Turgunboev abdusamat farxodovich

3.2. Bolalarning oiladagi zo‘ravonlikka qarshi profilaktikasida ekspertlarning ishtiroki va baholash natijalari

Dissertatsiyaning ushbu rejasida biz qo‘shimcha tadqiqot o‘tkazib, bolalar o‘rtasida zo‘ravonlik holatlarini aniqlashda va unga obyektiv jihatdan baho berish maqsadida ijtimoiy so‘rov o‘tkazdik. Bunda zo‘ravonlik holatlariga yo‘l qo‘yilgan bolalarning va ta’lim muassasalarining umumiy portretini o‘rganish, zo‘ravonlik holatlarini oldini olish, ularni kamaytirish bo‘yicha asosiy chora-tadbirlarni belgilash, va o‘quvchilarni ta’lim muvoffaqiyatsizligiga sabab bo‘luvchi zo‘ravonlik sabablarini aniqlashni maqsad qildik.

Ijtimoiy so‘rov – sotsiologik tadqiqotlarda qo‘llaniladigan dastlabki axborot yig‘ish uslubi. So‘rov yordamida o‘rganilayotgan ob’ekt to‘g‘risida empirik ma’lumot to‘planadi.
So‘rov jamoatchilik fikrini, ya’ni fuqarolar, ijtimoiy guruhlarning jamiyat muammolariga munosabatini o‘rganishga qaratiladi hamda ijtimoiy axborot to‘plash, aholining iste’mol talabini o‘rganish va shu kabi maqsadlarni nazarda tutadi. Ijtimoiy axborot ijtimoiy ahamiyatga molik voqealar to‘g‘risidagi bilimlardir. So‘rov jarayonida respondentlar (sotsiologik tadqiqotda axborot olish manbai sifatida ishtirok etuvchi shaxslar) so‘rovnomadagi savollarga yozma javob beradilar. So‘rov sotsiologik axborotning ishonchliligini, ya’ni tadqiqotlarda olingan ma’lumotlarning haqqoniyligini ta’minlashi zarur^77.
Tadqiqot dasturi bir necha bosqichlarni o‘z ichiga olgan:
1) ijtimoiy so‘rovnomasini ishlab chiqish;
2) ijtimoiy so‘rovni o‘tkazish;
3) o‘rganish ta’rifi;
4) qabul qilingan ma’lumotlarni qayta ishlash;
5) tadqiqot natijasida olingan ma’lumotlarni shakllantirish va talqin qilish;
6) ta’lim muassasasidagi bolalarga nisbatan zo‘ravonlik muammosini hal qilish bo‘yicha chora-tadbirlar tizimini tashkil etishni takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Tadqiqotning gipotezalari:
1) Farzandlarga zo‘ravonlik qilgan oilalarning moddiy daromadi va ijtimoiy mavqeini past deb taxmin qilish;
2) Zo‘ravonlikning eng keng tarqalgan turlari jismoniy zo‘ravonlik va bola ehtiyojlarini e’tiborsiz qoldirganligi holatlarining mavjudligi;
3) Ta’lim muassasalaridagi zo‘ravonlikdan shikastlangan bolaga ta’lim muassasasi tomonidan bir qator chora-tadbirlarni taqdim etilishi;
4) Ta’lim muassasalaridagi bolaga nisbatan zo‘ravonlik qilishni oldini olish bo‘yicha eng samarali, jumladan, ma’muriy choralarni kuchaytirish va jazolarni qo‘llash.
Ekspert so‘rovida Yozyovon tumani 2-sonli kasb-hunar maktabi 11 nafar o‘qituvchilari, 1 nafar psixolog mutaxassisi, 2 nafar ma’muriya xodimlari ishtirok etdilar. Barcha respondentlar oliy ma’lumotga ega. 1-yildan 15-yilgacha bo‘lgan ijtimoiy xizmat ko‘rsatish tajribasiga ega.
Mutaxassislarga ota-onalarning ijtimoiy mavqei bilan bog‘liq 17 ta savolga javob berish taklif qilindi, bularga: zo‘ravonlik sabablari; bolalarni oilada yomon muomaladan ijtimoiy himoya qilishni tashkil etish tizimi; ushbu ijtimoiy hodisaning oldini olish choralari; shuningdek, bolalarni zo‘ravonlik qilish masalasiga shaxsiy munosabat. Anketa savollari oldindan tayyorlangan.
Respondentlar tomonidan shafqatsiz muomalaga oid shikoyatlar to‘g‘risida birinchi savolga javob berilganda, respondentlarning aksariyati 77,8% ijobiy javob berishdi, ya’ni oilada bolalarga zo‘ravonlik qilish muammosi hozirgi paytda dolzarbdir, degan xulosaga kelish mumkin, "kamdan-kam" va "hech qachon" javoblari har biri 11,1%ni tashkil etgan. (4.4.1-rasm).

