va Chov kanalidan o‗tishi. Urug‗ tizimchasi. Urug‗ olib ketuvchi naylar va urug‗ otuvchi nay. Prostata bezi. Urug‗ pufagi. Bulbouretral bezlar, topografiyasi, tuzilishi. Erkaklar tashqi jinsiy a‘zosi. Ayollar jinsiy a‘zolari. Tuxumdon: topografiyasi, tuzilishi, qorin pardaga nisbatan joylashuvi. Tuxumdondagi davriy va Yoshga qarab o‗zgarishi. Bachadon: topografiyasi, shakli, qismlari, qorin pardaga nisbatan joylashishi, devorining tuzilishi, boylamlari. Bachadon nayi: qismlari, topografiyasi, tuzilishi, qorin pardaga nisbatan joylashishi. Ayollarning tashqi jinsiy a‘zolari. Erkaklarning va ayollarning kichik Chanoq bo‗shlig‗idagi a‘zolar topografiyasi. Oraliq soxasi: diafragmalarni hosil etuvchi mushaklar, fassiyalar. (A: 1,2,3,4; Q: 1,2,) Erkaklar tanosil a‘zolari - og§apa §esh1aIa tazsiPpa deyiladi. 2 guruxga bulinadi: tashki tanosil a‘zolari (erlik olati, yorgok) va ichki tanosil a‘zolari (moyaklar, urug chikarish Yullari, urug Yullari, urug pufagi, prostota bezi, bulbouretral bezlar). Erlik olati - Resh8 detsiladi. Erlik olati -Reshzning asosini uchta govak tana tashkil qiladi. Bulardan biri siydik chikarish kanalini orka tomondan uragan bulib, unga sogrsh 8rops1Yu8it regsh deyiladi. Kolgan ikkitasi uning ustida Yonma-Yon turadi va sofoga sauegpoyaa rssh8 deb ataladi. Govak tanalar sillik muskul tolalari va elastik fibroz tukimalardan tuzilgan. Ularning orasida juda kup katta - kichik bushliklar, kataklar koladi. Ana shu bushliklar epiteliy bilan koplangan va ular kon bilan tulibturadi. Sogrsh 8rops1Yu88it prostota bezi yakinidan ttiyoz shaklli kengayma — ‗ie‘sh regsh bilan boshlanib, olatning tashki uchiga kelganda kuzikorin kalpogiga uxshab kengayadi. Uni olat boshi — £1ap8 resh8 dsb ataladi. Sogroga sauegpoyaa esa oldingi uchi bilan olat boshiga tegib turadi, orka uchi ikki Yonga kayrilib, olat oyokchalari epga rep!« nomini oladi va kov suyagining pastki shoxiga yopishadi. Umuman olatning orka kismini — gas11x reshz deb atashadi. Govak tanalarni sirtdan uragan oksil parda - SHshsa aIidshea ikki kavat govak tana orasiga xam kirib, ularni bir-biridan ajratuvchi devor — zerSHt rep1ya r0l^ni uynaydi. Olat ildizi bilan urta kismi tanasi sogrsh rep!k deb ataladi, uning ustki tomoni — dog8it reshya deb ataladi. 150 Innervatsiyasi — p.p 8sgo1a1e8 agyepogsz, p.p. 8sgo1a1sk ro81epoge8 ishtirookida sillik muskullari esa r!exsh igo§a81psi8 shGepog orkali buladi. Moyaklar yoki urugdonlar - ^ekyz, srgok ichvda turadi. Ular erkaklar tanosil a‘zolari sistemasining eng muxim kismi xisoblanadi, chunki urug spermatozoid shu erda etiladi. Moyakning shakli ellipssimon, ikki Yon tomondan bir muncha kisilgan, yassi buladi. SHuning uchun xam uning oldingi tagyoo ap!epog va orka tag£ora81epog kirgoklari tafovut kilinadi. Uning ikki Yuzasidan biri bulmish ichki Yuzasi — G‗as1e8 tesNaNk tekis va yassi, tashki Yuzasi — G‗as1e81a1ea118 esa kuprok burtib chikkan. Moyak chuzinchok bulgani tufayli uning Yukori va pastki uchlari - ex^etIaz kirepog, ex1getya8t&1Yug tafovut kilinadi. Moyakning uzunligi 5 sm, kengligi 3.5-4 sm, kalinligi 3 sm va ogirligi 30 gr. ksladi. Moyakning ichki tuzilishi baYon etishdan oldin uning ortigi va pardalari xakida suz Yuritamiz, chunki ularning ba‘zi kismlari moyakni orka kirgogidan uning ortigi — sr1s!it18 joy olgan. Moyak ortigining retortaga uxshatadilar. Moyak pardalari. YOrgok ichida joylashgan moyak 7 kavat parda bilan uralagan 1. YOrgok terisi ~ organizmning boshka kismlaridagi tsriga chikaruvchi bezlar bilan ta‘minlangan, uning eg katlami bulmaydi. 