Turistik mahsulot narxining tarkibiy tuzilishi

Firmaning kuchli tomonlari:
1. Zaruriy moliyaviy resurslarning mavjudligi.
2. Tajribali (malakali) raqobat kurashining yuritish ko`nikmasi.
3. Tan olingan yo`lboshchilik maqomi.
4. Masshtabni texnologik va marketing samarasidan to`liq foydalanish.
5. Shaxsiy texnologiyalar va standartlarning mavjudligi.
6. Nisbatan past harajatlar.
7. Samarali reklama.
8. Ishonchli va malakaviy tajribali menejment.
9. Saamarli ishlab chiqarish quvvatlari.
10. Iste‘mol bozorida firma xizmatlariga bo`lgan ehtiyojning mavjudligi.

Firmaning kuchsiz tomonlari:
1. Aniq strategiyaning mavjud emasligi.
2. Eskirgan ishlab chiqarish quvvatlari.
3. Foyda olishning pastligi.
4. Korxona ishchi xodimlarida bilim va tajriba, ko`nikmaning mavjud emasligi.
5. Turli bo`limlar orasidagi korporativ madaniyat va elementlar o`rtasidagi ziddiyatlar.
6. Ilmiy-tadqiqot ishlanmalarida orqada qolishlik.
7. Mahsulotning tor liniyasi.
8. Bozorda firmaning past nufuzi.
9. Sotishning kuchsiz kanallari.
10. Raqobatchilarga nisbatan ishlab chiqarish harajatlarining yuqoriligi.
11. Moliyaviy va moddiy resurslarning mavjud emasligi.


Firma imkoniyatlari:
1. Iste‘molchilarni qo`shimcha guruhlarga xizmat ko`rsatishi, yangi bozorga chiqishi, mahsulot liniyasini kengaytirishi.
2. Xizmatlar diversifikatsiyasi, vertikal va gorizontal integratsiya.
3. Savdo to`siqlarining yo`qligi.
4. Raqobatchilarning xayrixohligi.
5. Bozor o`sish sur‘atining ortishi.


Firmaga solinadigan tahdidlar:
1. Kuchli raqibning bozorga kirib kelishi.
2. O`rnini bosuvchi tovarlar sotilishining o`sishi.
3. Bozorda o`sish sur‘atining tushib ketishi.
4. Valyuta kursi o`sishining salbiy ta‘siri.
5. Ma‘lum guruhlar manfaatlarini himoyalash.
6. Iqtisodiyotdagi turg`unlik.
7. Iste‘molchilar xohish-istagining o`zgarishi.
O`z imkoniyatlarini rejalashtiruvchi kompaniyalar foydani ko`paytirish modeli quyidagi savollarga aniq javob berishni talab etadi:
- muqobil strategiyalardan qaysi biri investitsiyalardan yanada ko`proq foyda keltiradi?
- sotish narxining o`zgarishi, bozor segmentatsiyasi, mahsulot assortimenti va siljitish usulining o`zgarishi foydada qanday ta‘sir ko`rsatadi?
- foydani marketing siyosati va turli boshqaruv usullariga qanday mumkin bo`lgan bog`liqligi mavjud?
- agar kompaniya o`z yondashuvini qayta ko`rib chiqsa va ko`rib chiqish darajasini o`zgartirsa, foydaning qanday darajasi ta‘minlanadi?
- xizmatlarning turli ko`rinishlarini joriy qilishdan qanday samara olish mumkin?
Bunday savollar har bir jumladan, turistik kompaniyalar oldida ham ko`ndalang bo`lib turadi. Lekin ba‘zi holatlarda javoblar boshqalarga nisbatan ancha murakkabroq tuyiladi. Yangi axborot texnologiyalari istalgan rejalashtirish muammosiga xos bo`lgan noaniqlikni bartaraf etishga va maqsadli, miqdoriy asosda mumkin bo`lgan strategiyalarni baholashga imkoniyat yaratadi.

Rejalashtirishda ishtirok etish muammosi. Amaldagi ishontirishlar, ya‘ni foydani rejalashtirish faqatgina shtatdagi ekspertlar vazifasiga kiradi, deyish bu — ko`pgina kompaniyalardagi ikkinchi xatolik hisoblanadi.
Quyidagi izohlarni ko`rib chiqamiz:
 «Bizning rejalashtirishimizning asosiy qismini amalga oshiruvchi maxsus bo`limimiz faoliyat ko`rsatadi».