4.4.1-rasm. So‘rovlarning chastotasi.

Ikkinchi savolga javob berilganda, respondentlardan oilalarda moddiy faravonlik darajasining baholanigi so‘ralgan. Respondentlarning hech biri "yuqori darajadagi moddiy boylik" degan javobni tanlamadi, 33,3% o‘rtacha boylik darajasini, so‘ralgan ekspertlarning 55,6% oilalar kam moddiy boylikni tanladilar. Respondentlarning javoblaridan xulosalash mumkunki, kam ta’minlangan oilalarda bolalarga nisbatan zo‘ravonlik faktlari ko‘proq uchraydi, bu ham zo‘ravonlikning ushbu namoyon bo‘lishining sabablaridan biri bo‘lishi mumkin (4.4.2-rasm).

4.4.2-rasm. Moddiy boylik.

Keyingi savolning maqsadi ota-onalarning ijtimoiy holatini bilish edi. 4.4.5-rasmda keltirilgan diagrammadan ko‘rinib turibdiki, ota-onalarning 75% doimiy ish joyiga ega emaslar, ya’ni oilalarning moddiy bazasi past deb baholash mumkin. “Ishlayotgan” - respondentlarning 12,5% i tomonidan tanlangan va ota-onalarning ishsizlar holatidagi ulushi ko‘p.

4.4.5-rasm. Ota-onalarning ijtimoiy holati.

Quyidagi ikkita savol oilaning “ijtimoiy xavf” guruhiga tegishli ekanligini aniqlashga yordam beradi va agar u tegishli bo‘lsa, unda qanday ko‘rsatkichlar bo‘yicha. Respondentlarning aksariyati oiladagi bolalarni zo‘ravonlik qilishning qayd etilgan holatlari allaqachon ijtimoiy xavfli holatda bo‘lgan oilalarga tegishli ekanligini ta’kidladilar (4.4.6-rasm).

4.4.6-rasm. Ijtimoiy xavf.

So‘rovnomaning 7-savolga (4.4.7-rasm) bir nechta javoblarni tanlash taklif qilindi. Mutaxassislarning aksariyati (8 kishi) ota-onalar spirtli ichimliklar oqibatida zo‘ravonlik qiladilar, 6 respondentlar ota-onalar umuman ishsizlik yoki vaqtincha ish deb javob berishdi, ikkitasi giyohvand moddalarni iste’mol qilish sababli oilani xavf guruhiga kiritish mumkinligini ta’kidladilar. Mutaxassisdan bitta javob uning ishi amaliyotida ota-onalarning ruhiy nogironligi borligi to‘g‘risidaligini qayd etgan.



4.4.7-rasm. Ijtimoiy xavf ko‘rsatkichlari.
Sakkizinchi savol bolalarga nisbatan zo‘ravonlikning eng keng tarqalgan turlarini aniqlash uchun berildi (4.4.8-rasm). Eng keng tarqalgan shakli - bu bola tarbiyasida jismoniy ta’sirlardan foydalanish 40,4%, “ehtiyojlarni e’tiborsiz qoldirish” javobini ham ko‘plab respondentlar 33,3% tanlagan. E’tibor bering, psixologik ta’sir turi psixologlar tomonidan tanlangan, Chunki bu yo‘nalish ularning ishlashning o‘ziga xos xususiyati. Ikki mutaxassis (4,1%) so‘nggi ikki yil ichida bolalarga nisbatan jinsiy zo‘ravonlik darajasi oshganini, Shuning uchun bu yo‘nalishda yanada faolroq ishlash zarurligini ta’kidladilar.
4.4.8-rasm. Yomon muomala turlari.

