Tteeaacchhiinngg anguage and literature scientific-methodological journal of the ministry

Og‘zaki lingvistik tahlil
kam vaqt talab qiladi, o‘quvchining lingvistikadan olgan bilimini qisqa muddat ichida 
aniqlashga imkon beradi. Bundan tashqari, tahlil qilayotgan o‘quvchi agar u xatolarga yo‘l qo‘ysa, o‘z vaqtida 
yordamlashish imkoniyati ham bo‘ladi. Tahlilning bu usulidan dars jarayonida ko‘proq foydalaniladi.
Yozma lingvistik tahlilning
 
ham o‘ziga xos ijobiy tomonlari bor. Yozma tahlil qilayotgan o‘quvchi bemalol 
fikrlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Hatto, u nazariy materiallardan ham foydalanishi mumkin. Yozma lingvistik tahlil 
ko‘proq uy vazifasi qilib beriladi.
Lingvistik tahlil turlari: 
Fonetik tahlil
Imloviy tahlil
Orfoepik tahlil 
Leksikologik tahlil
Frazeologik tahlil
Semasiologik tahlil
Morfemik tahlil
Morfologik tahlil
Sintaktik tahlil
Punktuatsion tahlil
Uslubiy tahlil
Etimologik tahlil

---

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz
65
2023-yil 7-son
Tadqiqot
Lingvistik tahlil til hodisalarini qamrash chegarasiga qarab 
to‘liq 
va 
to‘liqsiz tahlil 
deb ham ajratiladi. Matnni 
to‘liq lingvistik tahlil qilish ko‘p vaqt talab qiluvchi murakkab ishdir. Matnni til haqidagi fanning hamma tarmoqlari 
bo‘yicha tekshirish, tom ma’noda, to‘liq lingvistik tahlil hisoblanadi. Dars jarayonida bunday tahlildan foydalanib 
bo‘lmaydi. Umuman, bunday tahlilga ehtiyoj ham sezilmaydi. To‘liq lingvistik tahlildan, tilni chuqur o‘rganuvchi 
to‘garaklarda foydalanilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Lingvistikaning biror tarmog‘i yuzasidan o‘tkaziladigan 
to‘liq tahlil shu predmet uchun berilgan soatlarning oxirgi qismida yoki tilshunoslikning boshqa keyingi tarmoqlari 
o‘rganilayotganda o‘tkaziladi. Masalan, to‘liq fonetik tahlil fonetikadan berilgan hamma mavzular o‘rganilib bo‘lingach 
yoki orfografiyadan bo‘ladigan darslar orasida o‘tkazilgani ma’qul. To‘liq tahlildan yozma ish sifatida foydalanilsa 
ham bo‘ladi. To‘liqsiz yoki mavzutik tahlil ma’lum bir tarmoqning ayrim mavzulari yuzasidan o‘tkaziladi. Masalan, 
«Ot haqida ma’lumot», «Atoqli va turdosh otlar» mavzulari o‘tilgandan so‘ng to‘liqsiz tahlil o‘tkaziladi. Bunda diqqat 
uch masalaga qaratiladi: ot, atoqli ot, turdosh ot. Bundan keyingi tahlil darslarida e’tibor qaratiladigan masalalar 
soni oshib boraveradi, ya’ni ot, otning ma’no turlari (atoqli, turdosh, konkret, abstrakt, yakka, jamlovchi otlar), 
otlarda son, egalik, kelishik kategoriyalari kabi. To‘liqsiz tahlilni ma’lum bir kichik mavzuning o‘zigagina bog‘lab 
o‘tkazishning didaktik nuqtayi nazardan ahamiyati kam. Oldin o‘tgan, shu mavzuga aloqasi bor materiallarni ham 
tahlil talabiga kiritish kerak. Masalan, kelishik yuzasidan bo‘ladigan tahlil darsida faqat kelishik qo‘shimchalari va 
ularning ma’nosiga e’tibor berish shu mavzuni unga (kelishiklarga) aloqador oldingi soatlarda o‘tilgan mavzulardan 
uzib qo‘yadi. Ot turkumi bo‘yicha kelishik kategoriyasiga qadar o‘tilgan materiallarni o‘rganishni ham tahlil talabiga 
kiritish o‘rinlidir. Bunda oldin (birinchi planda) kelishik affikslari va ularning ma’nosi, so‘ng (ikkinchi planda) otning 
ma’no turlari hamda boshqa kategoriyalari tahlil etiladi. To‘liqsiz tahlildan har bir amaliy mashg‘ulot darslarida 
foydalanib, vazifalar soni oshirib borilaversa, talabaning bilimi qat’iylashib, kengayib, mustahkamlanib boradi.
Dars turi sifatida lingvistik tahlil ma’lum didaktik va metodik talablarga javob berishi lozim. Lingvistik tahlil til 
haqidagi fanning har bir tarmog‘i uchun tuzilgan dastur talabiga to‘la mos bo‘lishi kerak. Uning oldiga ham til 
haqidagi fanlarni o‘qitish oldiga qo‘yiladigan metodologik va metodik talablar qo‘yiladi.
Lingvistik tahlil oldiga qo‘yiladigan prinsipial talablar quyidagilar: 
1. Ilmiylik prinsipi. 
2. Ma’lum sxema asosida ish ko‘rish prinsipi. 
3. Bir tur tahlilni boshqa tur tahlil bilan aralashtirib yubormaslik prinsipi. 
4. Tahlilni sismavzutik o‘tkazib yuborish prinsipi.
Ma’lumki, grammatika tilning grammatik qurilishini o‘rganuvchi tilshunoslikning bir bo‘limidir. Grammatika 
so‘zlarning gapda o‘zgarishi va o‘zaro birikib, so‘z birikmasi va gap hosil qilish haqidagi qoidalar to‘plamidir. 
Grammatika ikki qismdan iborat: morfologiya va sintaksis. Shunga ko‘ra grammatik tahlil ham morfologik tahlil va 
sintaktik tahlilga bo‘linadi. Morfologik tahlilda so‘z turkumlari, ularning ma’noviy turlari, grammatik kategoriyalari, 
tuzilish jihatdan turlari va gapdagi vazifasi aniqlanadi. Masalan,