Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti yordamchi tarix fanlari

Xitoy mavsumiy qishloq hо‘jaligi kalendari

№	Xitoychaoy nomlari	Oylarning tarjimasi	Grigorian kalendari bо‘yicha mavsumning boshlanish sanasi
1	Lichun	Bahorning boshlanishi	4-5 fevral
2	Yuyshuy	Yomg‘ir suvi	19-20 fevral
3	Dzinchje	Hashoratlarning uyg‘onishi	5-6 mart
4	Chun’fen	Bahorgi teng kunlik	20-21 mart
5	Sinmin	Yorug‘	5-6 aprel
6	Guyuy	Boshoqlar uchun yomg‘ir	20-21 aprel
7	Lisya	Yozning boshlanishi	6-7 may
8	Syaoman	Tо‘kinlik	21-22 may
9	Manchjun	Bug‘doy boshoqlari	7-7 iyun
10	Syachji	Yozgi teng kunlik	21-22 iyun
11	Syaoshu	Issiq	7-8 iyul
12	Dashu	Jazirama	23-24 iyul
13	Litsiyu	Kuzning boshlanishi	8-9 avgust
14	Chushu	Issiqlikning tudashi	23-24avgust
15	Baylu	Oq shudring	8-9 sentabr
16	Syufen	Kuzgi teng kunlik	23-24 sentabr
17	Xan’lu	Sovuq shudring	8-9 oktabr
18	Shuanszyan	Qirovning tugashi	23-24 oktabr
29	Lidun	Qishning boshlanishi	7-8 noyabr
20	Syaosyue	Oz qor	22-23 noyabr
21	Dasyue	Kо‘p qor	7-8 dekabr
22	Dunchji	Qishki teng kunlik	21-22 dekabr
23	Syaoxan	Sovuq	6-7 yanvar
24	Daxan	Qahraton	20-21 yanvar

Oltmish yillik davriylik kalendarda о‘n ikkita yer tarmoqlari ham bо‘lgan. Ular biror bir hayvon nomi bilan atalgan. Masalan: sichqon (szi), sigir (chou), yо‘lbars (in’), quyon (mao), ilon (chen’), ot (u), qо‘y (vey), maymun (shep), tovuq (yu), it (syuy), tо‘ng‘iz (xay). Kalendarda oltmish yil davomida “yer tarmoqlar”i besh marta takrorlanadi, ammo oltmish yil davomida “fazoviy” va “yer” tarmoqlaridagi uyg‘unlik hech takrorlanmaydi. Sharqiy Osiyo mamlakatlari kalendaridagi oltmish yillik sikl Sharqiy Osiyo kalendarida oltmish yillik siklning kelib chiqish tarixi quyidagicha: qadimda olam beshta - suv, olov, tuproq, metall va yog‘och kabi unsurlardan tashkil topgan deb hisoblagan, shuningdek, ular ijobiy va salbiy xususiyatlarni mujassamlashtirgan. Quyidagi jadvalda oltmish yillik Xitoy davriy kalendaridagi yillarning nomlanishi berilgan.

Oltmish yillik Xitoy davriy kalendari

		Fazoviy tarmoqlar
Davr	davriy belgisi	Mu (daraxt)		XO (olov)		Tu (yer)		Szin metall		Shuy(Suv)
		Szya	i	Vin	din	U	Szi	gen	Sin	Jen	guy	yer tarmoqlari
		1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
I	Szi	1		13		25		37		49		Shu(sichqon)
II	Choy		2		14		26		38		50	Nyu (sigir)
III	In	51		3		15		27		39		Xu (yо‘lbars)
IV	Mao		52		4		16		28		40	Tu(quyon)
V	Chen	41		53		5		17		29		Lun(ajdarxo)
VI	Si		42		54		6		18		30	She(ilon)
VII	U	31		43		55		7		19		Ma (ot)
VIII	Vey		32		44		56		8		20	Yan (quyon)
IX	Shen	21		33		45		57		9		Xoy (maymun)
X	YU		22		34		46		58		59	Szi (tovuq)
XI	Syuy	11		23		35		47		59		Goy (it)
XII	Xay		12		24		36		48		60	Chju (CHо‘chqa)

