Turkistonda sovet hokimiyatining o`rnatilishi

Buxoro va Xorazm Xalq Sovet Respublikasining tuzilishi.Sovetlar istibdodiga qarshi ozodlik harakati .



Xiva xonligining tugatilishi. Xorazm Xalq Sovet Respublikasining tuzilishi va undagi ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar
XX asr boshlarida ham Rossiyaning yarim mustamlakasi hisoblangan Xiva xonligidagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, boshqaruv tizimi ruslar bosqiniga qadar shakllangan holatda qolgan edi. Mamlakatda xon boshliq feodal amaldorlar, dindor ruhoniylar mamlakat boshqaruvida cheklanmagan huquqqa ega bo‘lib, iqtisodiy hayotda esa erga egalik munosabatlari ham avvalgi holatdagidek saqlanib qolgan edi. Ruslar hukmronligi ta’sirida ko‘pgina yuqori mansablar (inoq, otaliq, biy) oldingidek iqtisodiy asosini yo‘qotgan bo‘lsa ham, lekin yuqori unvon sifatida mamlakat siyosiy hayotida katta ta’sirga ega edi.
Xiva xonligidagi asosiy shaharlarga Xiva, Urganch, Toshhovuz, Hazorasp, Pitnak va boshqalar kirgan. Xonlik hududi Rossiya bosqinidan keyin 62.236 kv.km bo‘lib, u 20 ta beklik va 2 ta noiblikdan iborat edi. Aholi aniq ro‘yxatga olinmagan bo‘lib, bu davrga oid manbalarda, u 600 mingdan 900 mingga qadar ko‘rsatiladi. Ularning 60 foizdan ko‘prog‘ini o‘zbeklar, 28 foizini turkmanlar, qolganlarini qozoq, qoraqalpoq, fors (eroniy),arab, rus va boshqa millat vakillari tashkil etgan.
Ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy taraqqiyotda ancha orqada qolgan Xiva xonligida sanoat ishlab chiqarishi yo‘q darajada bo‘lib, bu erda o‘ndan ortiq paxta, yog‘ zavodlarigina bor edi. Aholining asosiy qismi dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik, kosibchilik va boshqalar bilan shug‘ullangan. Xalq ommasining turmush sharoiti ancha og‘ir bo‘lib, ular hosildor erlar, sug‘orish manbalarini o‘z qo‘lida to‘plab olgan amaldorlar va ruhoniylarga ko‘plab soliqlar to‘lab turganlar. O‘sha davr manbalarida qayd qilinishicha, Xiva xonligida 20 dan ortiq soliq to‘lovlari va majburiyatlar bo‘lgan. Ayniqsa, Birinchi jahon urushi yillarida soliq va to‘lovlarning miqdori hamda turi yanada oshgan.
XX asr birinchi choragida butun Turkiston o‘lkasi, Buxoro amirligi kabi Xiva xonligida ham xalq harakatining mafkuraviy asosini jadidchilik harakati, jadidchilik g‘oyalari tashkil etdi. Turkiston va Buxorodan farqli o‘laroq Xiva xonligidagi jadidchilik harakatining shakllanishida, harakatning asosiy yo‘nalishi hisoblangan maktab, maorif ishining taraqqiyotida Xiva xoni Muhammad Rahimxon II (Feruz), qozikalon Salim Oxun va uning o‘g‘li Bobo Oxun, vazir Islomxo‘ja, mirzaboshi va devonbegi lavozimida ishlagan Pahlavonniyoz Komil Xorazmiy, Xonqa xokimi Muhammad va boshqalar katta rol o‘ynadilar. Ular o‘z hisoblaridan bir qancha maktablar ochishdi. Bobo Oxun Salimov do‘sti Bekjon Rahmonov bilan bu maktablar uchun darslik kitoblarini ham yozishgan. Xonlikda jadidchilik harakatining shakllanishida Munis, Ogahiylar asos solgan va keyinchalik Bayoniy boshchiligida davom ettirilgan tarixchilik va tarjimonlik maktabining mavjudligi, tarix va o‘tmishga e’tiborning kuchliligi ham katta rol o‘ynagan. SHuningdek, Turkiston va Buxorodagi kabi Xiva xonligida jadidchilik harakatining shakllanishida tashqi omil, ya’ni Rossiyadan kelgan ilg‘or fikrli ziyolilar, inqilobiy ruhdagi surgun qilingan yoshlar va Rossiyadagi o‘zgarishlar ham o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Jadidchilikning asosiy o‘ynalishlaridan biri bo‘lgan matbuot Xiva xonligi hududida mavjud bo‘lmasa ham xonlikdagi ilg‘or ziyolilar Turkiya, Eron, Rossiya, shuningdek, Toshkent Samarqand va Buxoroda chiqadigan jadid gazetalari va jurnallari bilan tanishib borganlar.