2. Gushtdor parda — SHshsa ya^o^ nov soxasidagi teri osti biriktiruvchi tukimasining davomi xisoblansa-da yoki Siydik chikarish kanali ige!ga olatning boshiga vertikal xolatda yorik - ozIit ige^gae ex!egpit bulib ochiladi. Olat boshining kutarilgan kirgogi - olat boshining toji - sogopa §1apsN8 deb ataladi va bu erda moy bezchalari -£1aps1i1a rgeri1ea!e8 joylashgan buladi. Erlik olatining pastki Yuzasida uzunasiga ketgan kirgok — gare bor. Bu chok olatning tagiga etib, undan srgokka, keyin oralikka utadi. Bu chok tanosil a‘zolarining aloxida-aloxida rivojlanib, kushilgannidan keyin kolgan nishonasidir. Ildiz tomonda joylashgan u chala govak tanalarni bitta fassiya uraydi. Bundan tashkari, erlik olatining ildizi bir necha boylamlar vositasida mustaxkamlangan. Olatning tarangligini va Yumshashi uning govak tanalariga konning kup yoki oz kelishiga boglik. YAngi tugilgan bolada erlik olatining uzunligi 2-2.5 sm, Yugonligi 1sm, boshchasi tsri bilan koplanib turgan buladi. 4 Yoshgacha erlik olat yaxshi usmaydi. 7 Yoshda uzunligi 4-4.5 smetadi. Erlik olatining tomir va nervlari. Erlik olatini kuyidagi ryteriyalar: gg.8Sgo1a1e8 agIepogez, a/ s10G8a!e8 resh», a. RgoGipya rep1ya. a.a. u11 resh8, a.a. igs1ga!e8 kon bilan ta‘minlaydi. Vena koni v. dogxatsk rep!8 rgoGipyoa, v. i1‘1 rssh8, uu rgoGipda^ resh8, v. ris!eps1a 1p1egpalar orkali chikib ketadi. Limfa tomirlari ichki Yonbosh va Yuzani gov dimfa tugunlariga kuyiladi. Inervatsiyasi p.dog8aN8 resh8, simpatik kismi esa r!sxi8 puro§a81psi8 1p1epog, par^simpatik kismi pg.8r11apsKshs reMp!, 8.pp. ep£epGe8 nervlari orkali buladi. 1 3. Tashki urug fassiyasi - korin devoridagi muskullari sirtdan koplovchi fassiyaning yorgokdagi davomidir. 4. G‗a.8s1a sgeta81spsa shu nomdagi muskulni koplab turadi, bu xam gov soxasidan turadi. 5. Osiltirib ushlab turuvchi muskul — tshsiSHk sgsta81eg xam pardd, shaklida yoyilgan, uning tolalari qorin devoridagi kundalang muskuldan keladi. 1 Human Anatomy, Kenneth S. Saladin, USA 2014. Gray's Anatomy for Students,Drake RL Vodl W, Mitchell AWM Elsever Churchill Livingstone, 2014 151 6. Ichki urug fassiyasi moyakdan boshka urug tizimchasini xam uraydi. Bu parda korin devorining ichki tomonidagi kundalang fassiyalar davomi. 7. Moyakning gilof pardasi — SHshsa ua§ta118 1e8Y8 — korin pardaning 2 kismi bulib, moyak bilan bir paytda yorgokka tushadi. Gilof parda 2 varakdan iborat bulib, bittasi moyak usti — 1att§ U18segaN8ni, ikkinchisi yorgok devori - 1atta rape^aPzDOuraydi. Moyak ortig‗i dumdan boshlangan Yulning davomi bulmish urug chikarish Yuli — yisSHk dsGsgssh- deb ataladi. Ancha Yugon devorlari kalin bu moyak ortigidan chikishi bilanok Yukori tomonga kutarila boshlaydi, avvl bir oz burama shaklida bulib, keyin tugrilanadi. SHundan sung urug tizimchasiga kushilib, Chov tanasidan korin bushligiga utadi. Chov kanalining ichki xalkasi soxasida u yana ajralib chanok bushligining Yon devoriga tomon Yunaladi. Kovukning Yon devori karshisidan burilib, kovuk tagiga utadi va prostota beziga yakinlashadi. Nayning ana shu 3 sm keladigan kismi anchagian kengayadi. Bu kengaymaga atriPaz <3e!egep118 deyiladi. SHundan sung nay urug pufakchasi - ue81si1a GetshaNkdan chikaruv naycha — s!isSH8 exegeIpaNk bilan kushilib, urug otuvchi Yul - ^i$SH8 feiMotni hosil qiladi. Bu sunggi Yul Yukoridagi 2 naydan kura ingichka va torrok bulib, prostota bezi orasiga kiradi va siydik chikarish kanalining shu kismidagi urug tepachasi — sa11isi!i8 ^epypaPkga ochiladi. Urug chikarish Yulining umumiy uzunligi 40-55 sm, urtacha diametri 2.5-3 mm. Uning devori 3 kavatdan tuzilgan. Ichki shillik kavat — SHshsa tiso|a. Urta muskul kavat - SHshsa Tashki fibroz - SHshsa Urut pufaklari — ue81si1a kettaIz uzunchok usti notekis xaltacha bo‗lib, krvukning tagida, urug chikarish Yulining tashki tomonida turadi. Agar urug pufakchasini urab turgan tashki parda olib tashlansa, uning uzunligi 10-12 sm,eni esa 0.5-0.7 sm naycha shaklida ega buladi. Uzunligi 5 sm, kengligi 2 sm, kalinligi 1 sm keladigan bu p&fakchalar organizmda shunga uxshash pufakchalar singari biror moddaning zaxira saklab turish uchun xizmat kilmay, uzi suYuklik ishlaydi. Pufakchalar ishlagan suYu^utik moyakdan kelayotgan urugga kushiladi. SHuning