Keyingi savol bolalarga zo‘ravonlik qilish holatlarini aniqlashdan keyin qanday harakatlar amalga oshirilishini aniqlashga qaratilgan edi. Respondentlar bir nechta javoblarni tanlashlari mumkin. 4.4.10-rasm ma’lumotlaridan xulosa qilish mumkinki, ular orasida tadqiqot olib borilgan muassasalar reabilitatsiya tadbirlarini kompleksini ta’minlaydilar va bitta xizmat ko‘rsatish bilan cheklanmaydilar. To‘rt respondent bolalarni zo‘ravonlik bilan davolashga javoban ma’muriy choralar ko‘rish kerakligini ko‘rsatdi. Mutaxassislar profilaktik suhbatlar o‘tkazish bilan shug‘ullanadilar. Vaziyatni qo‘shimcha o‘rganish uchun, agar kerak bo‘lsa, bolani oiladan olib qo‘yish zarur deb javob berishdi 3 ta mutaxassis (4.4.10-rasm).

4.4.10-rasm. Shikoyat qilish uchun reaksiya.

Mutaxassislardan maxsus qonunni yaratish va uni amalga oshirish zarurati bor-yo‘qligi so‘raldi. Respondentlarning javoblari quyidagicha taqsimlandi: respondentlarning 50% bunday muhitni yaratish zarur, 30% savol haqida o‘ylamagan, 20% bunday qonun kerak emas deb hisoblashadi.(4.4.12-rasm)

4.4.12-rasm Maxsus qonunning kiritilishi.

Keyingi savol ochiq edi. “Agar siz bunday qonunni ishlab chiqmoqchi bo‘lsangiz, oilada bolalarga nisbatan zo‘ravonlik masalasiga qanday еchim topasiz?”.

Ushbu savolga to‘rtta mutaxassis javob berdi, quyidagilar taklif qilindi:
- Ota-onalar uchun ma’muriy va iqtisodiy sanktsiyalarni joriy etish, ushbu sohadagi muassasalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar tizimini takomillashtirish;
- Xavf ostida bo‘lgan har bir oilaning shaxsiy nazorati;
- Alohida qonun allaqachon huquqiy hujjatlarning tizimini murakkablashtiradi, ijtimoiy himoya to‘g‘risidagi qonunning mazmunini kengaytirish, ota-onalarning bolalarga nisbatan noto‘g‘ri munosabati uchun javobgarlik choralarini kuchaytirish, jamoat ishlari va majburiy psixologiya kurslarini jazo sifatida ota-onalar uchun joriy etish zarur;
- Ota-onalarga nisbatan ijro etish uchun majburiy bo‘lgan maxsus ta’sir choralarini qo‘llash (o‘qitish, davolash, ishga joylashish va hk).
Respondentlar fikriga ko‘ra, oilada bolalarga nisbatan zo‘ravonlik holatlarini oldini olish va kamaytirish bo‘yicha tadbirlar samaradorligiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan omillarni ta’kidlashlari kerak edi. Mutaxassislarga еtti omil taklif qilindi. Ko‘pincha, respondentlar “juda ko‘p miqdordagi hujjatlar”, “ota-onalarning ushbu masalaning jiddiyligi to‘g‘risida tushunchasi еtishmasligi” variantlarini tanladilar. (4.4.2-jadval)
4.4.2-jadval

juda ko‘p hujjatlar
kam ish haqi
Kadrlar almashinuvi
masalaning jiddiyligi to‘g‘risida ota-onalarning tushunmasligi
juda ko‘p mas’uliyat
kadrlar еtishmasligi
Boshqa

Shunday qilib, mutaxassislar ushbu omillarni muammoli deb aniqlaydilar, ularning zararsizlantirilishi, ehtimol ularning ish samaradorligini oshiradi. Qolgan omillarni baholash quyidagicha taqsimlandi: kadrlar еtishmasligi va “almashinuvi” bir xil pozitsiyaga ega, kam ish haqi va mutaxassislarga yuklangan ko‘plab mas’uliyat bilan to‘g‘ridan - to‘g‘ri munosabatlarni kuzatish mumkin. Ikki kishi “boshqasi” javobini tanladilar.

Bundan tashqari, biz mutaxassislarning zo‘ravonlik qilishning jismoniy shaklidan foydalanishga bo‘lgan shaxsiy munosabatini bilib olamiz (4.4.13-rasm). “Shaxsiy fikringizni ko‘rsating, bolani kaltaklash mumkinmi (istisno hollarda, agar bolaning xatti-harakati bunga loyiq bo‘lsa)?” Respondentlarning 70 foizi salbiy javob berishdi, shundan so‘ng mutaxassislar bunday usullar natijasida bolaga zarar etkazilishi mumkinligini xolis baholashlari mumkin, degan xulosaga kelishimiz mumkin. Respondentlarning 10 foizi javob berishga qiynalgan va 20 foizi ba’zida bolaning xulq-atvori “munosib” bo‘lganida tarbiyaning konstruktiv bo‘lmagan usullaridan foydalanish mumkin degan fikrga kelishgan.