 «Bu muammo mening nuqtai nazarimda bevosita menejer bajaradigan vazifadir. Men uzoq muddatli rejalashtirishni amalga oshirish imkoniyatiga va vaqtiga ega emasman. Bizning shtatdagi xodimlar bu ish bilan Shug`ullanadi, istalgan vaziyatda bu ularning vazifasi va ishidir».
Shtatdagi mutaxassislar, albatta, rejalashtirish uchun zarur bo`lgan ma‘lumotlarni yig`ish va tahlil qilishda muhim rol o`ynaydi. Lekin foydani rejalashtirish mazmunsiz bo`lib qoladi, agarda foydani natijasi uchun bevosita menejerlar javob bermasa va rejalashtirishda ular tamoman rol o`ynamasa bevosita menejerlar nafaqat rejalar ishlab chiqarishda ishtirok etishi, balki ularning asosida o`z muvaffaqiyatlariga erishishga qaratilgan shaxsiy rejasi sifatida qarashlari zarur.
Rejalashtirish uchun asosiy javobgarlik bevosita menejerlar zimmasiga yuklanishi kerak. Lekin rejalashtirish nafaqat bevosita ularning ishi bo`lib hisoblanadi. Bevosita menejerlar ishchi-xodimlar yordamiga ehtiyoj sezadilar. Shu bilan birga xodimlar taqdim etadigan axborotlar asosan faqatgina turistik mahsulotni joriy qilishga tegishli bo`ladi. Shu sababli u bevosita rejalashtirishning o`rnini hech qachon bosa olmaydi.
Mahsulotning bozorga kirib borish fursati bo`lib, uning turistik korxona tomonidan birinchi marta taklif etilgani hisoblanadi. Bu bosqichning asosiy tavsifi bo`lib, mahsulotning asta-sekin sotilishi va natijasi foydaning umuman yo`qligi yoki past darajada bo`lishi. Odatdagidek, firmaning xodimlari yangi mahsulotdan foydalanishda ancha qiyinchiliklarga duch keladi, bozor infratuzilmasi esa, tanlangan mijozlar xohishiga moslasha olmaydi. Ichki tatbiq etish davomida marketingga ko`p mablag`lar to`g`ri keladi, chunki mahsulot ma‘lumot yaratish uchun juda ko`p harakat kerak bo`ladi.
Shu bilan birga, firma uchun bu bosqichda afzallik ham mavjud, ya‘ni umuman raqobat yo`qligi. Mahsulotning bozorga kirib borish bosqichi uzoq vaqt cho`zilishi mumkin va mahsulot sifati, uning iste‘molchi ehtiyojlariga mos kelishi, marketing tanlangan strategiyasining to`g`riligi va uni ruyobga chiqarish ketma-ketligi bilan aniqlanadi.
O`sish bosqichi sotish hajmining tez o`sishi va foyda ko`payishi bilan tavsiflanadi. Marketing harajatlari juda yuqori bo`lsa ularning umumiy harajatlarda ulushi o`z-o`zidan pasayadi. O`sish bosqichi raqobatning sezilarli kuchayishi bilan bog`liq. Turistik korxonaning marketing harakatlari esa iste‘molchilarda mahsulot sifati va bozorning kelgusida kengayishiga ishonch hosil qilishni shakllantirishga qaratilgan bo`ladi. Bu bosqichning asosiy tavsifi Shundaki, boshqalarga nisbatan, bu mahsulotni rivojlantirishga oldindan harakat qilgan firmalar raqiblardan ustun bo`ladi. Ammo bu holat ularni turistik mahsulotni yanada takomillashtiruvchi harakatlardan ozod qilmaydi. Gap Shundaki, «Kechikkan» korxonalar tadbiq etilayotgan mahsulotning sifatini har tomonlama yaxshilashga va uni yanada rivojlantirishga, yetakchilarni orqada qoldirishga harakat qiladi.
O`sish bosqichida turistik korxona mahsulot sotish doirasini kengaytirishga va bozorning yangi segmentlarga kirishga harakat qiladi. Bu foydani yanada oshirishga va yangi mijozlarni ko`proq jalb qilishga imkon beradi. Demak, o`sish bosqichi firma uchun foydalidir, uni uzaytirish esa marketingning muhim vazifasidir.