uchun xam ularning uchi bir butun bushliqdan iborat bulmay, mayda kataklarga bulingan, ikkala uch tomoni toraygan, urta kismi esa kichraygan buladi. Ichki tomondagi uchlari tobora borib, suYuklik chikaruvchi iul - aisSHya exegeopr«8ga ailanadi. Urug pufakchalarining devorlari xam uchta ichki shillik, urta muskul va tashki fibroz kavatlaridan iborat. YOrg‗ok — 8sgoSHt. YOrgok — erlik olati ildizi bilan oralik urtasidagi tsri xaltasi bulib, unda moyaklar joylashadi. Kattalarda va ayniksa bakuvvat kishilarda yorgok usti muskullarining yaxshi kiskarishi tufayli mayda burmalar bilan koplangan. YOrgok balogatga etguncha kadar sekin so‗ngra tez rivojlanadi. Uning go‗shtdor pardasi bola tug‗ilgan vaktdayok yaxshi rivojlangan bo‗ladi. YOrg‗oq terisi organizmning boshka kismlaridagi tsridan uzining Yupkaligi, nozikligi va chuziluvchanligi (elastik) bilan farq qiladi. U tor, eg‗ bezlari va pigmentlarga boy. YOrgok o‗rtasidan chok — gare 8sgoy utadi va uni ikkiga bo‗ladi. YUqorida aytib o‗tganimizdek, yorg‗ok terisi ostidagi eg‗ 1^atlami o‗rnida g‗o‗shtdor kavat — SHshsa sZag!ok bo‗ladi. YOrg‗oqsa urug‗donlar ma‘lum temperaturada urug‗ 152 (spermiy) ishlab chiqaradi. Buni yorg‗ok ta‘mishtaydi. YA‘ni sovuk vaktda yorgok terisi tortilib urugdonlarni tanaga sgtishtiradi va xaroratni saraydi. Issik vak^da esa kengayib sovutadi. YOrgo^ tomirlari va nervlari yorg‗oqni g.g. 8sgo1a1e8 aSHepogez, g.g. 8sgo1a1e8 ro81epogek, a. Sgeta81spsa artsriyalar kon bilan ta‘minlaydi. Venalari esa U.u.8sgo1a1e8 ap1epoge8, u.u 8sgo1a1eya ro81epogs8lardir. Limfa tomirlari gov limfa tugunlariga kuyiladi. YAngi tugilgan bolalarda urug pufakchalari juda kichkina bulishiga karamay, yaxshi rivojlangan. Pufakchadar juda balandda - korin bushligida joylashgan bulib, xamma tomondan korin pardasi bilan uralgan buladi, urug pufakchalarining uzunligi 1 mm, bushligi ayniksa kichkinadir. Erkaklar tanosil a‘zolari funksional anatomiyasi. - xisob kitoblarga karaganda xar bir erkak uz jinsiy aktivligi davrida 5400 marta urug tashlashi mumkin ekan. Xar syakulyasiyada 3.5 ml urug tukilar, uni ichida esa 200-35$ mln spermatozoid mavjud ekan. Moyaklar kesib kurilganda apelsinni eslatadi. Bulakchalri soni 150-200ta. Bulakchalar ichidagi kanalchayaar juda ingichka va uzun. Urtacha uzunligi xar bir kanalchaning — 30 m. Xisoblarga karaganda!ta moyaqdagi kanalchalar uzunligi 30 km. Takkoslab kuring - 1ta galtagiga 200 m gina ip sigdirish mumkin. Spermatozoidlar balogat Yoshidan boshlab ishlab chikariladi. YAngi ishlab chikarilgan spermatozoid xam stuk bulmaydi, kanalchalar orkali xarakati davomida etiladi. (moyakdan to ortiqdan chikkuncha). Bu davr 3 xafta davomida buladi va spermatozoid etuk, aktiv xolatga keladi. Spermatozoidlar tugilishi va etilish jaraYoni tuxtovsiz ruy beradi. 100 Yoshli erkaklarda xam bu jaraYon butunlay tuxtamanganligi aniklangan. Urug pufakchasi — axamiyati juda katta. U ishlab chikarilgan sskrst fruktozaga boy bo‗lib, sprematozoidlarning «uzundan — uzok sayoxatida» energiya vazifasini ofjaradi. Prostota bszi — kovuk bug‗zida joylashganligi tufayli (rgo - oldida, 81a1a - turaman) shunday nom olgan. Prostota bezi fakat erkaklarga xos bulib, unda ishlangan sekret moyaqda ishlangan urugni suYultiradi, spermtozoidlarni xarakatchanligini ta‘minlaydi. Prostota bezi sskreti ishkoriy muxitga ega bulib, urug bilan birga otilib chikib, ayollar kinidagi spsrmatozoid uchun xalokatli bulgan kislotali muxitni neytrallaydi va xalok bulishdan ximoya qiladi. Prostota bezi sekreti oksilga, fsrmentlarga, lipoidlarga boy buladi va uziga xos xidga ega. 153 Tanosil a‘zolarining rivojlanishi. Ona korni xomila 6 xaftalik bulguncha unda tanosil a‘zolaridan nishon xam bo‗lmaydi. Buyrakning rivojlanishi xakida suzlaganda birlamchi ichak nayining pastki tomoni kengaygan xolatda bulishini va kloaka deb ataluvchi bu bushlikka 2ta Volf kanali bilan tugri ichak teshiklari ochilishini, keyinchalik bu bushlikning oldinshi yarim frontal dsvor vositasida siydik tanosil bushligiga ajralishining orkadagi yarmi esa tugri iChakka aylanishi aytib utilgan edi. Xomilaning 6 xaftasidan boshlab tananing pastki kismidan dum suyagining karshisida yorikka uxshagan teshik paydo buladi va bu teshik Yukorvdagi aytib utilgan kloakaga ochiladi. 