Тошкент тиббиёт академияси ҳузуридаги педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг
Yüklə 5,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
MA‟RUZA 5. Bo„lim III Miologiya Mavzu: Mushaklar to„g„risida ma‟lumot. Mushaklarning taraiyoti. Mushaklarning yordamchi apparati. Ko„krak, korin, orka mushaklari va fassiyalari. Diafragma. Korin soxasining topografiyasi: korin to„gri mushagining qini, oq chiziq, Chov kanali. Yoshga doir xususiyatlari. – 2 soat. Silliq va ko‗ndalang - targ‗il mushaklar, mushak to‗qimasining tuzilishi, taraqqiyoti (filogenez va ontogenez). Mushaklarning tuzilishi: paylar (aponevrozlar). Mushaklarning shakli, tuzilishi va vazifasiga ko‗ra klassifikatsiyasi. Sinergist va antogonist mushaklar. Mushaklarning yordamchi apparatlari: sinovial xaltachalar, paylar, fassiyalar, suyak - fibroz kanallar. Mushaklarning anatomik va fiziologik 101 ko‗ndalang kesimi, mushaklarning kuchi,Qisqarishi, richaglar to‗g‗risida tushunchalar. Mushaklar vazifasining ularning tuzilishiga ta‘siri to‗g‗risida P.F. Lesgaftning ilmiy ishlari.Tana mushaklari va fassiyalari. Tana mushaklarining segmentar tuzilishi. Orqa mushaklari. Orqaning Yuzaki (trapetsiyasimon, serbar, rombsimon) mushaklari. Orqaning chuqur mushaklari (tanani tiklovchi mushak, ko‗ndalang - qirrali mushaklar va x.k.). Bel - Ko‗krak fassiyalari. Ko‗krak mushaklari va fassiyalari. Qovurg‗alar aro mushaklar. Diafragma: taraqqiyoti, tuzilishi, topografiyasi va vazifasi. Ko‗krak mushaklarining nafas olishda qatnashishi. Qorin mushaklari va fassiyalari, qiyshiq, ko‗ndalang, to‗g‗ri mushaklar. Piramidal mushak. Qorin to‗g‗ri mushagining qini. Chov kanali, qorinning oq chizig‗i, kindik halqasi. Belning kvadrat mushagi, qorin pressi. Ko‗krak va qorin topografiyasi. (A: 1,2,3,4; Q: 1,2,) Odam organizmida uch xil muskul mavjud: 1) skelet yoki ixtiyoriy qisqaruvchan muskul bo‗lib, mikroskop ostida uning tolalari ko‗ndalang-targ‗il ko‗rinadi. Shuning uchun skelet muskullari ko‗ndalang-targ‗il muskullar deb ataladi; 2) yurak muskullari garchand ko‗ndalang-targ‗il muskuldan tuzilgan bo‗lsa-da ixtiyorsiz qisqaradi; 3) silliq yoki ixtiyorsiz qisqaruvchan muskullar ichki a‘zolar va tomirlar devorida joylashgan. Skelet muskullari harakat organlari sistemasi orasida o‗zining qisqaruvchan xususiyati bilan muhim vazifani bajaradi. Muskullar nerv tolalari orqali markaziy nerv sistemasidan keladigan impulslar ta‘sirida qisqarganda, gavdada turli harakatlar vujudga keladi. Odatda, skelet muskullari odam ixtiyoriga monand qisqaradi. Skelet muskullari o‗rta yashar odamda gavda og‗irligining 40 foizini, yosh organizmda esa 20–25 foizni tashkil etadi. Sport bilan shug‗ullanuvchilarda esa muskullarning umumiy og‗irligi gavdaga nisbatan 50 foizgacha yetadi. Yosh ulg‗aygan sari muskullar hajmi va og‗irligi asta-sekin kamayib boradi. Odam gavdasida 600 ga yaqin skelet muskullari bor. Skelet muskullarining (musculus) har biri ko‗ndalang-targ‗il tolalardan tuzilgan bo‗lib, qisqarish qobiliyatiga ega. Har bir muskulning qisqaruvchi qismi – tanasi (venter) va ikki uchi, ya‘ni boshlanish (origo) va biriktiruvchi (pay) qismlari bor. Bundan tashqari, uzun muskullarning boshi (caput) va dumi – yopishadigan pay qismi (insertio) bo‗ladi. Yassi