Turizm sohasidagi faoliyat va uning huquqiy asoslari

1.6. Turizmning O’zbekistonda rivojlanishi amaliy asoslari
Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasida turizmning milliy modelini shakllantirish jarayoni amalga oshirilmoqda. Ushbu modelda ta’kidlanishicha mamlakatda rivojlantirilayotgan turistik bozor boshqa har qanday bozorlar kabi mamlakatning ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy vaziyatiga ta’sir ko’rsatadi. U mamlakatlar o’rtasidagi hamkorlikni rivojlantirish hamda investitsiya va kapital oqimini ta’minlash darajalarini aniqlashda muhim vosita bo’lib hisoblanadi. Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda, asosan, xususiy va tijorat kompaniyalari turistlarga xizmat ko’rsatadi. Biroq, har qanday sharoitda ham davlat optimal iqtisodiy va huquqiy zaminni yaratgan taqdirdagina turizm rivojlanishi mumkin. Agarda davlat kasbiy tayyogarlik masalalari, tabiiy va madaniy muhitni muhofaza etish, axborot-reklama ishlari va rasmiyatchilikni soddalashtirish kabilar bilan shug’ullanmasa, u holda turizm kutilganidek rivojlanish darajasiga erisha olmaydi. Bunda davlat tomonidan turizmni rivojlantirish, turistik xizmatlar bozorini shakllantirish, iqtisodiy tartibga solish usullari va richaglarini qayta isloh etish, turizmni tashkiliy boshqaruv strukturalarini takomillashtirish, uning eksport salohiyatini oshirish va eng asosiysi, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish kabilarga tegishli uslubiy va amaliy yondashuvlarni ishlab chiqish muhim ahamiyat kasb etadi.

Respublika turizmidagi iqtisodiy ahvolni tahlil qilish uchun uning rivojlanishidagi ikki bosqichni ajratib ko’rsatish mumkin:

1 bosqich 1986 yildan 1991 yilgacha bo’lgan davr va 2-bosqich 1992 yildan keyingi davrni uz ichiga oladi. Bunday davrlarga bo’lish respublika turizm taraqqiyotidagi ikki eng muhim davrni ajratib olishga imkon beradi.

1-bosqichda turizm respublika kasaba uyushmasiga buysunar, uning bosh organi STREU - O’zbekiston Respublikasi turizm va ekskursiyalar bo’yicha Kengashi edi; bu davr turizm chora-tadbirlarini to’liq xo’jalik xisobi, uz-o’zini qoplash va uz-o’zini moliya bilan ta’minlashga o’tkazish bilan bog’liq bo’ldi. Ikkinchi davr esa O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishishi, “O’zbekturizm” Milliy Kompaniyasining tashkil qilinishi va bozor munosabatlariga o’tish bilan 1991 yilda Respublikada turizm sohasida 87 korxona, muassasa va tashkilotlar mavjud bo’lib, 4234 o’rinlik 11 turizm kompleksi, 2928 o’rinlik 12 turizm bazasi va 599 o’rinlik 2 kemping faoliyat ko’rsatar edi.

Respublikada turizmni rivojlantirishda moddiy-texnik baza alohida ahamiyatga ega, u tashkiliy turizmni rivojlantirish va kompleks turizm-ekskursiya xizmati ko’rsatish: joylashtirish, oziq-ovqat bilan ta’minlash, ko’ngil ochish, davolash, ekskursiyalar o’tkazish va hokazolar uchun sharoit yaratib beradi.

O’zbekiston Respublikasi turizmida moddiy-texnik bazaning rivojlantirilishi bir necha bosqichdan iborat. Har bir bosqichning muddati va uning sifat tarkibi sobiq Ittifoqning ob’ektiv tarixiy va iqtisodiy shart-sharoitlariga bog’liq bo’ldi.

Respublika turizm salohiyatini baholovchi yana bir muhim ko’rsatkich - asosiy fondlarning moddiy elementlarini tashkil qilish va xarid qilishga ketgan pul xarajatlarining yig’indisidan iborat bo’lgan kapital qo’yilmalar hajmidir. Respublika turizm tizimining o’z moddiy-texnik bazasini rivojlantirishga sarflangan kapital qo’yilmalarning 1986-90 yillardagi umumiy hajmi 17345 ming so’mni tashkil qildi.

Bozor munosabatlariga o’tish butun respublika turizm tizimi oldiga anchagina keskin shartlar qo’ydi. Turizm tizimining jami tashkiliy-iqtisodiy strukturasini tubdan qayta tashkil qilish, turizmni boshqarishning markazlashtirilgan mexanizmdan farq qiluvchi amaliy iqtisodiy mexanizmini ishlab chiqish zarur edi

SHu maqsadda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1992 yil 28 iyuldagi Farmoniga binoan “O’zbekturizm” Milliy Kompaniyasi tashkil qilindi. Bu kompaniya O’zbekiston Respublikasi kasaba uyushmalari federatsiyasi Kengashi, “Inturtaj” qo’shma korxonasi “Sayyoh-Intur” respublika xo’jalik xisobidagi birlashmasi va sobiq “Goskominturist” korxonalari asosida tashkil qilindi.

