Тошкент тиббиёт академияси ҳузуридаги педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг

Kallaning Yuz qismidagi suyaklarning tuzilishi. Kuz kosasi.Ogiz bushligi. 
Burun bushligi. Chakka, Chakka osti, kanot-tanglay chukurchalari. Yosh 
bolaning kalla suyagining tuzilishi. 
BUTUN KALLA - CRANIUM 
Butun kalla cranium da ikki kism : kallaning Yuz qismi - cranium faciale, va 
kallaning miya joylashadigan qismi - cranium cerebrale tafovut etiladi.
Kallaning miyani saklaydigan qismi uning tepadagi tom qismi calvaria va tubi 
yoki asosi - basis kismlariga bulinadi. Bu kismlar orasidagi chegara tashki ensa 
burtigi, surgichsimon o‗simtalar, tashki eshituv teshiklari, va Yonoq ravoklari buylab 
Yunaladi. Kalla suyagining asosi uz navbatida ikki Yuzaga : kalla asosining tashki 
qismi - basis cranii externa va kalla asosining ichki qismi - basis cranii interna ga 
bulinadi. Kalla tubining tashki Yuzasi - basis cranii externa uz navbatida uch Yuzaga 
bulib urganiladi. Oldingi Yuza - kesuv tishlardan kattik tanglay yakunigacha davom 
etadi. O‗rta Yuzaning orka chegaralari surgichsimon o‗simtalarn birlashtiruvchi 
chizik bulib xisoblanadi.
Kalla tubining ichki Yuzasi uch chukurchadan tashkil topadi : oldingi fossa 
cranii anterior; o‗rta fossa cranii media; ork fossa cranii posterior. Oldingi va o‗rta 
chukurchalar orasidag chegara ponasimon suyakning kichik kanotlariga tugri keladi. 
O‗rta v orka chukurchalar esa uzaro Chakka suyagi piramidasining Yuqorig kirrasi 
bilan chegaranaladi.
KALLA TUBINING TAShKI YUZASI - BASIS CRANII EXTERNA 
Bu Yuzaning orka soxasi ensa suyagidan tashkil bulib, unin tashki tarafida 
tashki ensa burtigi protuberentia occipitalis externa kurinadi. Bu burtikdan pastga 
karab, ensaning tashki kirras crista occipitalis externa Yunaladi. Bu soxada kirraga 
nisbata kundalang Yunalgan, mushaklar birlashadigan chiziklar tafovut etiladi. Eng 
Yuqoridagi chizik linea nuchae suprema deyilsa, pastki chizik linea nuchae inferior 
deb ataladi. Bu chiziklar orasida es linea nuchae superior joylashadi. Ensa suyagi 
pallasining old tarafida katta teshik foramen magnum hosil buladi. Bu teshikning ikki 
Yonida esa ellips shaklidagi bugim o‗simtasi condylus occipitalis joylashadi. Bugim 
burtiklarining orkasida chukurcha bulib - fossa condylaris deyiladi. B chukurchaning 
tubida, ba‘zi paytda, vena kon tomirlarini utishi uchu kanal canalis condylaris hosil 
buladi. Bugim burtigining ustid - til osti nervi uchun kanal canalis hypoglossi hosil 