muskullar (qorin muskullari)ning yassi payi – aponevrozi (aponeurosis) bo‗ladi. Har bir muskulni sirtidan biriktiruvchi to‗qimadan tuzilgan parda – epimiziy (epimysium) yoki fassiya o‗rab turadi. Muskul ichidagi muskul tutamlarini o‗ragan parda perimiziy (perimysium) deb ataladi. Muskul tolasining har birini nafis to‗r parda – endomiziy (endomysium) o‗raydi. Bu pardalar muskul tolalari, tutamlarini o‗zaro birlashtiradi va muskulning alohida qisqarishiga imkoniyat tug‗diradi. Ularga quyidagilar kiradi: Fassiyalar – fascia har bir muskulni o‗rab turadigan (biriktiruvchi to‗qimadan tuzilgan) parda – fassiya bir muskulni ikkinchi muskuldan ajratib turadi. Shuning uchun ham fassiya har qaysi muskulning alohida qisqarishini ta‘minlaydi. Ayrim muskullarni o‗ragan fassiyaga fascia propria deyiladi. Fassiyalarning boshqa turi ma‘lum bir guruh muskullarni o‗rab (umumiy fassiya – fascia communis), so‗ngra ichkariga yo‗naladi va suyakka borib fassiya to‗sig‗i (septa intermuscularia)ni hosil 102 qiladi. Fassiyalar odatda qavatma-qavat muskullarni o‗rab turadi. Shu bois ular joylashgan o‗rniga qarab chuqur, o‗rta va yuza yoki teri osti fassiyalariga ajratiladi. Fassiyalar tibbiyot amaliyotida katta ahamiyatga ega. Ular oralig‗ida qon tomirlar va nerv tolalari joylashgan. Yallig‗lanish jarayonida vujudga kelgan yiring ham fassiyalar orasidan tarqaladi. Muskulning pay qismi yaltiroq oq yoki sarg‗ish rangi bilan ajralib turadi. Muskul odatda suyaklarga pay yoki aponevrozlar yordamida yopishadi. Muskul uzun, qisqa, yassi bo‗lishi mumkin. Uzun muskullar aksari qo‗l va oyoqda, yassi muskullar esa gavdaning old va orqa tomonida joylashgan. Kalta muskullar gavdaning chuqur qismida, serbar muskullar esa yuzada joylashadi. Organizmda ikki boshli, uch boshli, to‗rt boshli, duksimon, bir va ikki patli, ikki qorinli va boshqa turdagi muskullar uchraydi (153–159-rasmlar). Muskul tolalari yo‗nalishiga qarab to‗g‗ri, qiyshiq, ko‗ndalang va aylana bo‗ladi. Har bir muskulning o‗z qon tomiri va nervlari bor. Muskul tarkibida sezuvchi nerv tolalari sezgilarini markaziy nerv sistemasiga yo‗naltirsa, aksincha, markazdan kelayotgan harakat tolalarining ta‘sirida muskullar qisqaradi. Simpatik tolalar yordamida muskullar trofikasi (moddalar almashinuvi) bajariladi. G‗altaklar (trochlea) suyaklarda tog‗ay va biriktiruvchi to‗qima bilan qoplangan g‗altaksimon do‗nglar bo‗lib, ulardan muskullarni o‗rovchi paylar o‗tadi. Muskul paylarining g‗altaklaridan o‗tadigan joyda ularga mos ariqchalar bo‗ladi. Ariqchalardan o‗tadigan muskul paylari biriktiruvchi to‗qimadan yoki paydan tuzilgan boylamlar (retinaculum tendinea) yordamida mustahkamlangan. Sesamosimon suyaklar (ossa sesamoidea) turli katta-kichiklikdagi yumaloq suyakchalar bo‗lib, muskul payining tagida joylashadi va payni suyaklardan bir oz ko‗tarib, ishqalanishdan saqlaydi, aylanish burchagini oshirib, harakatini kuchaytiradi. Eng katta sesamosimon suyak tizza qopqog‗i suyagidir. Sinovial xaltachalar (bursa synovialis) shaklan turli, katta-kichik uzunlikda bo‗lib, ichida moysimon suyuqliklar saqlaydi. Xaltacha tashqi qavatining bir tomoni muskullarga, ikkinchi tomoni suyakka yopishadi. Natijada muskullar suyaklarga ishqalanmay, osongina harakat