Xorazmdagi jadidchilik harakatidan 1914 yil avgust oyida YOsh xivaliklar tashkiloti tuzildi, unga rais qilib Polvonniyoz Hoji YUsupov (1861-1936) saylangan. YOsh xivaliklar harakatida bu davrda qozikalon Bobo Oxun Salimov (1874-1929)ning ham o‘rni bo‘lakcha edi. YOsh xivaliklar dasturining asosini mavjud tuzum doirasida islohotlar o‘tkazish, maktab-maorif ishini yaxshilash, xon hokimiyatini cheklash kabi masalalar tashkil qilar edi.
Iqtisodiy qiyin sharoitda yashayotgan xonlik aholisining ahvoli boshlanib ketgan birinchi jahon urushi bois yanada og‘irlashdi. Xonlik istibdodiga qarshi 1915-1916 yillarda turkmanlar Junaidxon boshchiligida qo‘zg‘olon ko‘tardilar. Turkman, o‘zbek, qozoq aholisining mavjud tuzumga qarshi kurashini YOsh xivaliklar partiyasi rahbarlari faol qo‘llab-quvvatlashdi.
1917 yil fevral inqilobi paytida Xiva xoni Asfandiyorxon YAltada dam olayotgan edi. SHuning uchun ham u Rossiya imperatorining taxtdan voz kechganini eshitgan zahoti xonlikka shoshildi. Asfandiyorxonni kutib olishga chiqqan davlat arboblari orasida Husaynbek Matmurodov, Polvonniyoz Hoji YUsupovlar ham bor edilar. Xiva garnizonidagi soldatlar ham xuddi Rossiyadagi kabi o‘z sovetlarini tashkil qilishgan edilar. Ana shu sovetlarning faollaridan Latipov, Tiniev va boshqalarning tashviqotlari bilan Polvonniyoz Hoji YUsupov boshliq YOsh xivaliklar 4 aprelda soldatlarning Muvaqqat hukumatga qasamyod qilishi uchun tuplangan tantanaga kishilarni yig‘ib borib, soldatlardan Xiva xonini ag‘darib tashlashni so‘rashdi. Garnizon boshlig‘i xonni taxtdan olib tashlamaslik talabi bilan YOsh xivaliklarga yordam berishga ruxsat berdi. 5 aprel kuni Asfandiyorxon rus soldatlari himoyasida saroyga kelib, xalq nomidan qo‘yiladigan talab (manifest)ni imzolashga majbur bo‘ldi. Manifestga asosan xon hokimiyati qoshida qonun chiqaruvchi organ-Majlis va Nozirlar kengashi tashkil etildi. Majlisning birinchi yig‘ini 1917 yil 26 aprelda bo‘lib o‘tdi. Unda Majlis raisi etib Bobo Oxun Salimov, nozirlar kengashining raisi etib Husaynbek Matmurodov saylandilar. Bu tashkil qilingan davlat organlari tarkibida YOsh xivaliklarning a’zolari ko‘pchilikni tashkil qilar edi. Lekin keyinchalik Asfandiyorxon Xiva garnizoni boshlig‘i general Mirbadalov va Zaysevlarning yordami bilan Majlisdan YOsh xivaliklarning a’zolarini siqib chiqarishga muvaffaq bo‘ldi. Turli bahonalar bilan Husaynbek Matmurodov va bir qancha YOsh xivaliklarni zindonga tashladi. Polvonniyoz Hoji YUsupov, Nazir SHolikorov, Bobo Oxun Salimov, Jumaniyoz Sultonmurodov, Bobojon YAqubov va boshqalar xonning ta’qibidan qutulish uchun To‘rtko‘l, CHorjo‘y, Toshkent kabi shaharlarga qochib ketishdi. Bu paytda To‘rtko‘l va Toshkentda sovet hokimiyati o‘rnatilgan edi. Sovet hukumati orqali YOsh xivaliklarning