---

80 
buladi. Katta teshikning old tarafida ensa suyagining asosi joylashga bulib, uning 
o‗rtasida xalkum burtigi tuberculum pharyngeum buladi. Orka Yuzaning ikki Yon 
tarafida surgichsimon o‗simta processus mastoideus joylashadi. Surgichsimon 
o‗simtaning ichki tarafida ikkita egat bulib, ichki egat buylab arteriya Yunaladi 
sulcus a. occipitalis, tashki egat surgichsimon uyma incisura mastoidea de nomlanib 
ikki korinchali muskul birikadi. Surgichsimon o‗simtanin ensa suyagiga birikish 
soxasida teshik foramen mastoideum bulib, undan vena kon tomiri chikadi. 
Surgichsimon o‗simtaning oldingi medial soxasida bigizsimo o‗simta processus 
styloideus joylashadi. Bu ikkita o‗simtalar orasidagi teshik foramen stylomastoideum 
deb ataladi va bu teshik orkali Yuz nervi chikadi. Bigizsimon o‗simtaning yakinida 
buyinturuk chukurchasi fossa jugularis va buyinturuk teshigi foramen jugular bulib, 
bu teshik soxasidan ichki buyinturuk venasi boshlanadi, xamd IX, X, XI juft bosh 
miya nervlari chikadi. Bu chukurchaning oldida uyk arteriasi utadigan tashki uyku 
teshigi foramen caroticum externu va uning davomi bulib hisoblangan canalis 
caroticus joylashadi. Chakka suyagining asosiy suyak bilan birikish soxasida yirti44 
teshik foramen lecerum hosil buladi. Kalla asosi tashki tarafdan Yonoq suyagining 
Chakka o‗simtas processus temporalis va Chakka suyagining Yonoq o‗simtasi 
processus zygomaticus bilan chegaralanib turadi. Yonoq o‗simtasining asosida, pastki 
jag suyagining boshchasi bilan bugim hosil etish uchun pastki jag chukurchasi fossa 
mandibularis hosil buladi.Chukurchaning oldida bugimni ustaxkamlab turuvchi 
dumbog tuberculum articulare joylashadi. Chukurchaning orka tarafidagi tepalik esa 
tuberculum retroarticulare deyiladi. Kalla tubining tashki Yuzasining o‗rta soxalarida 
pastki jag nervi utishi uchun oval teshik foramen ovale va uning orkasida foramen 
spinosum joylashadi. 
Oldingi va o‗rta Yuzalarning chegarasi asosiy suyakning kanotsimon 
o‗simtalari processus pterygoideus ga tugri keladi. Bu o‗simtalar ichki va tashki 
plastinkalar laminae medialis et laminae lateralis ga ajraladi. Ichki plastinkaning 
uchida ilmoksimon usimt hamulus pterygoideus buladi. Kanotsimon o‗simtalarning 
asosid kanal canalis pterygoideus joylashadi. Kanotsimon o‗simtala bilan tanglay 
suyagi orasida katta va kichik tanglay teshiklar foramen palatinus major et minor 
bulib, bu teshiklar tanglaykanaliga canalis palatinus major davom etadi. 
Surgichsimon o‗simtaning oldingi medial soxasida bigizsimo o‗simta 
processus styloideus joylashadi. Bu ikkita o‗simtalar orasidagi teshik foramen 
stylomastoideum deb ataladi va bu teshik orkali Yuz nervi chikadi. Bigizsimon 
o‗simtaning yakinida buyinturuk chukurchasi fossa jugularis va buyinturuk teshigi 
foramen jugular bulib, bu teshik soxasidan ichki buyinturuk venasi boshlanadi, xamd 
IX, X, XI juft bosh miya nervlari chikadi. Bu chukurchaning oldida uyk arteriasi 
utadigan tashki uyku teshigi foramen caroticum externu va uning davomi bulib 
xisoblangan canalis caroticus joylashadi. Chakka suyagining asosiy suyak bilan 
birikish soxasida yirti44 teshik foramen lecerum hosil buladi. Kalla asosi tashki 
tarafdan Yonoq suyagining Chakka o‗simtas processus temporalis va Chakka 
suyagining Yonoq o‗simtasi processus zygomaticus bilan chegaralanib turadi. Yonoq 
o‗simtasining asosida, pastki jag suyagining boshchasi bilan bugim hosil etish uchun 
pastki jag chukurchasi fossa mandibularis hosil buladi. Chukurchaning oldida 
bugimni mustaxkamlab turuvchi dumbog tuberculum articulare joylashadi. 
Chukurchaning orka tarafidagi tepalik esa tuberculum retroarticulare deyiladi. Kalla 