qiladi. Ko‗pincha sinovial xaltalar bo‗g‗im yaqinida joylashib, ular bo‗shlig‗iga qo‗shilgan bo‗ladi. Pay qinlari (vagina tendinis) qo‗l-oyoq panjalariga keluvchi muskul paylarni o‗rab turadi. Pay qinlari silindr shaklida bo‗lib, devori ikki qavat, oraliq bo‗shliqlarida esa sinovial suyuqlik bor. Pay qinining ichki qavati uning ichidan o‗tadigan muskul payiga yopishsa, tashqi qavati suyaklarga yopishadi. Natijada qo‗l-oyoq panjalariga boruvchi muskul paylari panjalar bukilganda, yuk ko‗targanda, odam yurganda siqilmasdan bemalol surila oladi. Odam organizmida asosan 3 xil muskullar tafovut etiladi: 1.Skeletning ko‘ndalang- targ‘il yoki ixtiyoriy muskullar 2 . Yurak muskullari 3. Silliq yoki ixriyorsiz qisqaruvchan muskullar. Muskullarning asosiy vazifasi qisqaruvchanlik bo‘lib, qisqargan vaqtda muskul tolalari taranglashadi va harakat vazifasini bajaradi. Natijada odam o‘z gavdasini fazoda saqlaydi, harakatlanib, bir joydan ikkinchi joyga qo‘zg‘aladi yoki biror mehnat bajaradi. Yurak muskullari qisqarganda organizmda muayyan qon aylanishi ta‘minlanadi. Muskul tolalari xilma-xil vazifalarni nerv-muskul sistemasi orqali bosh miya ta‘sirida bajaradi. 103 Muskul to‘qimalariga qisqaruvchanlik, qo‘zg‘aluvchanlik va o‘tkazuvchanlik kabi 3 ta fiziologik xususiyatlar xos. Ko‘ndalang- targ‘il muskullar tolalardan iborat bo‘lib, muskul tolasi parda – sarkolemma bilan o‘ralgan qisqarish qobiliyatiga ega bo‘lgan miofibrillalardan iborat. Miofibrillalar o‘z navbatida ikki xil yo‘g‘on va ingichka iplardan tuzilgan. Yo‘g‘on iplar miozin oqilidan, ingichkasi esa aktin moddasidan tashkil topgan. Sarkolemmaning protaplazmasi juda ko‘p sarkoplazmatik kanalchalardan tashkil topgan to‘rchalardan tuzilgan. Kanalchalar devori moddalarni tanlab o‘tkazadi. Muskullar tinch turgan paytda sarkoplazmadagi kalsiy ioni konsentratsiyasi sarkoplazmatik to‘rlarga qaraganda bir qancha past bo‘ladi. Muskullar qo‘zg‘alganda esa aksincha kalsiy ioni zudlik bilan sarkoplazmaga o‘tib, miozin oqsilini aktivlashtirib, ATF ni parchalaydi. Shunday qilib, muskulning qisqarishi uchun zarur bo‘lgan energiya paydo bo‘ladi. Odatda skelet muskullari harakatlantiruvchi (motor) nerv tolalarining impulslari orqali qisqaradi. Odamda hajmi katta bo‘lgan 100 ga yaqin muskul tolalarini bitta nerv tolasi (akson) impulsi ta‘minlasa, kichik muskullarda taxminan beshta muskul tolalariga bitta nerv tolasi tarqaladi. Shuning uchun har bir akson tarqaladigan muskul tolalari bilan bilan birga motor birligi deb ataladi. Nerv to‘qimasiga qaraganda muskul to‘qimasi birmuncha sekinroq qisqaradi. Muskul tolasining biror qismida qisqarish yuz bergan zahoti u muskul bo‘ylab tarqaladi. Izotonik qisqarishda, muskul tolasining uzunligi o‘zgarsa-da, uning taranglik darajasi unchalik o‘zgarmaydi. Izometrik qisqarishda esa muskul tolasining uzunligi o‘zgarmaydi. Izotonik va izometrik qisqarishlarni alohida muskullarda kuztishimiz mumkin. Lekin odam organizmida bunday qisqarishlar bo‘lmaydi. Chunki muskullar bo‘gimning bukilishi orqali qisqarganda o‘zining taranglanish darajasini namoyon qiladi. Muskullar qisqarganda o‘zining og‘irligiga nisabtan bir necha marta ortiq yukni ko‘tara oladi. Muskul kuchi u ko‘tara oladigan yuk miqdori bilan