Asfandiyorxon, Zaysev, Junaidxonlarga o‘z hamfikrlarini zindondan ozod qilishni talab qilib, yuborgan bir qancha telegrammalari hech qanday natija bergani yo‘q. Aksincha, oktyabr to‘ntarishidan keyin Xiva shahridan rus askarlari olib chiqib ketildi va Asfandiyorxon o‘zining harbiy tayanchidan mahrum bo‘ldi. Bu 1916 yil qo‘zg‘olonidan keyin Eronga qochib ketgan Junaidxonning Xiva xonligiga qaytib kelishi va bu erda katta mavqega ega bo‘lishiga sabab bo‘ldi. CHunki mingdan ortiq qurollangan sarbozlarga ega bo‘lgan Junaidxon bilan murosa qilmasdan Asfandiyorxon va uning atrofidagi a’yonlar bundan keyin hokimiyatni saqlab qolishga tayanchlari yo‘q edi. SHuning uchun ham Asfandiyorxon Junaidxonni “sardori karim”, ya’ni xonning lashkarboshisi qilib tayinladi. SHu bilan o‘zi Junaidxon qo‘lidagi qo‘g‘irchoq xonga aylanib qoldi. Xonlikdagi hokimiyat esa to‘la ravishda Junaidxon qo‘liga o‘tdi. Toshkentga etib kelgan Polvonniyoz Hoji YUsupov boshliq YOsh xivaliklar 1918 yil bahorida sovet hokimiyatining faollaridan biri bo‘lgan YUsuf Ibragimovning maslahati bilan o‘zlari to‘rt kishi bo‘lishiga qaramasdan YOsh xivaliklar partiyasining Markaziy Qo‘mitasini tashkil qildilar.
1918 yil oktyabr oylariga kelganda YOsh xivaliklar ta’siri bilan Junaidxon va Asfandiyorxon o‘rtasiga nizo solindi va buning natijasi o‘laroq Junaidxonning o‘g‘li Eshshi tomonidan Asfandiyorxon qatl qilindi. Uning o‘rniga akasi Said Abdulloxon xon deb e’lon qilindi. Junaidxon Xiva xonligi hududida bolsheviklardan mustaqil bo‘lgan davlatni saqlab qolishga harakat qildi. 1918 yil noyabr oyida Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘idagi erlarda tashkil qilingan sovet hukumatiga qarshi Junaidxon bir necha marotaba muvaffaqiyatsiz urush olib bordi. 1919 yil aprel oyida sovet hukumati bilan Junaidxon o‘rtasida Taxta shartnomasi tuzildi. Unga sovet hukumati tomonidan Xristoforov, Xiva xonligi tomonidan Junaidxon imzo chekdilar. Bu vaqtinchalik kelishuv bo‘lib, unga ikkala tomon ham amal qilmadi. Bu paytda To‘rtko‘lda mulla Jumaniyoz Sultonmurodov boshliq YOsh xivaliklar partiyasining qo‘mitasi tuzilgan bo‘lib, ularning soni Xiva xonligi hududidan qochib o‘tganlar hisobiga kundan-kunga ko‘payotgan edi. Ularni sovet hukumati xivalik inqilobchilar deb, bolsheviklar partiyasi safiga qayd qilishgan. Mana shu YOsh xivaliklarning talablari va turkman urug‘lari orasida Qo‘shmamedxon, G`ulomalixon kabi urug‘ sardorlarining Junaidxon bilan kelishmay qolganligi haqidagi xabarni hisobga olgan bolsheviklar Skalov rahbarligida 1919 yil 22 dekabrda mustaqil davlat-Xiva xonligi hududiga bostirib kirdilar. 1920 yil 1 fevralda Junaidxon qo‘shinlarini tor-mor qilgan qizil armiya Xiva shahriga kirib bordi. 2 fevral kuni so‘nggi Xiva xoni Said Abdulloxon taxtdan voz kechdi.
