Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika universiteti sport va chaqiriqqacha harbiy ta

13

3. Jismoniy yuklanish va dam olishni maqsadga muvofiqligi

Jismoniy tarbiya jarayonining muntazamligi jismoniy yuklanish va dam olishni doimo alomashtirib turishni tayin qiladi. Yuklanish jismoniy mashiqlarni shug’ulanuvchilar organizimga ta’sir etishni ko’rsatib, uning funksional imkoniyatlarni oshirish omili bo’lib hisoblanadi.
Charchash va taklanish jarayoni organik bir- birigsa bog’liq va o’zaro almashishda bo’ladilar. Agar vaqtida jismoniy yuklanish katta bo’lsas qobiliyatni darajasi pasayib charchash holati rivojlanadi.
Birinchidan organizmni funksional dinamik imkoniyatlari faqat yuklanish bilan emas balki qobiliyatni tiklash va oshirish uchun kerakli dam olish bilan ham shartlanadi. Ma’lum bo’lishicha jismoniy tarbiya sifati bu jismoniy yuklanish va dam olishni almashtirish san’atidir.
Ikkinchidan jismoniy yuklanish va dam olishni maqsadga muvofiq almashtiririshda tiklanish jarayonini davriyligiga asoslanish kerak.
Bu pirinsip jismoniy tarbiya jarayonida shug’ullanuvchilarga qo’yiladigan talablarning umumiy yo’nalishini ifoda etadi va tobora qiyinlashib boruvchi yangi- yangi vazifalarni qo’yish va bajarishni shular bilan bog’liq bo’lgan jismoniy yuklanish hajmi va shiddatini asta- sekin oshirib borishni o’z ichiga oladi.
Talabani asta sekin oshirib boorish prinsipini qo’llashda qoyiladigan ee’tibor beriladi:
Mashg’ulotlar matriyalini doimo yangilab boorish. Jismoniy tarbiya jarayonida harakat faoliyatini bir turida ikkinchi murakkabroq turiga o’tishi ta’imiy axamiyatga egadir. Mashiqlarning tarkibining doimo yengilmasdan turib hayotiy axamiyatga ega bo’lgan harakata malakasi va ko’nikmalarning yetarlicha keng doirasini egallab bo’lmaydi. Shu bilan bir qatorda turli harakatli koordinatsiyalarni egallash bilan shu vaqtda sodir bo’ladigan qiyinchiliklarning yengish natijasida
14
harakat faoliyatini egallash harakat koordinatsiyalash qayta ozgartirish va cheksiz mukkamallashtirish boorish qobiliyatning o’zi rivojlanadi.
Jismoniy yuklanishning hajmi va shiddatini oshirish. Bir yuklanishning o’zini uzoq vaqt qo’llash holatida uning taraqqiy ettiruvchi samaradorligi shu jismoniy yuklanishga o’rganish darajasi bo’yich asta sekin yo’qolib boradi. Yuklanishga o’rganib boorish natijasida vujudga kelgan organizimning funksional imkoniyat lar bir hil tipdagi shu ish ratsional foydalanish olib keladi. Funksiyonal imkoniyatlarning keying rivojanish uchun doimo jismoniy yuklalishlarni yangilab borish , uning xajm va shiddatini oshira borish talab etadi.
Talabalarni oshirib boruvchi ketma- ketligi mustahkamlilik va boshqa metodik shartlarini ta’minlash. Jismoniy tarbiya jarayonida o’sib boruvchi yuklanishning ijobiy samarodarligini bo’gliq bo’lgan bir qator shartlar yuqorida oson tushunarli, individuallashtirish va muntazamlilik prinsiplrida qayd qilingan edi. Bu avvalo vazifalarning va u bilan bog’liq bo’lgan jismoniy yuklanish bilan dam olishning optimal almashinishidir.
Bunday jismoniy tarbioyaning har bir bosqichida mashq ko’rganligi erishiladigan ijobiy natijalarni mustahkamlash mumkin ahamiyatga ega bo’lib bu yuklanishlarning takrorlanish vas astav –sekin oshirib boorish maqsadidagi tizimi bilan taminlanadi
Jimoniy yuklanishning asata- sekin oshib borishi organizimdagi konikish o’zgarishning tempi bilan ma’lum munosabatda bo’ladi. U yoki bu yuklanishga ko’nikish biridaniga bolmaydi. Har doim jismoniy yuklanishning ko’nikish imkonini beruvchi adaptasion ozgarishlar sodir bo’lishi uchun malum munosabatda bo’ladi. Bu vaqt bir tomonda yuklanishlarning kattaligi va sifat xususiyatlariga bog’liq bo’lsa ikkinchi tomondan yosh hamda bir qator tashqi ichki omillar bilan ozgaruvchi induvudual ko’nikish imkoniyatlariga bo’liq boladi.
15
Shu bog’lanishlarni hisobga olgan yuklanishlarning asta sekin oshib boruvchi turli sakllaridan