“O’zbekturizm” Milliy Kompaniyasi bir necha yillik faoliyati davomida milliy va xalqaro turizmni qayta tiklash, moddiy-texnik va me’yoriy bazani mustahkamlash va kengaytirish, yangi turizm marshrutlarini ishlab chiqish, ekskursiya mavzularini yangilash, mavjud turizm baza va kempinglarini takomillashtirish va yangilarini tashkil qilish, qo’shimcha xizmatlar ko’rsatish hajmini oshirish bo’yicha ma’lum miqdordagi ishlarni amalga oshirdi.

1992 yildayoq “O’zbekturizm” Milliy Kompaniyasi tizimida 135 korxona bor bo’lib, ular ichida jami 10 ming o’rinlik 34 mehmonxona, turbazalar, kempinglar, motellar bor edi.

Qiymati asosiy fondlarning 1,6 mlrd so’mni tashkil qilar edi, ularning 79 foizi qurilganiga 15-20 yil bo’lgan bino va ishootlar edi. Aamlda barcha mehmonxonalar, turbaza va kempinglar kapital ta’mirlashga va rekonstruktsiyalashga muhtoj edi, ularning 40 foizi kam rentabelli va zarar ko’rayotgan korxonalar edi.

1992 yil davomida respublikada 408 ming kishiga xizmat ko’rsatildi, ulardan 40 ming kishi Hindiston, Pokiston, Turkiya, Janubiy-SHarqiy Osiyodan, 30 foizi yevropadan va 10 foizi SHimoliy va Lotin Amerikasidan kelgan turistlar edi. CHet ellarga 60 ming kishi yuborildi. Ko’rsatilgan xizmatlar hajmi shu yili 1,2 mlrd so’mni, valyuta tushumlari 3,7 mln dollarni, foyda 180 mln so’mni tashkil qildi.

1993 yil oxiriga kelib respublika turizm tizimida huquqiy shaxs maqomiga va mustaqil balansga ega bo’lgan 123 tashkilot bor edi. O’tgan 1993 yilga nisbatan bu ko’rsatkichlarning turbazalardagi o’rinlardan boshqa barchasi kamaydi. O’rinlar soni 256 taga ko’paydi.

Tarmoqning rivojlanish ko’rsatkichlari eng yuqori bo’lgan 1988 yilga nisbatan 1993 yilda turizm-ekskursiya korxonalari soni 1,5 baravar, turbazalardagi o’rinlar soni 105 taga ortdi.

Respublika hududidagi turizmning moddiy-texnik bazasi g’oyatda notekis taqisimlangan: respublikadagi barcha ishlab chiqarish salohiyatining 40foiz qismi Toshkent shahri va Toshkent viloyatiga, 37foizdan ortiq qismi Samarqand, Buxoro, Xiva va Urganchga, taxminan 16 foizi Farg’ona vodiysiga to’g’ri keladi. Qolgan 7 foiz respublikaning boshqa mintaqalari o’rtasida taqsimlanadi.

1993 yil davomida respublikada 457 ming turistga, shu jumladan 40 ming chet ellik turistlarga va 530 ming ekskursantlarga xizmat ko’rsatildi. Bu ko’rsatkichlar 1992 yilga nisbatan birmuncha ko’p bo’lsa-da, 1988 yilga qaraganda anchagina kamdir.

Umuman olganda, 1993 yilda turizm sohasining rentabelligi 1992 yilgi ko’rsatkichdan anchagina baland edi, ammo bu asosan turizm xizmatlari va turizm sohasidagi boshqa ishlar narxining bir necha baravar ortganligi hamda moddiy bazani qurish, rekonstruktsiyalash va mustahkamlash xarajatlarining ortganligi xisobiga yuz berdi. So’nggi yillarda turizm fuqarolar uchun “qimmatga tushuvchi rohat” bo’lib bormoqda, xizmat ko’rsatish sifati esa pasayib bormoqda. SHu sababdan respublikadagi sayohatlar va ekskursiya byurolarining ko’pchiligi turistlarga xizmat ko’rsatishning belgilangan ko’rsatkichlariga erisha olmayaptilar.

1993 yilda mehmonxona xo’jaliklarining bandligi rejalashtirilgan ko’rsatkichning 64,5 foizni, to’liq mehmon qabul qilish qobiliyatining 30,5 foizni tashkil qildi.

