Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik

Gaz qurollari quyidagi ikki guruhga bo‘linadi: 
1. Maxsus maqsadli gaz qurollari (masalan, Rossiyada ishlab 
chiqarilgan KS–23, KS–23M, «Drozd» rusumli, 23 
mm 
kalibrli, maxsus 
maqsadli karabinlar); 
2. Fuqarolik gaz qurollari (himoyalanishga mo‘ljallangan). Ushbu 
guruhdagi gaz qurollari o‘z navbatida yana uch turga bo‘linadi: 
⎯
gaz to‘pponcha va revolverlari; 
⎯
mexanik changlatkichlar; 
⎯
ko‘zni yoshlantiruvchi yoki qichitadigan moddalar bilan 
to‘ldirilgan aerozol va boshqa moslamalar.
Ekspert-kriminalistik xizmatlarning amaliy faoliyatida gaz 
to‘pponchalari va revolverlarining tadqiqotlari uchrab turadi. 
Gaz to‘pponcha va revolverlarida gazli patronlar bilan birga, signal 
beruvchi, shovqin hosil qiluvchi va sochma o‘qli patronlar ham 
ishlatilishi mumkin.

---

 173 
2-§. Pnevmatik qurollarning tuzilishi 
 
Pnevmatik qurollarning tuzilishi, uning mexanizmlari tarkibiga 
kiruvchi qismlari o‘qotar qurollar mexanizmlari bilan deyarli o‘xshash 
bo‘ladi.
Pnevmatik qurollar tuzilishining boshqa turdagi qurollardan farqi 
quyidagilar hisoblanadi:
⎯
stvolining kichik kalibrliligi; 
⎯
ushbu quroldan otilgan o‘qqa kinetik energiya siqilgan yoki 
suyultirilgan gaz yordamida beriladi. 
Zamonaviy pnevmatik qurol quyidagi qism, mexanizm va 
moslamalardan iborat bo‘ladi: stvol, yopish mexanizmi, otish 
mexanizmi, qo‘yib yuboruvchi mexanizm, havoni maxsus moslama 
(nasos) yordamida haydash va siqish mexanizmi, jo‘natish mexanizmli 
magazin yoki aylantiruvchi mexanizmli baraban, saqlovchi mexanizm, 
mo‘ljallagich (27-rasm). 
27–rasm. 
Harakatlanadigan stvolli, prujina–porshenli pnevmatik qurol 
tuzilishining sxemasi (tarhi):
 
1—nishonga olish moslamasi (mushka); 2—stvol; 3–6—mo‘ljallagich va 
uning qismlari; 7—silindr; 8—porshen; 9—shtokli porshen trubkasi (porshen 
yubkasi); 10—jangovar prujina; 11—orqa qopqoq; 12—sharnirli vint va 
mahkamlash vinti; 13—tepkini boshqaruvni vint; 14—qo‘yib yuboruvchi 
ilmoqning saqlovchi halqasi; 15—qo‘yib yuboruvchi ilmoq; 16—qo‘ndoq.
Stvol 
— pnevmatik qurolning, shikast yetkazuvchi elementi (o‘q)ga 
yo‘naltirilgan harakat va yetarlicha kattalikdagi kinetik energiya 
beriladigan mexanizmi. Stvol kanali silliq yoki narezli bo‘lishi mumkin.
Pnevmatik qurolning narezli stvoliga xos bo‘lgan xususiyatlardan biri 
uning 
kalibridir
. O‘qotar quroldan farqli ravishda, pnevmatik qurolning 
kalibrini stvolning, qarama-qarshi joylashgan narezlar tubiga to‘g‘ri keladigan 

---

 174 
katta diametri bo‘yicha o‘lchanadi hamda millimetrda yoki dyumning yuzdan 
(AQSH) yoxud mingdan (Angliya) bir qismlarida ifodalanadi. 
Pnevmatik qurollar faqat stvolning orqasidan o‘qlanadigan qilib 
tayyorlanadi. Stvol kanalining orqa kesimi tomonidagi alohida qismi, 
unga snaryadni joylashtirish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, zarad kamerasi 
deb ataladi. 
Harakatlanuvchi to‘pponcha va vintovka (miltiq)larda zarad 
kamerasining vazifasini qurolning porshenini jangovar holatga ko‘tarish 
richagi bajaradi. 
Pnevmatik qurollarning ayrim rusumlarida, stvol og‘zi moslamasi 
mavjud bo‘ladi, ushbu stvol og‘zi moslamasi otilishlarning g‘ujligini 
oshirish maqsadida qurol stvolidan siqayotgan gaz oqimini kesish uchun 
mo‘ljallangan (masalan «Nighthawk SR–99» rusumli pnevmatik 
to‘pponcha). 
Pnevmatik qurolning yopish mexanizmi quroldan o‘q otlishida stvol 
kanali mahkam berkitish uchun mo‘ljallangan. Yopish mexanizmlarining 
tuzilishi pnevmatik qurollarning rusumiga qarab turlicha bo‘ladi. 
Otish mexanizmi — bu otilishlarni ta’minlovchi (qo‘zg‘atuvchi) 
mexanizmlarning umumiy nomidir. Pnevmatik qurollarda otish 
mexanizmi prujina-porshenli, kompression, gaz ballonli bo‘lishi mumkin 
va pnevmatik patronda joylashishi mumkin. Ushbu mexanizm o‘qni 
muayyan yo‘nalishda otish imkonini beradi. 
Qo‘yib yuboruvchi mexanizm otishning boshlanishi va 
yakunlanishini boshqarish uchun mo‘ljallangan. Prujina-porshenli 
pnevmatik qurolda qo‘yib yuboruvchi mexanizm qurol porshenini 
jangovar (prujina maksimal darajada siqilgan) holatda ushlab turish va 
uni jangovar holatdan chiqarib yuborish uchun xizmat qiladi. 
Gaz ballonli pnevmatik qurolda qo‘yib yuboruvchi mexanizmning 
asosiy qismi sifatida — pnevmokompressorni jangovar holatda ushlab turish 
va qo‘yib yuboruvchi ilmoq bosilganda, tegishli miqdordagi gazni bo‘shatib 
yuborishini — 
klapan 
bajaradi. Keyingi beixtiyor (tasodifiy) o‘q otilishining 
oldini olish uchun gaz ballonli pnevmatik qurollarning qo‘yib yuboruvchi 
mexanizmida maxsus moslama —