8 xaftaga utilganda shu teshik atrofida tanosil a‘zolari apomatlari paydo buladi. 1).YOrikning ustki tomonida bitta dumbok hosil buladi, bunga tanosil dumbogi deyiladi. 2). YOrikning ikki cheti teri burmasiga aylanadi. 3). SHu tanosil dumbogi bilan teri burmasi atrofida milk singari bolishga uxshash dumbok paydo buladi. SHuni xam aytish ksrakki, tanosil a‘zolari Yukorida aytib utilgan xolatga kelganida bulajak bolaning kiz yoki ugil ekanligini aytib bulmaydi, chunki xar ikki jinsda xam rivojlanish 8 xaftada bir xil buladi. YUkorida aytganimiz uchta alomat paydo bulganidan sung rivojlanastgan xomilaning kaysi jinsga mansub ekanligiga karab uning tashki tanosil a‘zolari takomillasha boshlaydi. Agar xomila ugil bulsa, kuyidagicha rivojlanish Yuz beradi, tanosil dumbogi uzunasiga juda tez usadi va uning ichida govak tana paydo buladi. Tanosil dumbogi usgan sari teshikning ikki chetidagi teri burmasi xam u bilan birga uzayadi va burmalarning ikkala erkin chstlari bir-birlariga bilan kushilib siydik chikarish kanalini hosil qiladi. Ikki Yon tomondagi teri dumboklari (bolishlar) pastga tomon usib borib, erlik olati ildizidan pastga bir-biri bilan kushiladi va srgokni (lekin xali ichida moyaklari bulmaydi) hosil qiladi. Erkaklar tanosil a‘zolarining anomaliyalari. Erkaklar tanosil a‘zolarining notugri rivojlanishi IDtijasida turli anomaliyalar, ya‘ni gayri tabiiyliklar uchrashishi mumkin. Erkaklar erlik olatining pastki tomonida siydik chikarish katSHshi hosil bulmay, ochik kolishi (NiroyarosNa) yoki siydik kanali olatningsh ustiga utib, bitmay ochik kolshli (er!8rasI8) kabi xollar kup uchrab turadi. Ba‘zan yorgokning pastki tomoni kushilmay shuningdek, siydik kanalining ochik kolishi kuzatiladi. Bu xodisa ayollarning tashki tanosil a‘zolarini eslatgani uchun tashki germafroditizm deb ataladi. Bunda. Moyaklar usmagan yorgok terisi ostida koladi. Moyakning bittasi yorgokka tushmay, korin bushligida yoki Chov kanali ichida ushlanib kolishi xam mumkin (moN0rxizm)yoki ikkala moyak xam yorgokka tushmay koladi (kreptorxizm). Ba‘zan ancha yaxshi rivojlangan erlik olati va yorgok bilan bir katorda ayollarga mansub tashki tanosil a‘zo xam rivojlanadi. (ikki jinslilik).Aksari ub a‘zolardan biri (erli^ki ayollik a‘zosi) ustun turadi. II semestr Ma‘ruza № 5 Mavzu: Ayollar tanosil a‘zolari. Ayollar tanosil a‘zolari funksional anatomiyasi Maruza vakti-90 min. Maruza maksadi: Ayollar tanosil a‘zolari anatomiyasi, tarakkiyoti, funksional anatomiyasi va anatomiyalari bilan tanishtirish. 154 Ma‘ruza rejasi: 1 Ayollar tanosil a‘zolari anatomiyasi — 20. 2 Ayollar tanosil a‘zolari tarakkieti — 20. 3 Ayollar tanosil a‘zolari funksional anatomiyasi — 20. 4 Ayollar tanosil a‘zolarining an0maliyalari — 20 5 YAkunlash — 10. Kurgazmali kurollar: Tablitsalar. Slaydlar. Mulyajlar. Ayollar tanosil a‘zolari — orana genitalia feminine deyiladi. 2 guruxga bulinadi: ichki va tashki. Ichki tanosil a‘zolari: tuxumdon, bachadon naylari, bachadon, kin kiradi. Tashki tanosil a‘zolar: katta va kichik uyatli lablar, klitor, kizlik parda kiradi. Tuxumdon — ayollar tanosil a‘zolari ichida tuxumdon - ovarium asosiy urin tutadi. Bu bez bir juft bulib, uzunchok shaklda, bachadon naylari tamda kundalang joylashgan. Uning tepaga va pastga karagan ikkita uchi, ichkariga va tashkariga karagan ikkita Yuzasi, oldingi va orkaga karagan ikkita kirgogi tafovut kilinadi. YUkori uchi bachadon nayiga karab turganligi uchun xam exterimitas tubana deb Yuriniladi. Pastki uchi bir oz toraygan bulib, bachadon