o‘lchanadi va uning ko‘ndalang kesimi miqdoriga qarab aniqlanadi. Muskulning 1 sm kv ko‘ndalang kesimi o‘rtacha 10 kg gacha yuk ko‘taradi. Bu muskul kuchiga absolyut muskul kuchi deyiladi. Muskullarning absolyut kuchi odam yelkasiga yuk qo‘yilib, oyoq uchida turish orqali aniqlanadi. Bunda boldir muskullari taranglashib, yukni ko‘taradi.Ko‘tarilgan yuk miqdorini boldir muskulining ko‘ndalang kesimiga bo‘lish kerak. Jismoniy mashq natijasida muskul tolalari yo‘g‘onlashib bir- biridan uzoqlashadi. Shunday qilib muskul ko‘ndalang kesimining hajmi va kuchi ortadi. Muskullar yuk miqdori o‘rtacha bo‘gandagina ko‘proq ish bajaradi. Yuk miqdorining oshishi yoki kamayishi tez orada charchashga olib keladi. Shu bilan birga muskullarning ish ritmi bir xil bo‘lishi shart. Agarda ish ritmi tezlashsa yoki kamaysa ham tez charchashga olib keladi. Shuning uchun jismoniy ishni hamda sport bilan shug‘ullanishni ham bir xil ritmda bajarish maqsadga muvofiqdir. Tana muskullari ko‗krak, qorin va orqa muskullaridan tuzilgan. Orqa (dorsum) tananing keng qismi bo‗lib, tepadan ensa do‗mbog‗i, ensaning yuqorigi g‗adir-budur 104 chizig‗i va so‗rg‗ichsimon o‗siq bilan, pastdan dumg‗aza-chanoq bo‗g‗imi va dumsimon suyaklar bilan chegaralanadi. Yonbosh tomondan bo‗yin sohasida so‗rg‗ichsimon o‗siqdan kurak suyagining yelka o‗sig‗iga o‗tkazilgan chiziq bilan chegaralansa, qo‗ltiq osti bo‗shlig‗ining markaz qismidan yonbosh suyak qirrasiga o‗tkazilgan tikka chiziq tananing orqasini old tomondan chegaralaydi. Trapetsiyasimon muskul (m. trapezius) uchburchak shaklli serbar muskul bo‗lib, ensa suyagining g‗adir-budur chizig‗i ensa boylami (lig. nuchae)dan, barcha ko‗krak umurtqalarining qirrali o‗siqlaridan boshlanadi. O‗mrov suyagining akromial tomondagi qismiga kurakning baland qirrasi (spina scapulae) yopishadi. O‗ng va chap tomondagi muskullar birgalikda trapetsiyaga o‗xshaydi. Muskullarning yuqori tutamlari yuqoridan pastga, o‗rta tutamlari ko‗ndalang, pastki tutamlari pastdan yuqoriga ko‗tariladi. F u n k s i y a s i. Muskulning yuqori qismi qisqarganda yelka kamarini (kurak va o‗mrov suyaklarini) yuqoriga ko‗taradi. Qo‗lni yuqoriga ko‗tarishda qatnashib, kurakning pastki burchagini tashqariga tortadi. Trapetsiyasimon muskullarning pastki qismi qisqarsa, kurak pastga tortiladi. Ikki tomondagi muskulning hamma tolalari qisqarsa, ikkala kurak bir-biriga (umurtqa pog‗onasiga) yaqinlashadi. I n n e r v a t s i y a s i: n.accessorius XI va CII–CIV plexus cervicalis dan. Q o n t o m i r l a r i: a.transversa colli, a.occipitalis, a.suprascapularis, aa.intercostales posteriores. Orqaning serbar muskuli (m. latissimus dorsi) orqa tomonning pastki qismini qoplab, teri ostida (yuzada) yotadi. Bu muskul pastki to‗rtta ko`krak umurtqasining, barcha bel umurtqalarining qirrali o‗siqlaridan, yonbosh suyagining tashqi qirrasidan va pastki to‗rtta qovurg‗adan boshlanadi. Muskul tolalari pastdan yuqoriga va lateral tomonga yo‗nalib yig‗ilib, asta-sekin xipcha tog‗ayga o‗tadi va yelka suyagining kichik g‗adir-budur qirrasi (crista tuberculi minoris)ga yopishadi. F u n k s i y a s i. Muskul qisqarib yuqoriga ko‗tarilgan qo‗lni pastga, orqaga tortadi. Agar qo‗l qimirlamay tursa, ko‗krak qafasi kengayadi, tana qo‗lga