Xivada Jumaniyoz Sultonmurodov raisligida Muvaqqat inqilobiy qo‘mita tashkil etildi. 1920 yil 26-30 aprel kunlari Xorazm mehnatkashlarining birinchi qurultoyi bo‘lib o‘tib, unda Xiva xonligi xududida Xorazm Xalq Sovet Respublikasi tashkil etilganligi e’lon qilindi va Polvonniyoz Hoji YUsupov raisligida Xalq Nozirlar SHo‘roi tuzildi. Bu hukumat tarkibiga asosan YOsh xivaliklar partiyasining a’zolari kirgan bo‘lib, ular mamlakatda demokratik tuzumni o‘rnatish, mustaqil davlatni barqarorlashtirish borasida katta ishlarni amalga oshirdilar. Ana shunday ishlarning bittasi sifatida Bobo Oxun Salimov raisligidagi delegasiyaning uch oy davomida Moskva va Petrograd shaharlarida bo‘lib, 1920 yil 13 sentyabrda RSFSR bilan XXSR o‘rtasidagi iqtisodiy-siyosiy shartnomaning imzolanishi bo‘ldi. Bu hujjatga asosan XXSR mustaqil davlat hisoblanib, sovet Rossiyasi bilan o‘zaro teng va bir-birlarining ichki ishlariga aralashmaslikka kelishib olindi. Lekin XXSR hukumati rahbarlari olib borgan mustaqil siyosat sovet tuzumi va uning respublika xududidagi vakillariga yoqmadi. CHunki Polvonniyoz Hoji YUsupov boshliq hukumat xususiy mulk, vaqf erlarini, diniy muassasalarni tarqatib yuborish o‘rniga ularni saqlab qolish va mustahkamlashga harakat qilayotgan edi. XXSRning Konstitusiyasida ham xususiy mulk e’tirof etilgan edi. Bu narsa o‘sha paytdagi sovet hukumatining Xorazmdagi vakillari Skalov, Ioffe, Dubyanskiy, SHokirov va boshqalarga yoqmadi. Dubyanskiy va SHokirovlar 1920 yil avgust oyida Qo‘shmamedxon va G`ulomalixonlarni Xivaga chaqirib, ularni yigitlari bilan qatl qilishga va bu bilan mahalliy o‘troq aholi va turkman chorvadorlari o‘rtasida nizo tug‘dirishga harakat qilishdi. G`ulomalixon qochib qutilgan bo‘lsa ham Qo‘shmamedxon va uning yigitlari qatl etildi. Biroq bu holatlarning hammasi YOsh xivaliklar hukumati zimmasiga yuklatildi. Natijada, 1921 yil 6 martda Xiva shahrida qizil askarlar tomonidan namoyish uyushtirilib, inqilobiy qo‘mita tuzildi va Polvonniyoz Hoji YUsupov boshliq hukumat a’zolari qamoqqa olindi. Polvonniyoz Hoji YUsupov va Nazir SHolikorovlar qochib yashirinishga ulgurishdi.
XXSRda kommunistlar olib borgan siyosat mahalliy kadrlarni, ziyolilarni, mustaqil fikrga ega bo‘lgan insonlarni yo‘qotishga qaratilgan edi. Xorazm respublikasi mavjud bo‘lgan atigi 5 yilga yaqin muddat ichida respublika hukumati-Xalq Nozirlar SHo‘rosi va Xorazm MIK raislari o‘n martadan o‘zgartirilganligi fikrimizning yaqqol isbotidir.
1920-1921 yillarda agrar sohada dastlabki o‘zgarishlar amalga oshirilib, 10000 desyatina er dehqonlarga bo‘lib berildi. Bundan tashqari, ularga urug‘, dehqonchilik asboblari hamda ssuda (qarz) ajratildi. Dehqonlarga kredit hisobidan 5000 chorva mol sotildi. Eski sug‘orish inshootlarini qayta tiklash bilan birga yangilari ham qurildi. Masalan, 1922 yil oxirigacha Xorazm dehqonlari Hazoraspdan Xo‘jayligacha bo‘lgan hududda 12 ta damba qurdilar. 1922 yilda chorakor va kambag‘allarga er bo‘lib berish uchun davlat er fondi tuzishga hamda dehqonlarga uzoq muddatli va qaytarib olinmaydigan ssudalar berish uchun davlat dehqonlar bankini ta’sis etishga qaror qilindi. Bankka 3 mlrd. so‘m mablag‘ ajratilgan. Xullas, 1921-1922 yillarda 400000 tanobdan ortiqroq er kambag‘al dehqonlarga berildi.