tomonda turganligi sababli exterimitas uterina deb ataladi. Bu uchi maxsus tuxumdon boylami ligamentum ovari vositasida bachadonga tortiladi. Orka tomondagi turgogi Yumaloklashgan va xech narsa bilan kushilmay erkin turadi, u margo liber deb Yuritiladi, oldingi kirgogi esa uz tutkichiga yopishgan. Binobarin u margo mesovalius deb axaladi. Ana shu ikki kirgok urtasidagi Yuzalar facies medialis va facies lateralis deb ataladi. Tashki Yuza chanokning Yon devoriga tegib turadi, ichki Yuza esa chanok bushligiga karagan va kisman bachadon nayi bilan berkingan buladi. Oldingi kirgok bir oz botik bulib, undan bez ichiga kon tomirlar va nervlar kiradi. SHuning uchun bu joy tuxumdon darvozasi hilus ovari deyiladi. Tuxumdonning uzunligi 2.6-3sm, eni 1.5sm, kalinligi 1sm keladi. 1 Tuxumdonning xususiy boylami - lig/ ovarii proprium fakat biriktiruvchi tukimadan iborat bulmay, balki undan bachadondan davom etib keluvchi sillik muskul tolalar xam bor. U bachadonning keng boylami orasida yotadi. Tuxumdonning oldingi kirgogiga bachadon keng boylamining orka varagi bilan kaltagina tutkich — mesovonum vositasida kushiladi. Uning ustki uchi bilan chanokning chegaralovchi chizigi urtasidagi tuxumdonni kutaruvchi boylam — lig. Suspensiorum ovari tortilgan, bu boylam ichidan tuxumdonag kon tomir va nervlar boradi. Bundan tashkari, tuxumdon uzining ana shu uchi orkali bachadon nayi uchiga chanim – fimbia ovarice bulib tortilgan. Agar tuxumdonning ichi yorib kurilsa, uning iski xil: 1. Bezning xususiy moddasi — zona parynchimatosa 2. Tomirli modda zona vasculosa lardan iborat ekanligini kuramiz. Bu moddalar biriktiruvchi tukimalar va ular orasidagi kirgan kon tomirlar, nervlardan iborat. 1 Human Anatomy, Kenneth S. Saladin, USA 2014. Gray's Anatomy for Students,Drake RL Vodl W, Mitchell AWM Elsever Churchill Livingstone, 2014 155 Tuxumdonning asosiy muxim kismi- zona parynchimatosa bulib unda ayollar tuxum xkujayrasi etiladi. Bu kismda graf pufakchalari deb ataluvchi juda xam kichkina va sekin-asta katgalashib etiladigan pufakchalar — folliculi ovarici vasiculosi turadi. Xar kaysi pufakcha ichida bitgadan jinsiy xujayra tuxum xujayra etiladi. Navbatdagi tuxum etilganda uni urab turgan pufak yoriladi va tuxum xujayra tashkariga chikadi. Tuxum xujayra chikib ketgach, bushab kolgan pufak ichiga kon va sarik modda tuladi. Bunday pufak sargish rang oladi, shu sababli u sarik tana — sargsh si1sht deb ataladi. Odatda xar 28 kunda bitta tuxum etiladi; demak, bitga pufak yoriladi. Yosh utgan sari, ya‘ni pufaklar soni kamaygan sari, tuxumdon bujmaya borib, usti gadir- budur bulib koladi. Korin parda bilan uralmagan tuxumdon Graf pufagidan chikkan tuxum xujayra korin bushligiga chikadi va u erdan bachadon nayining shokillari yordamida bachadon nayiga kiradi. YAngi tugilgan kiz bolalar tuxumdoni silindr shaklida buladi. 8-12 Yoshda u tuxumsimon shaklni oladi. YAngi tugilgan bola tuxumdonining uzunligi 1.9 sm-eni 3-7 mm, 4-7 Yoshda 2.5 sm, voyaga etgan davrida esa 5sm, eni 3 sm. kalinligi 1.5 smga etadi. YAngi tushlgan kiz bola tuxumdon ogirligi 0.16 kg, emiziklik davridan to 1 Yoshgacha 0.84 kg, 4-7 Yoshida 3.3 kg, voyaga etgan davrida 6.03 gramni tashkil qiladi. 4-7 Yoshida tuxumdon kichik chanokka tushadi, sungra katta Yoshdagi ayollarga xos vaziyatni egallaydi. 40-50 Yoshdagi ayollarda tuxumdon ogirligi kamayadi. 