yaqinlashadi. I n n e r v a t s i y a s i: n.thoracodorsalis, subscapularis (CIV–CVII)dan. Q o n t o m i r l a r i: aa. trasnversa colli, a. cervicalis superficialis, a.cervicalis ascendens. Rombsimon muskullar (mm. rhomboideus major et minor) pastki ikkita bo‗yin va yuqorigi to‗rtta ko‗krak umurtqalarining qirrali o‗siqlaridan boshlanib, kurakning medial chetiga yopishadi. F u n k s i y a s i. Kurakni medial tomonga, umurtqa pog‗onasiga yaqinlashtiradi va yuqoriga tortadi. Qon tomirlari: a.transversa colli, a.suprascapularis, aa.intercostalis posteriores. I n n e r v a t s i y a s i: n.dorsalis scapulae (CIV–CV)dan. Qon tomirlari: a.transversa colli, a.suprascapularis, aa.intercostalis posteriores. Kurakni ko‗taruvchi muskul (m.levator scapulae). Bu muskul trapetsiyasimon muskulning ostida joylashgan bo‗lib, yuqoridagi uchta yoki to‗rtta bo‗yin umurtqasining ko‗ndalang o‗sig‗idan boshlanib, pastga qarab yo‗nalib, kurakning yuqori burchagiga yopishadi. F u n k s i y a s i. Kurakni yuqoriga ko‗tarib bir-biriga yaqinlashtiradi. Kurak qimirlamasa, boshni o‗z tomoniga egadi. I n n e r v a t s i y a s i: n.dorsalis scapulae (CIV–CV)dan. 105 Qon tomirlari: a. cervicalis ascendens, a. cervicalis superficialis. Orqaning yuqori tishli muskuli (m. serratus posterior superior) rombsimon muskulning old tomonida joylashgan bo‗lib, pastki ikkita bo‗yin va yuqori ikkita ko‗krak umurtqasining qirrali o‗siqlaridan boshlanib, II–V qovurg‗alarning orqa tomoniga yopishadi. F u n k s i y a s i. Qovurg‗alarni ko‗taradi. I n n e r v a t s i y a s i: nn.intercostales (ThI–IX)dan. Qon tomirlari: aa. intercostales posteriores, a. cervicalis profunda. Orqaning pastki tishli muskuli (m.serratus posterior inferior) serbar muskulning old tomonida joylashgan, pastki ikki ko‗krak va yuqoridagi ikki bel umurtqalari qirrali o‗siqlaridan boshlanib, alohida tishsimon bo‗laklar yordamida IX–XII qovurg‗alarga yopishadi. F u n k s i y a s i. Pastki qovurg‗alarni pastga tortadi. I n n e r v a t s i y a s i: nn.intercostales (ThIX–XII)dan. Qon tomirlari: aa.intercostales posteriores, a.cervicalis profunda. Orqaning chuqur muskullari (89, 90-rasmlar) umurtqa pog‗onasining ikki yonboshida umurtqa qirrali o‗siqlari bilan qovurg‗alar burchagining o‗rtasida hosil bo‗lgan egatchalarda joylashgan. Uch qavat muskullardan iborat chuqur muskullarni orqaning yuza muskullari berkitib turadi. Bo‗yin va boshning tasma muskullari (m. splenius cervicis et capitis) pastki beshta bo‗yin va yuqoridagi oltita ko‗krak umurtqalarining qirrali o‗siqlaridan boshlanib, ensa suyagiga va chakka suyagining so‗rg‗ichsimon o‗sig‗iga yopishadi. Bo‗yin qismi II–III bo‗yin umurtqalarining ko‗ndalang o‗siqlariga yopishadi. F u n k s i y a s i. Ikki tomonlama qisqarib, boshni orqaga bukishga yordam beradi. Bir tomonlama qisqargan holda boshni o‗z tomoniga egadi. I n n e r v a t s i y a s i: bo‗yin nervlarining orqa tolalari (CIII–CVII)dan. Q o n t o m i r l a r i: a. occipitalis, a. cervicalis profunda. Lateral tutam bir necha muskullardan tuzilgan: Umurtqa pog‗onasini tiklovchi muskullar (m. erector spinae) eng kuchli muskul bo‗lib, umurtqa pog‗onasining ikki yonbosh qismini to‗ldirib turadi. Muskul dumg‗azaning orqa sathidan, bel umurtqasining