1. 
   To’g’ri chiziqli
   
2. 
   Zinama zina
   
3. 
   Tolqinsimon shakillarda foydalaniladi.
   

To’g’ri chiziqli shakil uchun nisbata yuqori bo’lmagan va shu holda oshib boruvchi mashgulotlarning ayrim har bir seriyasiga ramkasidagi jismoniy yuklanishlar xarakterlanadi.
Zinasimon dinamikada u yoki bu mashgulotlarda yuklanadigan nisbatan keskin oshuvchi syabilizatsiyasi bilan alamashinadi bu esa umuman birinchi holdagiga qaraganda muhumroq yuklanishlarning egalashga imkoniyat yatartadi.
Dinamikaning to’lqinsimon shakli yuklanishlar o’sishining asta sekinlik va yuqori templarining muhim orgznik boglanish bilan xarakterlanadi.
Yuklanishlarning “sakrash” to’lqinning boshlangich fazasida birtekis ko’tarilish bilan sodir bolib yakuniy fazasiga “yuklanish” bilan alamshiladi.
Jismoniy tarbiya pirinsiplar haqidagi fikirlarning tahlil qilish ularning mazmuni o’zaro chanbarchas boglangaligini tushinish qiyin emas. Bu tushunarlidi chunki ular tib ma’noda yagona ayrim pirinsiplar pozilatsiyasi jihatdan qaralishi mumkin bo’lgan u yoki bu jarayoning ayrim tomonlarni va qonun qoidalarini akslantiradi. Bunda biror bir pirinsipi ham to’la amalga oshirish mumkin bolmaydi degan xulosa chiqadi.
Hamma pirinsiplar birgalikda butun qollaniladigana ularda har birining chinakam samarali bo’lishiga erishiladi. Onglilik va faollik pirinsipi jismoniy tarbiyaning qollashga umumiy shart- sharoyit yaratadi.
Jismoniy tarbiya hamma metodlarning muhim asoslaridan biri jismoniy yuklanishni boshqarish va uni dam olish bilan almashtirish tarkibi tashkil etadi.
Jismoniy yuklanish deb jismoniy mashiqlarni organizimga ta’sir etuvchi hamda sodir bo’ladigan obyektiv qiyinchikilarni yengish darajasiga aytiladi. Jismoniy
16

yuklanish organizimning ish potentsional sariflanish va charchash

bilan bevosita bo’liq bo’lib charchash jarajoni ro’y beradigan dam olish bilan bog’liqdir. Shunday qilib nagruzka charchash orqali ish qobiliyati tiklash va oshirishga olib keladi.
Jismoniy yuklanishlarning samaradorligini uning hajmiga va shiddatiga to’g’ri keladi. Nagruskaning xajmi deb ayrim mashiqlarning kop vaqtli tasirchanligi shuningdek ma’lim bir vaqt bajarilgan jismoniy ishlarning miqdoriy yigidisiga aytiladi.
Jismoniy yuklanishning shiddati uning har bir vaqtidagi ta’sir kuch funksiya kuchlanganlgi tasirining bir vaqtdagi qiymati bilan xarakterlanadi. Shiddat ko’rsatkichlari harakatni tezligi va harakat konikmasi.
Jismoniy yuklanish – jismoniu tarbiyaning turli metodlarida standart va takrorlash mashiq metodi har bir vaqtrida o’zining tashqi parametrlari bilan amaliy bir xil vaqtda o’zining tashqi parametrlari bilan bir xil va o’zgaruvchan bo’ladi. Ikkala tipdagi jismoniy yuklanishalrning foyda charchash hosil qilgan bir faoliyatga boshqa ikkinchi faoliyataga o’tish bo’lishi mumkin.
Jismoniy yuklanish qisimlari uzoqligi tiklanish jarayonining sodir bo’lishi qonuniyyatlari va yonaltirishi ta’sirlari asosida o’rnatiladi. Intervalning 4 turi mavjud

1. 
   Toliq interval
   
2. 
   Qattiq yoki subinterval
   
3. 
   Ekstimal yoki superintervalny
   
4. 
   Mini-maksi oraligi
   

Toliq yoki ordinal interval bu keying yuklaning qismigacha amaliy toliq qobiliyat tiklanish. Bunda ishni qoshimcha fuksiya kuchlanishsiz amalaga oshirish imkonini beradi.

17

Qattiq interval keying yuklanish qismi yetarlicha tiklanmagan vaqtga togri keladi- ma’lum vaqtgacha ishni davom ettirish mumkin.
Butunlay mashq metodi vaqtinchalik ayrim detallaening chiqarib tashlab bajarish.
Bo’lingan konsturuktiv mashq metodiga masalan suvda suzishning o’rgatish akrabatik mashiqlarni qisimlariga bo’lib o’rgatish kiradi. Hammamizga ma’lumki mashqlar musobaqa sharoitda butunligicha bajaradi.
Butunlay mashq metodi shugulanuvchilarga o’rgatish lozim bo’lgan mashiqlar butunligicha o’rgatilib lekin ayrim detallari vaqtincha chiqarib tashlanadi va soddaashtiriladi.
Agar tasit etuvchi omil sifatida ayrim metodda turli harakatlar kompleks emas baliki konkret harakat vazifasida aniq bir harakat turi bo’yicha foydalinilsa mashg;ulot jaraoyonida jismoniy yuklanish normalashtirish va boshqarish ancha soddalashtiriladi.
Standartlarga bo’linish belgisi bo’yicha bu metodlar ikkita katta guruhlarga bolinadi