XX asrda iqtisodiy siyosat va xo‘jalik sohasidagi islohotlar ziddiyatli tarzda kechdi. Xorazm Respublikasidagi soliq siyosatida sovet Rossiyasining ta’siri kuchliroq bo‘lganligi uchun sinfiy yondoshuv yaqqol nomoyon bo‘ldi. Soliqning og‘ir yuki savdogarlar, sudxo‘rlar va yirik er egalari zimmasiga to‘g‘ri keldi. Qishloq xo‘jaligida yagona soliq tizimi (1922 y. dekabr) joriy qilindi. Soliq to‘lashni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish maqsadida davlat banki va soliq palatasi tashkil qilindi. YAngi iqtisodiy siyosat (NEP)ning e’lon qilinishi bilan karvonsaroylar, korxonalar, kullar va to‘qaylar ijaraga berila boshlandi. Simlari tortilib, daryo kemachiligini tiklashga kirishildi. Bir qancha yirik ko‘priklar qurildi. Paxta maydonlarining hududi 1921 yildagi 10000 tanobdan 1924 yilda 85000 tanobga, hosildorlik 100000 puddan 800000 pudga ko‘tarildi. Umumiy ekin maydonlari 1913 yildagi darajaning 62 %ni, hosildorlik 70-75 %ni tashkil qildi. 1924 yilga kelib 6 ta paxta tozalash zavodi, 10 ta g‘isht zavodi, yog‘ zavodi, bosmaxona, elektrostansiya tiklandi. Qog‘oz va shisha zavodlari qurildi. Sanoatda davlat sektori ustivor mavqeni egalladi.
Hukumat madaniy-ma’rifiy va sog‘liqni saqlash ishlariga ham katta e’tibor qaratdi. 1920 yil bahorida Respublikada yangi tipdagi maktablar tashkil qilina boshlandi. 1921 yil sentyabrida Xivada ochilgan xalq dorulfununi respublika madaniy hayotida katta voqea bo‘ldi.
Xorazm respublikasi tuzilgan davtlabki oylardan boshlab g‘oyaviy-siyosiy vaziyat keskinlashib bordi. YOsh xivaliklar hukumati, demokratik kuchlar mahalliy sharoitni tushungan holda aholining urf-odatlari va qadriyatlarini e’zozlab ish olib bordilar. Ammo Xivani bosib olish jarayonida kirib kelgan qizil armiya, uning qo‘mondonlari, evropalik bolsheviklar respublikadagi ijtimoiy-siyosiy hayotga salbiy ta’sir ko‘rsatdilar. Ular mahalliy sharoitni, xalq ommasi kayfiyati va qarashlarini nazar-pisand qilmay tezkorlik bilan inqilobiy chora-tadbirlarni amalga oshirishga kirishdilar. Bu ishlarni amalga oshirishda Xorazm Kompartiyasi (1921 yil dekabrda tuzilgan) ularning eng yaqin yordamchisiga aylandi.
Xorazm respublikasida keyingi yillarda ham g‘oyaviy-siyosiy kurash davom etdi. Respublikaning ko‘plab rahbarlari mustaqillik uchun, adolatsizlikka qarshi kurashni to‘xtatmadilar. 1923 yil bahorida savdo-sanoat noziri Nurullaev Moskvada RSFSR bilan bo‘layotgan muzokaralarda qat’iylik ko‘rsatgani uchun Xorazmga chaqirilib, qamoqqa olindi. Sovet Rossiyasining ko‘rsatmalari asosida 1923 yil yoz-kuzida Xorazm respublikasida tub siyosiy to‘ntarish amalga oshirildi. 1923 yil oktyabrda XXSR Xorazm Sovet Sosialistik Respublikasi (XSSR)ga aylantirildi. XSSRning yangi Konstitusiyasi qabul qilindi. Afsuski, bu Konstitusiya mamlakatni sosialistik qurilish yo‘liga o‘tishini qonun yo‘li bilan mustahkamladi.
Xulosa qilib aytganda, 1923 yil kuzidan boshlab Xorazm respublikasidagi demokratik o‘zgarishlarga butunlay chek qo‘yildi. Xorazmni sovetlashtirish jarayoni o‘zining yuqori bosqichiga ko‘tarildi. Bu holat 1924 yilning oxirigacha davom etdi.