ko‗ndalang o‗siqlaridan, yonbosh suyagining tashqi qirrasi va ko‗krak-bel fassiyasidan boshlanib, yuqoriga ko‗tarildai va ensa suyagigacha yetib boradi. Bu muskul orqaning yuza muskuli ostida joylashgan bo‗lib, uch qismga bo‗linadi. Yonbosh-qovurg‗a muskuli (m. iliocostalis) m. erector spinae ning lateral qismi bo‗lib, yonbosh suyagi qirrasi, ko‗krak-bel fassiyasining tashqi varag‗idan boshlanib, yuqori tomonda uch qism (bel, ko‗krak va bo‗yin)ga bo‗linadi. Yonbosh-qovurg‗a muskulining bel qismi (m. iliocostalis lumborum) yonbosh suyagi qirrasining ko‗krak-bel fassiyasidan boshlanib, pastki oltita qovurg‗aning burchak qismlariga yopishadi. Ko`krak qismi (m. iliocostalis thoracis) pastki oltita qovurg‗aning medial qismidan (yonbosh qovurg‗a muskulining bel qismlari yopishgan joydan ilgariroqda) boshlanib, tepada oltita qovurg‗aning burchaklariga va bo‗yin umurtqasining ko‗ndalang o‗sig‗iga yopishadi. Yonbosh-qovurg‗a muskulining bo‗yin qismi (m. iliocostalis cervicis) III, IV va VI qovurg‗alarning medial qismidan (yonbosh qovurg‗a muskulining ko‗krak qismi 106 yopishgan joyidan ichkariroqda) boshlanib, IV–VI bo‗yin umurtqalarining ko‗ndalang o‗siqlari orqa do‗mbog‗iga yopishadi. Uzun muskul (m. longissimus) medial holatda joylashgan bo‗lib, ko‗krak, bo‗yin va bosh qismlariga bo‗linadi. Uzun muskulning ko‗krak qismi (m. longissimus thoracis) dumg‗aza suyagining orqa yuzasidan, bel umurtqalari va pastki ko‗krak umurtqalari ko‗ndalang o‗siqlaridan boshlanib, pastki 9 ta qovurg‗a burchagidan ichki qismlariga, ko‗krak umurtqalarining ko‗ndalang o‗siq uchlariga yopishadi. Uzun muskulning bo‗yin qismi (m. longissimus cervicis) I–V ko‗krak umurtqalarining ko‗ndalang o‗siqlari uchidan boshlanib, II–VI bo‗yin umurtqasining ko‗ndalang o‗siqlari orqa do‗mboqlariga yopishadi. Uzun muskulning bosh qismi (m. longissimus capitis) I–III ko‗krak va III–VII bo‗yin umurtqalarining ko‗ndalang o‗siqlaridan boshlanib, to‗sh-o‗mrov-so‗rg‗ichsimon va boshning tasma muskullari ostidan ko‗tarilib, so‗rg‗ichsimon o‗siqning orqa yuzasiga yopishadi. Qirrali muskul (m. spinalis) ko‗krak va bo‗yin umurtqalarining qirrali o‗siqlari ustida medial holatda joylashgan, uning ko‗krak, bo‗yin va bosh qismlari tafovut etiladi. Qirrali muskulning ko‗krak qismi (m. spinalis thoracis) I–II bel umurtqalari va XI– XII ko‗krak umurtqalarining o‗tkir qirrali o‗siqlaridan boshlanib, I–VIII ko‗krak umurtqalari o‗siqlariga yopishadi. Qirrali muskulning bo‗yin qismi (m. spinalis cervicis) I–II ko‗krak va VII bo‗yin umurtqalarining o‗tkir qirrali o‗siqlaridan va lig.nuchae ning pastki qismidan boshlanib, III–IV bo‗yin umurtqalari o‗siqlariga yopishadi. Qirrali muskulning bosh qismi (m. spinalis capitis) yuqori ko‗krak va bo‗yin pastki umurtqasining qirralari o‗siqlaridan boshlanib, yuqori tomonga ko‗tarilib ensa suyagi do‗mbog‗iga yopishadi. F u n k s i y a s i. Ikki tomondan m.erector spinae qisqarsa, gavda tiklanadi. Bir tomondagi muskul qisqarsa, umurtqa pog‗onasi bosh qisqargan tomonga bukiladi, qovurg‗alar pastga tushadi. I n n e r v a t s i y a s i: orqa miya nervlarining orqa tolalari (CIII–LII)dan. Q o n t o m i r l a r i: aa. intercostales posteriores va a.cervicalis. Medial tutam bir qancha mayda