Yetuklik bosqichi sotish o`sishining sekinlaShuvi va barqarorligi bilan tavsiflanadi. Bunga quyidagi omillar sabab bo`lishi mumkin:
mijozlar ehtiyojlarining o`zgarishi;
bozorga yangi, yanada takomillashgan mahsulotlarning kirib kelishi;
raqobat kuchayishi;
mahsulot firma uchun yetarli darajada rentabellik bo`lmaydi, chunki mablag` yanada samarali joylashtirish uchun yangi imkoniyatlar paydo bo`ladi.
Bu bosqichda iste‘molchilarning doirasi kengaymaydi, lekin ayrim paytlarda ularning soni ko`payishi mumkin. Bu holat daromadlari olgan yoki valyutalar ma‘qul nisbatidan foydalanganlarning hisobidan ro`y berishi mumkin. Bundan tashqari, bu bosqichda ko`pgina hollarda taklif etiladigan mahsulotdan (masalan, yana xudi o`sha mamlakatga sayr uyushtirish) foydalanishga undaydigan «Sodiqlik his-tuyg`ulari» aniq namoyon bo`ladi.
Yetuklik bosqichida oladigan foyda yetarli darajada yuqori bo`lsa, ham sekin pasayaboshlaydi. Turistik korxona, o`sish bosqichidagi kabi, yetuklik bosqichining uzayishiga qiziqadi. Bu bosqichda firmaning asosiy harakatlari o`z bozor ulushini saqlashga, mahsulotni takomillashtirish orqali uning iste‘molni oshirish, marketing majmuasini o`zgartirish hamda uni bozorda boshqacha joylashtirishga yo`naltirilgan bo`ladi. Agar bu holat amalga oshirilmasa, mahsulot o`z o`rnini bozorda yo`qotishi va pasayish bosqichiga o`tib ketishi mumkin.
Pasayish bosqichi turistik sohasining mahsulotga tuyinganligini aks ettiradi. Sotish hajmining barqaror kamayishi va olinadigan foyda miqdorining pasayishi (ehtimol, eng pastki nuqtagacha) ro`y beradi. Turistik mahsulotning pasayish bosqichiga o`tishi bir qator sabablarga asoslanadi. Birinchidan, bozorda yangi mahsulotlarning paydo bo`lishi. Ikkinchidan, ma‘lum bir mahsulotga oldindan bo`lgan ehtiyojning yo`q bo`lishi. Masalan, turizmda va dam olishda cho`milishni afzal ko`rganlar o`z qiziqishlarni o`zgartiradi (dengizda cho`milishlar va madaniy ob‘ektlarni tomosha qilish sohasida), endi ularni ekzotika qiziqtira boshlaydi (Karib orollari, Sharqiy Afrika, Hind okeanining orollari).
Bu bosqich ancha chuzilishi mumkin. Raqiblarning ta‘siri pasayishi natijasida turistik korxona marketingga yuqori harajat sarflash zarurati yo`q bo`ladi, ayrim holatlarda esa narxni oshirishga imkon beradi. Ammo bu mahsulot korxonaga ko`p foyda keltiradi deb aytib bo`lmaydi, chunki susayish bosqichida sotish hajmi juda past bo`ladi. Buning uchun mahsulotni takomillashtirish va moslashtirish hamda sotishni rivojlantirish bo`yicha siyosat to`g`ri yuritilsa, u yangi talablarga javob berish mumkin. Shu jumladan, talabni jonlashtirish bo`yicha mutanosib siyosat ayrim dam olish zona va bazalariga ikkinchi hayot bag`ishlaydi.
Xizmatni loyihalashtirish asosi bo`lib, uning og`zaki modeli (yoki qisqacha tafsiloti) — buyurtmachi bilan kelishilgan va xizmat-larni bajaruvchining imkoniyatlarini hisobga olgan, xizmatlar bozorini tadqiqlash natijasida aniqlangan talablar majmuasi hisoblanadi.