4.4.13-rasm Jismoniy zo‘ravonlikdan foydalanishga shaxsiy munosabat.

Ekspert so‘rovi usuli bilan olingan tadqiqot natijalariga ko‘ra, zo‘ravonlik qilish holatlariga yo‘l qo‘yilgan oilalar o‘rta maxsus ma’lumotga ega, kam moddiy daromadga ega, vaqtinchalik ish bilan shug‘ullanadigan va ijtimoiy xavfli vaziyatga tushib qolganligini aniqladik.
Eng keng tarqalgan zo‘ravonlik turlari jismoniy zo‘ravonlik va beparvolikdir. Muassasalar jarohat olgan bolaga nisbatan kompleks chora-tadbirlarni ko‘rishlariga qaramay, ota-onalarga nisbatan jazoni kuchaytirish uchun maxsus qonunni kiritish zarur. Shuningdek, bolalarni zo‘ravonlik qilish faktlarini oldini olish bo‘yicha eng samarali choralar qayd etilgan oilada ma’muriy choralar va jazo choralari qo‘llaniladi.
Mutaxassislarning faoliyati samaradorligini pasaytiradigan asosiy omillar - bu hujjatlarning katta miqdori va ota-onalarning masalaning jiddiyligi to‘g‘risida tushuncha еtishmasligi. Mutaxassislarning fikriga ko‘ra, profilaktikaning birlamchi darajasiga e’tibor qaratish lozim. Chunki har qanday salbiy ijtimoiy hodisalarni oldini olish oqibatlarini bartaraf etish uchun ishlashdan ko‘ra osonroqdir. Birlamchi bosqichda olib borilgan yuqori sifatli ishlar keyingi bosqichlarda og‘ish namoyonlarining kamayishini kafolatlashi mumkin. Mutaxassislarning hech biri biron bir profilaktika darajasini istisno qilmadi, bu eng samarali ishni ta’minlash uchun profilaktika uch darajasida ishlash majburiy ekanligini ko‘rsatmoqda. Mas’ul ota-onalar institutini shakllantirish, nafaqat ota-onalar, balki bolalar uchun ham ta’lim dasturlarini joriy etish kerak. Shuningdek, aholi o‘rtasida oilada bolalarga nisbatan zo‘ravonlikning har qanday ko‘rinishiga nisbatan murosasiz munosabatni shakllantirish. Binobarin, bolalarga nisbatan zo‘ravonlik qilish kabi ijtimoiy hodisaning oldini olish bo‘yicha ishlar juda dolzarbdir.
O‘rganish natijalariga ko‘ra, ushbu sohaga aloqador muassasalar uchun bolalarga nisbatan zo‘ravonlik profilaktikasini takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqildi:
- balalarni himoya qilish bilan shug‘illanadigan organlar va muassasalarning idoralararo o‘zaro aloqalarini o‘rnatish va rivojlantirish;
- bolalarni telefon orqali psixologik va huquqiy qo‘llab-quvvatlash tarmog‘ini kengaytirish, tegishli tashkilot va muassasalar bilan o‘zaro aloqalarni o‘rnatish;
- profilaktika va reabilitatsiya xizmatlarini olib boradigan oilalar va bolalarga yordam ko‘rsatadigan tashkilotlarning yagona ma’lumotnomasini yoki veb-saytini yaratish;
- OAV, ta’lim tizimi va ijtimoiy himoya yordamida oiladagi bolalarni zo‘ravonlik qilish masalalari bo‘yicha aholining xabardorligini oshirish;
- ota-onalar uchun ta’lim dasturini joriy etish, ota-onalarga bolalarni tarbiyalash madaniyatini o‘rgatish, bolalar bilan konstruktiv o‘zaro munosabatlarni rivojlantirish;
- oilalarda bolalar zo‘ravonligining oldini olish, oilaviy qadriyatlarni mustahkamlashga qaratilgan hududiy prinsp asosida qurilgan muhim tadbirlarni tashkil etish;
- ta’lim tizimida, OAVda o‘quv dasturlari orqali bolalarning huquqiy savodxonligini oshirish.