Yupiterning 12 yillik harakat yо‘li 300 dan qilib, 12 bо‘lakka bо‘lingan va har bir bо‘lagiga “fazoviy tarmoq” deb ataluvchi о‘n ikki oyning belgilari qо‘yib chiqilgan. Keyin milodning boshlarida bu belgilarga hayvonlarning nomlari qо‘shib qо‘yilgan. Bular Quyoshning yillik kо‘rinma harakati yо‘lida joylashgan ushbu yulduz turkumlari egallagan hududlarga mos keladi: hamal, savr, javzo, saraton, asad, sunbula, mezon, aqrab, qavs, jadiy va hut.
Sharqiy Osiyo mamlakatlari “fazoviy tarmoq”, “yer tarmoqlar”i belgilaridan tashkil bо‘lgan yilni о‘z ichiga olgan siklik jadval kalendarini tuzganlar¹. Mazkur kalendar ma’lum yil “fazoviy tarmoq”ning vertikal ustuni va “yer tarmog‘i”ning gorizontal yо‘li kesishgan katakda joylashib, qо‘shma “quyon-olov”, “maymun-metall” yoki “olov-suv” kabi nomlar bilan ataladigan bо‘lgan va aynan shu nomlarga mos ravishda, 60 yildan sо‘nggina qaytarilgan 60 yillik siklga ega bо‘lgan bu kalendar hozirgi kunda Xitoy, Yaponiya, Koreya, Vyetnam va Mongoliyada qо‘llaniladi. Xitoy va Koreyada “fazoviy tarmoq”ni tashkil etgan unsurlar ikkilamchi ijobiy va salbiy xususiyatlarga kо‘ra ikkiga bо‘lingan holda, Yaponiyada ular yosh xususiyatlarga kо‘ra katta va kichik nom bilan, Mongoliyada esa besh unsur faqat ranglar bilan kо‘k (ba’zan yashil), qizil, sariq, oq va qora bilan qо‘llanilgan².
Tayanch tushunchalar:
kalendar - lotincha “kalendarium” so‘zidan olingan bo‘lib, qarz kitobi ma’nosini anglatadi.
oy - o‘lchov birligi, hafta vaqt birligi
Oy kalendarlari – ko‘chmanchi, chorvador xalqlarda paydo bo‘lgan
Oy - Quyosh kalendarlari - o‘troq (dehqonchilik) xalqlar kalendari
vaqt o‘lchov birliklari - soat, minut, sekundlar
Oy fazalari - Oyning yer atrofidagi harakatlanishi davrida Quyoshga nisbatan egallaydigan vaziyatlari.
tropik yil - Quyosh o‘zining ko‘rinma harakati bo‘yicha bahorgi teng kunlik nuqtasidan o‘tishi uchun ketgan vaqtga aytiladi.
“laugarsday” - qadimgi Skandinaviya xalqlarida shanba – “hammom kuni” degan ma’noni bildirgan.


Savol va topshiriqlar.
1. Vaqt sanasi birligi tushunchasi (kun, oy, hafta) haqida ma’lumot bering.
2. Yil hisobi tropik yil haqida ma’lumot bering.
3.Oy fazalari haqida gapirib bering.
4. Coat qachon paydo bo‘lgan?
5. Dastlabki kalendarlarning paydo bo‘lishi tarixi (Quyosh, oy, oy-Quyosh)ni ayting.
6. Abu Rayhon Beruniyning “Osor-ul boqiya...” asaridan qadimgi kalendarlar haqidagi ma’lumotlarni aniqlang, ularni qiyoslang.


Tayanch tushunchalar:
Xshatra-vara(Shahrevar) - oliy hokimiyat.
Mitra (Mehr) - zardushtiylikda yorug‘lik, ahd va osmon xudosi.
Apu (Obon) - qadimgi suv xudosi.
Odar (Ozar) - olov xudosi.
Dotush (Dey) - yaratuvchi.
Vohu Manoh (Baxmon)- yaxshi fikr.
Spenti Omoti (Esfand) - taqvodorlik-asosiy aqidalardan biri.

Savol va topshiriqlar.
1. Dastlabki kalendar qaerda vujudga kelgan?
2. “Daydi” kalendar nomi nimani anglatadi?
3. Qachon Bobilda Oy-Quyosh kalendariga o‘tildi?
4. Hindistonda grigoriy kalendari qo‘llanilgan vaqtni ayting.
5. Xitoyda qachon birinchi yulduz katalogi tuzildi?
6. Qadimgi Misr va Mesopotamiya kalendarlarining paydo bo‘lishi va o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlang. Yazdigird kalendaridagi oy nomlari uning zardushtiylik mafkurasi bilan bog‘liqligini aniqlang?

4- mavzu: Qadimgi Rim, Gretsiya kalendarlari. Yuliy Sezarning kalendar islohoti.
REJA.

4. 
   Qadimgi grek kalendarlari
   
5. 
   Qadimgi Rimda kalendarlar. Yulian kalendari
   
6. 
   Milodiy yil hisobi
   

4. Rim papasi Grigoriy XIII ning kalendar islohoti
ADABIYOTLAR.

13. 
    Rahmatullayeva O., Salomov J. Xronologiyа. – T., Fan va texnologiyalar, 2012.
    
14. 
    Rahmatullayeva O., Salomov J. Numizmatika. – T., Fan va texnologiyalar, 2012.
    
15. 
    Bo‘riev O. Temuriylar davri yozma manbalarida Markaziy Osiyo. – T.: O‘zbekiston, 1997.
    
16. 
    Eshov B. Qadimgi O‘rta Osiyo shaharlari tarixi. –T., 2006.
    
17. 
    Iofe V.G., Choriyev Z.U. Xronologiya va metrologiyа. –T.,2003.
    
18. 
    Rahmonqulova Z.Xronologiyа. -T.: A. Navoiy nomidagi davlat nashriyoti. 2006.
    
19. 
    Ahmedov A. Ahmad Al -Farg‘oniy. -T.: O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi. 1998.
    
20. 
    Abu Rayhon Beruniy. O‘tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar. Tanlangan asarlar. -T.:Fan.1968.
    
21. 
    MamadazimovM., Ilyosov S. Malikshoh erasi // Fan va turmush. 2004. №4 -5. 43 b.
    
22. 
    Umar Xayyom. Navro‘znoma.Tarjimon Urfon Otajon. -T.: Mehnat. 1990.
    
23. 
    Hakimov M. Turkiston xalqlari qo‘llagan taqvimlar. - T., 1999.
    

1.