Xizmatlar tafsilotlari xizmatning munosib turiga o`rnatilgan davlat standarti talablaridan past bo`lmasligi kerak. Loyihaga xizmatning xavfsizligini ta‘minlash, xizmatlar iste‘molchilari va ularning mulki, xizmat ko`rsatuvchi xodimlar va atrof-muhit uchun xavf-xatarni imkon boricha kamaytirish talablari kiritilgan bo`lishi kerak. Turistlarga xizmat ko`rsatishning har bir turiga talablarni ifodalaydigan hujjatlar quyidagilardan iborat bo`lishi kerak:
 turistlarga xizmat ko`rsatish jarayonlari, shakllari va uslublarning bayon etilishi;
 turistlarga xizmat ko`rsatish jarayonlarning tafsilotlari;
 ishlatadigan jihozlar turiga, miqdori va o`tkazuvchi qobiliyatiga bo`lgan talablar;
 xizmat ko`rsatishning shartnomaviy ta‘minoti;
 turistlarga xizmat ko`rsatish kafolatlari;
 rekreatsion resurslar egalari, sanitariya-epidemiologik nazorati organlari, yong`in xavfsizligi nazorati va boshq. bilan keliShuvlar.
Turistlarga xizmat ko`rsatish jarayoniga qo`yilgan aniq talablar amaldagi me‘yoriy hujjatlar talablaridan past bo`lmasligi kerak.
Turistlarga xizmat ko`rsatish jarayonini loyihalashtirish xizmatni taqdim etishning ayrim bosqichlari va ularning har biri uchun texnologik haritalar majburiy holda tuzish bilan amalga oshiriladi. Turistik xizmatni loyihalashtirish natijasi bo`lib, texnologik hujjatlar (texnologik haritalar, qo`llanmalar, qoidalar, cheklanmalar va boshq.) bo`ladi.
«Turistik sayohat» kabi xizmatni loyihalashtirish ikki bosqichdan iborat bo`ladi:
1) «turistik sayohat» xizmatiga kiritiladigan har bir turni turistlarga xizmat ko`rsatish dasturiga mos ravishda loyihalashtirish;
2) «turistik sayohat» xizmatini butunligicha loyihalashtirish.
Turist talablariga binoan xizmatni loyihalashtirishda korxona-xizmat bajaruvchining imkoniyatlarini hisobga olish zarur.
«Turistik sayohat» xizmatining qisqacha bayoni aholi talablari va to`lov qobiliyatini, turistik sayohatlar turlariga bo`lgan talab hamda aniq tumanda rekreatsion resurslar imkoniyatlarini o`rganish asosida tuziladi. U turistlarga xizmat ko`rsatish dasturining loyihasida aniq ko`rinish beradi. Xizmat ko`rsatish dasturini ishlab chiqishda quyidagilar aniqlanadi:
 sayohat yo`nalishi;
 turistik korxonalari — xizmatlar bajaruvchilarning ro`yxati;
 har bir korxona — xizmatlar bajaruvchilarning taqdim etadigan xizmatlar ro`yxati;
 ekskursiya va diqqatga sazovor ob‘ektlarning tarkibi;
 turistik sayohat va aylanishlarning ro`yxati;
 bo`sh vaqtni o`tkazish tadbirlar majmuasi;
 yo`nalishning har bir to`xtash joyida saqlash muddati;
 sayohatda ishtirok etuvchi turistlarning soni;
 ichki tashish transport turlari;
 gid, sayohatga boshlovchi, chet el vakillari, yo`riqchi, tarjimon hamda ularni tayyorlashga bo`lgan ehtiyoj;
 transport vositalarining zaruriy miqdori;
 reklama, axborot materiallarni tayyorlash tartibi, turistik yo`llanmalarning ma‘lumot varaqlari uchun sayohatning bayon shakli va ular miqdori.
Turni loyihalashtirish natijasi quyidagilarning to`g`ri mazmuni bo`ladi:
a) turistik sayohatning texnologik haritasining;
b) korxona — xizmatlarni yetkazuvchining band etish jadvalining;
v) turistik yo`llanmasi axborot varaqasining;
g) turistlarga xizmat ko`rsatish dasturlarining.
Turistik xizmatga bo`lgan talablar majburiy va tavsiya qilinadiganga ajratiladi.
Majburiy talablar — hayot va salomatlik xavfsizligi, turistlar mulkining saqlanuvchanligi, atrof-muhitni asrash.
Tavsiya etiladigan talablar — xizmatga javob berishi, bajarishning aniqligi va muddatligi, xizmat ko`rsatuvchilarning to`liqligi va mantihi, qulayligi, nafosatligi.
Tavsiya etiladigan turistik xizmatlar qo`shimcha qulayliklar, xizmatlarning jozibadorligi va obro`sini ko`zda tutadigan talablarga mos kelishi kerak.