muskullardan tuzilgan bo‗lib, m.erector spinae ning ostida joylashgan. Ko‗ndalang-qirrali muskul (m. transversospinalis) umurtqalarning qirrali o‗siqlariga yopishadi. Bu muskullar turlicha uzunlikka ega bo‗lganidan uch xil muskul (yarim o‗tkir qirrali o‗siq muskuli, ko‗p tarmoqli muskul va buruvchi muskul)larga bo‗linadi. Umurtqalarning ko‗ndalang o‗siqlaridan boshlangan yarim o‗tkir qirrali muskul (m. semispinalis) ko‗krak, bo‗yin va bosh qismlarga ajralib, yuqoriga (4–6 umurtqalardan o‗tib) ko‗tarilib, o‗tkir qirrali o‗siqlarga yopishadi. Oxirgi bosh qismi I–VII ko‗krak va IV–VII bo‗yin umurtqalarining ko‗ndalang o‗siqlaridan boshlanib, ensa suyagining yuqorigi va pastki g‗adir-budur qirralarigacha ko‗tarilib yopishadi. F u n k s i y a s i. Ikki tomonlama qisqarganda ko‗krak va bo‗yin umurtqalarini orqaga bukadi, boshni ushlaydi. Bir tomondan muskullar qisqarganda gavdani qarama-qarshi tomonga buradi, natijada kalla ham qarama-qarshi tomonga buriladi. I n n e r v a t s i y a s i: CIII–ThXII nerv tolalaridan. Q o n t o m i r l a r i: aa. intercostales posteriores, a. cervicalis profunda. 107 Ko‗p tarmoqli muskul (mm. multifidi) umurtqalarning ko‗ndalang o‗siqlaridan boshlanadi, yuqoriga ko‗tarilib, 3–4 umurtqalardan o‗tib, o‗tkir qirrali o‗siqlarga yopishadi. Umurtqalarning ko‗ndalang o‗siqlaridan boshlangan tanani aylantiruvchi muskul (mm. rotatores) bitta umurtqa tepaga ko‗tarilib, uning o‗tkir o‗sig‗iga yopishadi. F u n k s i y a s i. Muskullar qisqarganda tana o‗z o‗qi atrofida aylanadi. I n n e r v a t s i y a s i. CIII–SI nervlarning orqa tolalaridan. Q o n t o m i r l a r i: aa. lumbales, aa. intercostales posteriores, a. cervicalis profunda. I–II bo‗yin umurtqalari bilan ensa suyagi orasida kalta muskullar chuqur joylashgan. Boshning orqa katta to‗g‗ri muskuli (m. rectus capitis posterior major) II bo‗yin umurtqasining qirralari o‗sig‗idan boshlanib, ensa suyagining pastki g‗adir-budur chizig‗iga yopishadi. Boshning orqa kichik to‗g‗ri muskuli (m. rectus capitis posterior minor) I bo‗yin umurtqasining o‗sig‗idan boshlanib, ensa suyagining pastki g‗adir-budur chizig‗iga yopishadi. Boshning yuqori qiyshiq muskuli (m. obliquus capitis superior) II bo‗yin umurtqasining o‗tkir qirrasidan boshlanadi va I bo‗yin umurtqasining ko‗ndalang o‗sig‗iga yopishadi. Boshning pastki qiyshiq muskuli (m. obliquus capitis inferior) II bo‗yin umurtqasining qirrali o‗sig‗idan boshlanib, atlantning ko‗ndalang o‗sig‗iga yopishadi. F u n k s i y a s i. Muskullar ikki tomondan qisqarganda kalla orqaga tortiladi. Bir tomonlama qisqarganda kallani o‗sha tomonga bukadi. I n n e r v a t s i y a s i: n. suboccipitalis (C1)dan. Q o n t o m i r l a r i: a. cervicalis profunda. Qirralararo muskul (m. interspinalis). Bo‗yin va bel sohasida ikkita yonma-yon joylashgan umurtqalarning qirrali o‗siqlari orasida joylashgan. F u n k s i y a s i. Gavdani tik saqlashda va orqaga bukishda qatnashadi. Orqa fassiyasi. Orqada yuza va ko‗krak-bel fassiyalari (fascia thoracolumbalis) tafovut etiladi. Teri ostida joylashgan orqaning yuza fassiyalari trapetsiyasimon va orqaning serbar muskullarini ustidan o‗raydi. Ko‗krak-bel fassiyasi xiyla qalin bo‗lib, ikki varaqqa bo‗linadi. Yuza varag‗i umurtqa pog‗onasini