60-70 Yoshdan sung u bujmayib koladi, ya‘ni uzining xayotiy kobiliyatini Yukotadi. Bachadon nayi - gia SHeppa, z.za1rtx. Naysimon organ, uzunligi 10-12sm. Nayda kuyidagi kismlar fark kilinadi 1) pars uterina, 2) istmus, 3) ampulla, 4) injundibulum. Voronka kismi shokilalar – jimbriae tubae ni tugadi. Nayda 2ta teshik: ostium abdominae tubae (korin bushligiga karagan) va ostium uterinum tubae (bachadon bushlgigiga karagan) fark kilinadi. Bachadon nayi devori 3 kavatdan iborat: shillik, muskul va seroz kavatlaridan. SHillik kavati — tunica mucosa, buylama burmalar va kiprikli xilpillovchi epiteliydan iborat. Muskul kavati tatki buylama, ichki aylana muskul kavatlaridan iborat. Seroz kavat tashki tomondan urab Bachadon — uterus (grek. metra , s. hustera), noksimon muskul organ bulib, kichik chanok bushligida kovuk va tugri ichak orasida joylashgan. Bachadonda tanasi, tubi, buyni kismlari fark kilinadi. Buyin kismi kin kismi — portio vaginalis va kin ustki kismi — poerio supravaginalislar iborat. Bachadon bushligi – cavitas uteri, uchburchak shaklda bulib, ikki Yon uchiga bachadon naylari teshiklari –ostium tubae uteri, pastki uchi esa kin tomonga otium uteri orkali ochiladi. Bu teshik 2ta lab: labium anterior va labium posteriorlardan iborat. Bachadon devori 3 ta kavatdan iborat: shillik, muskul, va seroz kavatlardan. Tashki seroz kavat — perimetrum korin parda visserial varagidir. Muskul kavat — myometrum xar xil Yunalishdagi muskullar tolasidan iborat Ichki — endometrium — xilpillovchi epigeliydan iborat. Burmalar tutmaydi. Uzida glandula uterinaeni tutadi. Bachadon topografiyasi. Bachadon kichik chanok bushligida tugri ichak va kovuk urtasida joylashgan va 2ta chukurlik hosil qiladi: 1. Extevatio vasicouterina, 2. Extevatio rectouterina. Kovukbush xolatida bachadon uning ustiga egilgan xolda buladi: - anteversio, hosil kilgan burchak esa (tanasi va buyni orasida) — anteflexio deyiladi. Bachadonning orka tomonga egalishi esa — 156 retroversion, burchagi esa -retroflexio deyiladi. Bachadon Yon tomonlarida keng boylam – lingata uterina tutadi. Bachadon Yukori uchlaridan, naylaridan oldingi kismidan lig. teres uteri utadi. Kin — vagina (grek. salpos) — uzunligi 8sm bulgan muskul-fibroz organdir. YUkoridan bachadok buynini, pastdan teshigi-ostium vaginae orkali kin daxlshiga ochiladi. 2ta devori: paries anterior et posterior fark qiladi. YUkoridan bachadon buyni atrofida gumbaz –fornix vaginae ni hosil qiladi. Kin devori 3 kavatdan iborat: tashki — zich biriktiruvchi tukimadan, urta-ingichka, xar xil Yunalishli muskul tolalar, ammo farklash mumkin bulgan ichki — sirkulyar, tashki — buylama tolalardan iborat. Ichki shillik kavati - anchagina kalin, kundalang burmalarga boy – ridae vaginalis. Bu burmalar - 2ta collumnae chidachitni hosil qiladi. Kizlarda kin teshigi parda — hymen bilan berkilgan buladi. Jinsiy lablar — kichik jinsiy lablar labomidenda mimera katga jinsiy lablarning ichki tomonida joylashadi va ularda kichik lab egati vositasida ajraladi. Kichik jinsiy lablar teri burmasi xisoblanadi. Ularning erkin chetlari pastka karab buralib turadi. Unda ichki (medial), tapji (lateral) Yuzalari. Xar ikki labning ichki Yuzalari bir-biriga tegib turadi. Xar kaysi labning oldingi uchi ikkitadan bulakka ajraladi. Xar bitta bulaklarning ichki (medial) tomondagisi 2chi bulakdagi shunday bulak bilan Yonma- Yon klitorga yopishadi va klitor Yunonchasini fnelinum clitorinisni hosil qiladi. Tashki tomondagi bulaklar esa klitor orkasidan aylanib utib, uning ustida bir-biri bilan kushiladi. Ana shu kushilishdan paydo bulgan va klitorni urab turgan parda perimetium clitorus deb axaladi. Kichik lablarda mayda bezlari buladi. Bezcha naychalari 2ta lab urtasidagi kin daxlizi vestibulum vagina deb ataluvchi torgina oralikka ochilgani uchun daxlizningsh mayda bezlari glandulae vestibularis minoris deb ataladi. Kin daxliziga, bezlardan tashkari siydik chikarish kanali (urethro) xam ochiladi. Daxliz orkali kinga kiriladi. Klitor - ayollar tashki jinsiy a‘zolarida xam erkaklarniki singari govak tanalar bor, lekin ular uncha yaxshi rivojlangan emas va chukurliqda joylashgan. Klitor tuzilishi va shakli jixatidan erlik olatidagi sorpana cacavernasaning xuddi uzginasidir, lekin undan ancha kichik. Klitor govak tanalari — sorpana cavernasa clitoridis 2ta bulib, kov suyaklarining pastki shoxlarini uragan pardadan boshlanadi. Ana shu joyga klitor