1994-95 yillar respublika turizmi rivojlanishida murakkab va ziddiyatli davr bo’ldi. Ular respublikada yuz berayotgan iqtisodiy jarayonlarning barcha muammolarini, o’tish davrining barcha qiyinchiliklarini o’z ichiga oldi.

Bu yillarda turizm taraqqiyotining asosiy ko’rsatkichlari quyidagichadir: turizm-ekskursiya xizmatlari hajmi birmuncha ortib, ikki yil uchun o’rtacha 237,6 mln so’mni tashkil qildi, asosiy ishlab chiqarish fonlarining qiymati 39 mln so’mdan ortdi, avtotransport hajmi ko’payib, 14,5 ming so’mni tashkil qildi, turizm korxonalarining rentabelligi 34,6 foizga yetdi va 1992 yilga nisbatan 2 baravardan ko’proqqa o’sdi.

Rentabellik asosan barcha turdagi turizm xizmatlariga belgilangan narxlarning bir necha baravar oshganligi xisobiga o’sdi, bu esa farovonlikni va turizmni rivojlantirishning samaradorligini ko’rsatmaydi.

1993 yilga nisbatan chet ellik turistlar soni birmuncha ko’paydi: respublikaga 1993 yilda 43 ming kishi, 1994 yilda 44,8 ming kishi va 1995 yilda 46,3 ming kishi mehmon bo’lib keldi, ammo 1989 yilga nisbatan bu ko’rsatkich baribir ancha kamdir.

1996 yilda respublikada qabul qilingan turistlar soni 550 ming kishiga yetdi, ulardan 165 ming kishi chet ellik turistlardir. Turizm xizmatlari ko’rsatishning valyutadagi (AQSH dollarlarida) hajmi 101,2 mln dollardan 198 mln dollarga ortdi. Valyuta tushumlarini milliy valyutada xisoblaganda turizmning barcha xizmat ko’rsatish sohalarining yalpi ichki maxsulotidagi ulushi 1996 yilga kelib taxminan 9 foizni, valyuta tushumlari esa 67,5 foizni tashkil qildi.

Ammo baribir, olinayotgan daromad nuqtai nazaridan qaraganda, turizmning respublika milliy daromadidagi xissasi anchagina kichikligicha qolib kelmoqda.

Bunga ishonch xosil qilish uchun dunyodagi yetakchi mamlakatlardan olingan ma’lumotlarni taqqoslab ko’rish yetarli: Ispaniya, Frantsiya, Kanada, AQSH va Italiya mamlakatlarida bir yilda (1995 yil) mos ravishda 54 mln., 43 mln., 39 mln., 37 mln. va 27 mln. kishi mehmon bo’ladi.

Valyuta tushumlari mos ravishda 16,2; 16,5; 4,8; 34,5; 11,5 mlrd. dollarni tashkil qiladi.

Bu mamlakatlarda bir turistdan olinadigan daromad mos ravishda 300, 384, 123, 932 va 426 dollarni tashkil qiladi. Hatto Turkiya, Meksika va Gonkong kabi mamlakatlarda ham bu ko’rsatkich 533 doll., 683, 768 dollarni tashkil qiladi.

O’zbekiston Respublikasi esa 0,004 mln. turist qabul qilgan, valyuta tushumlari 0,002 mlrd dollarni, bir turistdan olinadigan daromad 36 dollarni tashkil qiladi.

O’zbekistonda turizm infratuzilmasiga Sobiq Ittifoq davridanoq asos qo’yilgan edi. Biroq, bu sohadan keladigan daromadlarning qayta taqsimlanish muammosi odatdagidek markaz tomonidan hal etilar edi. 1985-89 yillarda O’zbekistondagi ichki va hududiy turizmning hajmi 1,4-1,6 mln kishini, bunda chet ellik turistlarning miqdori atigi 130-180 ming kishini tashkil etardi xolos. Bu vaqtga kelib, ya’ni 1985 yilda Turkiyada 1,5 mln, 1992 yilda esa 7 mln, 2003 yilda esa 11 mln. atrofida xorijiy turistlar tashrif buyurishdi. 1981 yilda Vengriya 14,2 mln turistlarni qabul qilgan bo’lsa, 1991 yilga kelib bu miqdor 19,1 mlnga yetdi. 1992 yilda O’zbekistonning turistik sohasi chet ellik turistlarga faqatgina 27 ta, 2003 yilda esa 50 dan ortiq xizmat turini taklif etdi. Turkiya, Italiya va Ispaniya kabi mamlakatlarda esa bu ko’rsatkich 250-400 tani tashkil etadi²⁷. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so’ng Prezidentimizning bevosita tashabbuslari bilan turizmni rivojlantirish ustuvor masalaga aylandi. Umuman olganda, O’zbekiston Respublikasida turizm infratuzilmasini rivojlanishini beshta bosqichga bo’lish mumkin.