tiklovchi muskulning ustki tomonidan o‗tib, bel umurtqalarining o‗tkir qirrali o‗siqlariga, yonbosh suyagi qirrasining oraliq qirrasiga yopishadi. Chuqur varag‗i esa shu muskulni ostki tomonidan o‗rab orqaning chuqur muskuliga qin hosil qiladi va umurtqalarning ko‗ndalang o‗siqlariga, bel, qovurg‗a boylamiga, XII qovurg‗a hamda yonbosh suyagining qirrasiga yopishadi. Fassiyaning chuqur va yuza varaqlari muskullar tashqi chetida o‗zaro qo‗shilib, bitta fassiyani hosil qiladi. Ko‗krak-bel fassiyasi yupqalashib yuqoriga – ko‗krak qafasiga o‗tib ketadi. Tananing old tomonidagi muskullar ko‗krak va qorin muskullaridan tashkil topgan. Ko‗krak muskullari. Ko‗krak muskullari ikki guruhdan tuzilgan bo‗lib, birinchi guruh yuza – serbar muskullardan iborat. Ikkinchi guruh muskullari esa chuqur joylashgan ko‗krak qafasining xususiy muskullaridir. Ko‗krak qafasining yuza muskullari deb, embrion rivojlanishi jarayonida avvalo qo‗lda paydo bo‗lib, keyin ko‗krak qafasiga ko‗chgan muskullarga aytiladi. 108 Ko‗krakning katta muskuli (m. pectoralis major) o‗mrov suyagining medial qismi (pars clavicularis)dan, to‗sh suyagining dastasidan, II–VII qovurg‗alarning tog‗ay qismi (pars sternocostalis) va qorin to‗g‗ri muskuli qinining oldingi devori (pars abdominalis)dan boshlanib, yelka suyagi katta do‗mbog‗ining g‗adir-budur qirrasi (crista tuberculi majoris)ga yopishadi. Bu muskul deltasimon muskuldan deltasimon ko‗krak egati bilan ajraladi. F u n k s i y a s i. Yuqoriga ko‗tarilgan qo‗lni pastga tortadi va ko‗krakka yaqinlashtiradi. Pastga tushirilgan qo‗l esa ichkariga buriladi. Qo‗l qimirlamagan paytda qovurg‗alarni ko‗tarib, nafas olishga yordam beradi. I n n e r v a t s i y a s i: nn. pectorales lateralis et medialis (CV–VIII)dan. Qon tomirlari: a. thoracoacromialis, aa. intercostales posteriores, a. thoracica lateralis, rr. intercostales anteriores. Ko‗krakning kichik muskuli (m. pectoralis minor) ko‗krakning katta muskuli ostida yotadi. II–V qovurg‗alardan boshlanib, kurakning tumshuqsimon o‗sig‗i (processus coracoideus)ga yopishadi. F u n k s i y a s i. Muskul qisqarib yelka kamarini pastga tortsa, qo‗l qimirlamay turganda qovurg‗alarni ko‗tarib, ko‗krak qafasini kengaytiradi, nafas olishga yordamlashadi. I n n e r v a t s i y a s i: nn. pectorales medialis et lateralis (CVII–ThI)dan. Q o n t o m i r l a r i: a. thoracoacromialis. O‗mrov osti muskuli (m. subclavius) o‗mrov suyagidan boshlanib I qovurg‗aga yopishadi. F u n k s i y a s i. O‗mrov suyagini pastga tortadi. I n n e r v a t s i y a s i: n. subclavius dan. Q o n t o m i r l a r i: a. transversa scapulae, a. thoracoacromialis. Oldingi tishli muskul (m. serratus anterior) keng, to‗rt qirrali muskul, yuqori qovurg‗alarning 8 va 9 tasidan alohida tishlar (bo‗laklar) shaklida boshlanib, kurakning medial chetiga yopishadi. F u n k s i y a s i. Muskul qisqarib kurakning pastki burchagini oldinga buradi va qo‗lni yuqoriga ko‗taradi. Qo‗l qimirlamay turganda qovurg‗alar ko‗tarilib, nafas olish yengillashadi. I n n e r v a t s i y a s i: n. thoracicus longus (CV–VIII)dan. Q o n t o m i r l a r i: a. thoracodorsalis, a. thoracica lateralis, aa. intercoctales posteriores. Yüklə 5,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|