oyokchasi — crus clitoridis deyiladi. Bu tana pastga tomon borib, klitor kalpogi — glans clitoridis deyiladi. Klitor govak tanasi uz fassiyasi – fascia clitoridisga uralagn. Maxsus boylam lig. Fuspen sorium clitoridis ga ochilib 1uradi. Kligorda sezuvchi nerv oxirdari kup. Ayollar tanosil a‘zolarining rivojlanishi. Ona kornida xomila olti xaftalik bulguncha unda tanosil a‘zolaridan nishon xam bulmaydi. Xomilaning bchi xaftasidan boshlab tananing pastki kismida dum suyagining karshisida yorikka uxshagan teshik paydo buladi va bu teshik Yukorida aytib utilgan kloakaga ochiladi. Sakkizinchi xaftada utilganda shu teshik atrofida tanosil a‘zolarida alomatlari paydo bula boshlaydi. 1). YOrikning ustki tomonida 1ta dumbok hosil buladi, bunga tanosil dumbokchasi deyiladi. 2).YOrikning 2 cheti teri burmaiga aylanadi va 3)shu tanosil dumbogi bilan teri burmasi atrofida milk singaribolishga uzshash dumbok paydo buladi. Agar xomila kiz bulsa, tanosil dumbogi juda sekin va kam usadi; ichida ozgina govak tana paydo bulib, u klitorga aylanadi.Teri burmasi va uning tashki tomonidagi teri dumbokni xuddi ugil boladagi 157 singari tez usadi, lekin ularning erkin chetlari bir-biri bilan kushilmaydi. SHunday kilib, teri burmalari kichik jinsiy lablarga, bolishlari esa katta jinsiy lablarga aylanib koladi. Embrion 5-6 xaftalik bulganda Volf tanasi zaminida indyferent jinsiy bez payda buladi, Embrion 7-8 xaftalik bulganda indeferent bez moyakka yoki tuxumdonga aylana boshlaydi. Ayollar jinsiy a‘zolari anomaliyalari Ayollarda klitor juda kuchli tarakkiy etib,erlik olatiga uxshab kolishi mumkin. Ba‘zan kichik jinsiy lablar pastda kichik koldirib (siydik kanali uchun) bitib ketadi. Ba‘zida kushimcha tuxumdon xam paydo buladi. Bachadon va kin anomaliyalari xilma-xil bulishi mumkin. Masalan, bachadonning uzi bittaYu, ichidagi bushligi ikkita bulishi (uterus septus), bachadon tubining ikki shoxga ajralgan bulishi (uterus bicorneus), ikki mustakil bachadon vujudga kelishi (uterus didelphis) va xokazo. Ayollarda uchraydigan ikki jinslilik (germofroditizm) xam turlicha Oralik — perineum. Oralik — tashki tanosil a‘zolari bilan orka teshik (apsh) urtasidagi soxa. Bu soxaga muskullar, fastdiyalar va Yumshok tukimalar kiradi, Oralik chegarasi chanokka nisbatan: oldindan simfiz, orkadan dum suyagining chukkisi, ikki Yon tomondan kualich dumbokchalri xisoblanadi. Oralik muskullari joylashishiga kura chukur va Yuza muskullarga bulinadi. CHukur muskullarga 4ta muskul kiradi. Muculus levator ani — orka teshikni kutaruvchi muskul, kov suyagining pastki shoxidan, kuyimich kirrasining ichki Yuzasidan va ichki yopuvchi muskul fassiyasidan boshlanadi. Muskul tolalarining bir kismi tugri ichakni aylanib utib, karama-karshi tomondan shunday tolalar bilan birga kovuzlok shaklida pastga tomon Yunalib, kovukpok shaklida ichakni urab oladi. Kolgan tolalari pastga tomon Yunalib kovuk, tugri ichak va ayollarda kin muskullari bilan chatishib ketadi. Bu muskullar chanok tubini mustaxkamlaydi, orka teshikni Yukoriga va oldinga tortadi, tugri ichakning orka devorini oldingi devoriga keltirib tokaydi. Ayollarda Yukorida aytilgan vazifalardan tashkari, kinning orka devorini oldingi tortadi va kinga olib kiruvchi teshikni toraytirishda katnashadi. Musculus cocygeum — dum muskuli kuymich kirrasidan boshlanib, tolalari sipigich singari yopilib ketadi, Yul-Yulakay uning ba‘zi tolalari — ligamentum sacrospinosum bilan chatitadi, sungra 3.4.5.6. - dumgaza umurtkalariga borib yopishadi. Bu muskul xamisha birday yaxshi rivojlanavermaydi. Bu ikki muskul chanok tusigi — diaphragma pelvis ni hosil qiladi. Muculus transverses perinal profundus — falikning chukur kundalang muskuli kuymich suyaklarining pastki shoxlaridan va uni Yonidagi kuymich dungidan boshlanadi, tolalari medial va old tomonga Yunalib, oralik markazidagi nayga kelib yopishadi. Bu muskul asosan siydik chikarish nayining prostota kismini urab oladi va uni mustaxkamlaydi. Musculus sphincter uretrae — siydik chikarish kanalini chikuvchi muskul siydik chikariit kanalining parda kismi — pars membranacea urethraeni xuddi xalka singari urab oladi. Bu muskul siydik kanalini katgik kisadi va siydik Yulini berkitadi. Ayollarda bu muskul kinni xam urab, uni toraytiradi. Bu ikki muskul siydik-tanosil tusigi diaphragma uragenitalis ni hosil qiladi. 