Turizmni rivojlantirishning nazariy va amaliy asoslari

11.2. Turizmda agentlik bitimlarini tuzish usullari
Jahon tajribasida tashkilot usullarining agentliklar bilan o’zaro aloqasi va agentlik tarmoqlarining qurilishi tashkil topgan va yaxshi ishlangan. Bu murakkab zanjirning hamma xalqalari agentlik bitimi asosida, ba’zilari odatdagi turlarni sotish bitimidan farq qilgan holda bir-biriga ta’sir qiladi. qoida bo’yicha, agentlik bitimida ikkita qatnashuvchi bo’ladi. Mohiyati va ichki tabiatiga ko’ra agentlik bitimi axdnoma topshirig’iga yaqin, har qanday holatda ham agentlik bitimi - bu ishlab chiqaruvchi va agent sotuvchi orasidagi axdnoma bo’lib, agentlik rag’batlantirish shartlari bo’yicha turlarni sotish va jo’natish ishlarini amalga oshiradi. Agenlik bitimini tuzish shartlari har bir davlatning fuqorolik kodeksida bo’ladi va agentlik bitimlariga topshiriq va komissiya axdnomalari haqidagi qoidalar qo’llanishi belgilangan. Bunga mos ravishda agentlik bitimi quyidagi sharoitlarga ega bo’lishi mumkin;

- bir tomon (turagent) o’z nomidan va boshqa tomon hisobiga (turoperator) belgilangan yuridik kuchni bajarish majburiyatini o’z zimmasiga oladi;

- bir tomon (turagent) mukofotlash uchun boshqa tomon (turoperator) topshirig’i bo’yicha yuridik va boshqa faoliyatlarni o’z nomidan va turoperator (printsipial) hisobiga bajarish majburiyatlarini oladi. Bunda agar turagent turist bilan turni o’z nomidan sotish bo’yicha axdnoma tuzsa u turist oldidagi huquq va majburiyatlariga turist bilan tuzilgan bitimda turoperator aytilgan yoki aytilmaganligidan qat’iy nazar, turistga turoperator bevosita xizmat qilishidan qat’iy nazar ega bo’ladi. Agar turist bilan axdnoma agentlikdagi turoperator nomidan tuzilsa, turist oldidagi huquq va majburiyatlar bevosita turoperator tomonidan amalga oshiriladi. Bunday holatda turagent turoperator belgisi ostida harakat qiladi va hamma turist bilan o’zaro munosabatlar turoperator bilan o’zaro munosabatlarga o’xshab rasmiylashtiriladi.

Har qanday holatda ham bunday bitim turagentga ishini turoperator maxsulotini sotish bo’yicha bajarganligi uchun mukofotlash haqini nazarda tutadi. Odatda bu komission mukofotlashdir, lekin har bir sotilgan turistik maxsulot uchun belgilangan mablag’ ham bo’lishi mumkin. Bu bitim shartlarida qayd etilgan. Agentlik bitimi o’z qatnashuvchilarining huquqlarini cheklashi mumkin. Undagi qonunlarga ko’ra turoperatorning belgilangan axdnoma doirasida harakat qiluvchi boshqa agentlar bilan agentlik axdnomalarini tuzmaslik yoki agentlik axdnomasi mavzusini tashkil etuvchi analogik, mustaqil faoliyat hududida bajarishdan bosh tortish majburiyatlari bor bo’lishi mumkin. Lekin bunday shart kamdan-kam uchraydi. Bitimda turagentning boshqa turoperatorlar bilan analogik agentlik axdnomalarini tuzmaslikka majbur qiluvchi, turlar savdosini mo’ljallovchi, axdnomada ko’rsatilgan hudud bilan butunlay yoki qisman to’g’ri keluvchi hududda amalga oshirilishi kerak bo’lgan turistik xizmatini cheklash ham nazarda tutilishi mumkin. Bitimda albatta turagentning o’tkazilgan savdolar bo’yicha turoperator oldidagi hisobot muddati va shartlari belgilanadi.

Fuqorolik kodeksi orqali turagentga turoperator oldidagi subagent harakati uchun javobgar bo’lgan holda subagentlik axdnomasini tuzish huquqi ruxsat etiladi.

Turistik agentliklardan maxsulot sotadigan tarmoqni asosiy o’ringa qo’yuvchi turoperator yuridik shaxs bo’lib, ba’zi xizmatlarni bajarishni yuklaydi. Agent sifatida esa yuridik firmaga (turagentlik) o’xshab jismoniy shaxs ham (chakana agent) bo’lishi mumkin. Agentlar bilan ishlash usullari turoperatorning barqaror ijobiy imidjini tuzishga va agentlik tarmog’ining qatnashuvchilari bilan foydali ta’sirini yaratishga yo’naltirilgan⁴¹. Agentlik bitimi yozma rasmiylashtirilgan bo’lishi kerak, garchi ba’zi mamlakatlarda, masalan, Amerikada og’zaki bitimga ruxsat etilsa ham, O’zbekiston qonunlariga binoan axdnoma va bitim yozma ko’rinishda, undan ham yaxshisi yozuv mashinkasi yoki kompyuter printerida ko’chirgich qog’oz orqali bosib chiqarilgan bo’lishi kerak. Bitim matnining hajmi tomonlarning aloqalariga, mavzu murakkabligiga va bu bitim ob’ektiga bog’liq. Bitim shartlari qanchalik batafsil bayon qilinsa, sheriklarda ishlash va paydo bo’lgan muammolarni janjal va to’qnashuvlarsiz hal etish oson bo’ladi. Teks hajmidan qat’iy nazar agentlik bitimi zarur atributlarga ega bo’lishi kerak, ularsiz u ma’nodan mahrum bo’ladi yoki bo’lmasa haqiqiy emas deb olinadi.