---

81 
tubining tashki Yuzasining o‗rta soxalarida pastki jag nervi utishi uchun oval teshik 
foramen ovale va uning orkasida foramen spinosum joylashadi. 
Kalla tubi tashki Yuzasining oldingi qismida Yuqori jag suyagig tegishli 
tanglay o‗simtasi processus palatinus va tishlar joylashadigan alveolyar o‗simtalari 
processus alveolaris joylashadi. O‗simtaning tishlar joylashadigan Yuzasi limbus 
alveolaris deyilib,bu Yuzada tish ildizlari joylashadigan chukurchalar alveoli dentali 
buladi. Chukurchalar orasida tusiklar bulib septa interalveolari deyiladi. Kichik va 
katta ozik tishlardagi ildizlar bir nechta bulganligidan, bu tishlar joylashadigan 
chukurchalarning tubi septa interadicularia vositasida bulinib turadi. Kesuv tishlari 
orasid teshik foramen incisivus kanalga canalis incisivus davom etadi. Bu kanal 
burun bushligi bilan ogiz bushligiga ochiladi.
KALLA TUBINING IChKI YUZASI - BASIS CRANII INTERNA 
Kalla tubining ichki Yuzasida (basis cranii interna) uchta chukurcha kurinadi: 
oldingi, o‗rta va orka.Oldingi va o‗rta chukurchalarda bosh miya joylashsa, orka 
chukurchada miyacha va uzunchok miya joylashadi. Oldingi va o‗rta chukurchalar 
orasidagi chegara asosiy suyakning kichik kanotlari orkali utadi. O‗rta va orka 
chukurchalar orasidagi chegar Chakka suyagi piramidalarining Yuqori kirrasi buylab 
joylashadi. Oldingi chukurcha peshona suyagining kuz kosasini xamda burun 
bushligini hosil etishda katnashadigan kismlari bilan hosil buladi. Bundan tashkari 
oldingi chukurchani hosil etishda asosiy suyakning kichik kanotlari va G‗alvirsimon 
suyakning gorizontal o‗simtalari katnashadi. G‗alvirsimon qismi teshiklari orkali I 
juft bosh miya nervining n. olfactorius tolalari burun bushligiga utadi. Uning 
o‗rtasida esa xuroz toji crista galli deb atalanadigan kirrali o‗simta bulib, uning oldida 
joylashgan chukurchani "kur teshik" foramen coecum deyiladi. Oldingi chukurchada 
miya pushtalarining izlari kurinadi burtib turgan soxalar juga cerebrale va botikliklar 
es "barmok chukurchalari" inpessio digitales deyiladi. Asosiy suyak kichik 
kanotining orka chekkasida oldingi chetlashgan o‗simta processus clinoidei anterior 
joylashadi. O‗rta chukurcha asosiy suyakning tanasi, katta kanotlari va Chakka 
suyagining piramidasining olding Yuzalari xisobiga hosil buladi. Bu o‗rta 
chukurchaning markazida tur egari sella turcica deb nomlanadigan hosila buladi. 
Uning o‗rtasida gipofiz bezi joylashadigan chukurcha fossa hypophysialis, old 
tarafida egar dumbogi tuberculum sellae, orka tomonda ega suyanchigi dorsum sellae 
joylashadi. Suyanchikning ustki tarafidag o‗simtalarga processus clinoideus 
posteriores deyiladi. Egar dumbogining orka soxasidagi tepalikka esa processus 
clinoidei medi deyiladi. Ponasimon suyak tanasining ikki Yonida uyku arteriyasi 
joylashadigan egatlar sulcus coroticus buladi. Egar dumbogidan oldirokda joylashgan 
egatlar kuruv nervlarining kesishmasi joylashadiga egat sulcus chiasmatis bulib, bu 
egatlar ikki Yon tarafga kuruv nervlari utadigan kanallar canalis optici teshigiga 
davom etadi. Kichik va katta kanotlar orasida kuz kosasiga ochiladigan Yuqorigi 
tirkish fissura orbitalis superior hosil buladi. O‗rta chukurchani tashkil etishda 
katnashadigan asosiy suyakning katta kanotida kuyidagi teshiklar kurinadi: Yumalok 
teshik foramen rotundum, oval teshik foramen ovale, kirrali teshik foramen 
spinosum. O‗rta chukurchani tashkil etishda Chakka suyagining piramida toshsimon 
qismining oldingi Yuzasi xam katnashadi. Shu sababli o‗rta chukurchada ichki 
kulokning ta‘sirida burtib chikib turgan tepali eminentia arcuata, uning orkasida 
nogora bushligining tomi tegme tympani, old tarafida esa uch shoxli nerv tugunining 

---

82 
ta‘siridan hosil bulgan chukurcha impressio trigemini joylashadi. Bu soxada ikkita 
toshsimon nervlar joylashadigan egatlar sulci n. petrosi majori et sulci n. petrosi 
minoris buladi. Xar bir egat kanal ichiga ochiladiga tirkishlar bilan yakunlanadi 
hiatus canalis n. petrosi majoris e hiatus canalis n. petrosi minoris. Piramidaning ustki 
uchi buylab,ustki toshsimon vena joylashadigan egat sulcus sinus petrosi superio 
buladi. 
Orka chukurcha fossa cranii posterior asosan ensa suyagi va Chakka suyagi 
piramidasining orka Yuzasidan hosil buladi. Bu chukurchaning markazida katta 
teshik foramen magnum buladi. Uning ol tarafida uzunchok miya joylashadigan sillik 
Yuza - nishab clivu joylashadi. Katta teshikning orka tarafi xajsimon tepa eminenti 
cruciformis vositasida turtta Yuzaga bulingan. Bu tepaning o‗rtasida ichki ensa 
burtigi protuberentia occipitalis interna joylashadi. Bu burtikdan past tarafga ensa 
suyagining ichki kirras crista occipitalis interna Yunaladi. Burtikdan Yuqori tarafg 
karab sagital vena egati sulcus sinus sagittalis Yunalsa, ikk Yon tarafga esa 
kundalang vena egati sulcus sinus transversi Yunaladi. Uz navbatida kundalang egat 
S-simon vena egatiga sulcus sinus sigmoidei davom etadi. Bu egat esa buyinturuk 
teshigi foramen jugulare bilan yakunlanadi. Orka chukurchani hosil etishd 
katnashgan piramidaning orka Yuzasida ichki eshituv teshigi poru acusticus internus 
joylashadi. Bu teshik Yuz kanaliga canalis facialisga davom etadi va bu teshikdan VII 
va VIII juft bosh miya nervlari utadi. Piramidaning asosida Yuqoridan pastga karab 
ostki toshsimon vena joylashgan egat sulcus sinus petrosi inferior Yunaladi.