158 Yuza muskullar siydik tanosil tusigidan pastga va chanok tusigining orkarok kismida joylashgan. Bu guruxga xam turtta muskul kiradi. Muculus sphincter ani externus - tashki teshikni toraytiruvchi muskul kletchatka, suyaklar va muskullardan boshlanadi va centrum tendineum perinea ga yopishadi. U apshni atrofida oval xalka singari joylashgan. Muskul tolalari pastdan Yukoriga tomon necha kavat bulib joylashgan. 1 Muculus bulbocavernosus - erkaklarda erlik olatidagi govak tananing olat ildiziga yakin kismini va shu govak tana sugonining ostki xamda Yon tomonlardan urab turadi. Muskulning ung va chap tomoni bir-biri bilan chok hosil kilib kushiladi. Bu muskul kiskarganda siydik kanalini sikib, uning ichidagi jinsiy suYuklik yoki siydikni tashkariga chikarib tashlaydi. Ayollarda bu muskul kinga olib kiruvchi teshikning atrofida joylashgan va kiskarganda shu teshikni toraytiradi. Musculus ischocavernosus — miya dumboganing ichki Yuzasidan boshlanadi. U old va medial tomonga Yunalgan xolda bir kismi erlik olatining old tomoniga utsa, kolgani karama — karshi tomondagi shunga uxshash tolalar bilan kushiladi. Muskul kiskarganda vena kon tomirlarini sikib, konni govak tana ichiga xaydaydi va shu bilan erlik olatini tarang qiladi. Bu muskul ayollarda xam bor, lekin u juda kichik xajmda bulib, klitor oyokchalari atrofida joylashadi.. Musculus transverses perinea suparficialis — oralik Yuza kundalang muskudi. SHu namdagi chukur muskul orka kirgogiiing pastda, teri osti kistchotkasi orasida joylashadi. U kuymich suyagi pastki shoxining ichki Yuzasidan boshlanib, kundalangicha urtaga karab Yunaladi va oralik markazidagi payga kelib yopishadi. YAxshi rivojlanmagan muskul markaziy paVII tarng kshshb, shu payga yopishadigan boshka muskullarning ishiga yordam bsradi. Oralik soxasidagi muskullarni asosan uchta yirik fassiya va ularning varaklari urab auradi. Fascia pelois — chanok fassiyalari musculus iliacusni ichki tomondan yopib, kichik chanokka kirish chegarasiga kelganda pastga tomon buriladi va kichik chanok devoriga utadi. Uz Yulida m. piriformis , m. obturatoris ternuslarni urab, chanok devorining dsyarli oxiriga etgach chanok tusigining ustiga ugadi va m. levator ashni koplaydi. CHanok fassiyasining shu joygacha bulgan kismi devor pardasi fascia pelvis parictalis bulib xisoblanadi. Fassiya chanok tusigi ustidan shu tusiqdan utuvchi va uning yakinidagi a‘zolar devoriga utib, fascia pelvis visceralis ga aytiladi. Fascia diaphragmatic uragenitalis superior-siydik tanasini tusigini Yukori va pastdan koplovchi fassiya ikki varakdan iborat. Bu varaklar siydik-tanosil tusigini hosil kiluvchi muskullarni ostki va ustki tomondan urab, tusikning erkin turgan kirgoklarida tutashib boylam tusini oladi. Ustki varak prostota bezining ikki Yonida chanok fassiyasiga tutashib ketadi, pastki varagi esa erlik olati sugoniga tutashadi. Ayollarda bu fassiyaning xar ikki varagi xam kinning devoriga yopishadi. Fascia superficialis — oralikning xamma Yuza muskullarini uraydi. Yon tomondan u kov va quymich suyaklariga yopishadi, orka tomondan siydik-tanosiltusigiga tutashadi, old tomtndan esa erlik olati fassiyasi fascia penis bulib penisga utadi. Oralikni a/pudenda interna, a.rectalis inferior, a. perinealis penis clitoridis arteriyalari kon bilan ta‘minlaydi. 1 Human Anatomy, Kenneth S. Saladin, USA 2014. Gray's Anatomy for Students,Drake RL Vodl W, Mitchell AWM Elsever Churchill Livingstone, 2014 |