Turkstonda mustabid sovet hokimiyatini ornatilishi va uning ayanchlik oqibatlari. Reja

Oktyabr to`ntarilishi. Turkistonda mustabid sovet rejimining o`rnatilishi



1917 yil 25 oktyabrda (yangi sana bilan 7 noyabrda) qurol kuchiga tayangan Lenin boshchiligidagi bolsheviklar Petrogradda Muvaqqat hukumatni ag`darib tashlab, hokimiyatni zo`ravonlik yo`li bilan egallashdi. Rossiyaning markazida yuz bergan voqealarning aks-sadosi oradan ko`p o`tmay Turkistonga ham yetib keldi. 28 oktyabrda Toshkentning yangi shaharida yevropalik ishchilar va soldatlar bolsheviklarning qutqusi bilan qurolli to`qnashuvlarni boshlab yuborishdi. Ular general Korovichenko qismlaridan ustun keldilar. I noyabrda Korovichenko va Muvaqqat hukumatning Turkiston Komiteti qamoqqa olindi. Toshkentda zo`ravonlik yo`li bilan sovet rejimi o`rnatildi.
Hujjatlarning guvohlik berishicha, 1917 yilning kuziga kelib, o`lka shaharlari, viloyatlari va uyezdlarida aholining hokimiyatni sovetlarga o`tishini talab qiluvchi faol chiqishlari kuzatilmagan<sup>1</sup>. Aksincha, joylardan kelib turgan xabarlar va telegrammalarda Muvaqqat hukumatni qo`llab-quvvatlash haqida gapirilar ekan, bolsheviklar va boshqa ekstremistlarning hokimiyatni sovetlarga berish haqidagi talablari fosh etilar, mamlakat taqdirini hal qiladigan Ta`sis Majlisini chaqirish g`oyasi ma`qullanardi.
Demak, 1917 yil noyabr oyining boshida bolsheviklar faqatgina qurol kuchiga tayangan holda Toshkent shahrida hokimiyatni qo`lga kiritishdi. Bu holni arxivlarda saqlanib qolgan o`sha davrga oid ko`plab rasmiy hujjatlar ham isbotlaydi. Turkiston respublikasi rahbarlaridan biri keyinchalik quyidagi fikrni e`tirof etishga majbur bo`lgan edi: "Turkiston bir necha o`n yillar mobaynida chorizm mustamlakasi bo`lib keldi va bu hol barcha ijtimoiy kayfiyat va munosabatlarda o`zining o`chmas muhrini qoldirdi. Samoderjaviye tomonidan olib borilgan mustamlakachilik kayfiyati va siyosati amaldorlar va xizmatchi unsurlardan tashqari hatto rus temir ishchilariga ham o`z ta`sirini o`tkazgan edi. Shuning uchun to`ntarishning boshidayoq sovet hokimiyatini bu yerda faqat rus kishilari amalga oshirdi. Tub aholidan esa mustamlakachi mahalliy hokimiyatga aloqador kishilargina unda qatnashishi mumkin bo`lib, tub aholining qolgan qismi uchun bu g`oyalar begona va tushunarsiz edi".
1917 yil 15-22 noyabrda Toshkent shaxrida bo`lib o`tgan o`lka ishchi, soldat va dehqon deputatlari sovetlarining III s`yezdida 15 kishidan iborat hukumat - Turkiston o`lkasi Xalq Komissarlari soveti tuzildi, unda 8 o`rin so`l eserlarga, 7 o`rin bolsheviklar bilan maksimalistlarga berildi. Biroq hukumat faqat yevropaliklardan iborat bo`ldi. Turkiston XKS raisi lavozimini kasbi chizmachi bo`lgan bolshevik F. Kolesov egalladi, harbiy komissar qilib izvoshchi Perfilev, boshqa komissarlik lavozimlariga ham shunga o`xshaganlar tayinlandilar. Hukumat tarkibiga tub aholi vakillaridan bitta ham vakil kiritilmadi. Bu tasodifiy hol emas edi. Turkistonda so`l inqilobiy siyosiy guruhlar, ularning namoyandalaridan tuzilgan hukumat, birinchi galda bolsheviklar mohiyatan chorizm mustamlakachilik siyosatiga amal qildilar². Shu bilan birga oktyabr to`ntarilishidan keyin Rossiyada bo`lgani singari, Turkistonda ham inqilobiy aqidalarga, eng avvalo sinfiylik tamoyillariga amal qilindi. Asosiy inqilobiy kuch - proletariat va kambag`al dehqonlar, aholining boshqa qatlamlari esa reaksion va ekspluatator guruhlar deb e`lon qilindi. Mulkdorlar - ekspluatatorlar, ezuvchilar; milliy ziyolilar, o`qimishli, obro`-e`tiborli xalq vakillari - milliy burjuaziya korchalonlari va malaylari; islom dini rahnamolari - reaksion oqim deb, ularga qarshi ayovsiz kurash boshlab yuborildi.
Turkiston o`lkasidagi dastlabki sovet hukumatining ziddiyatli tarkibi mintaqada yevropalik aholi hukmronligini mustahkamlashga qaratilgan edi. Yoqotilishi intizorlik bilan kutilgan mustamlakachilik yangicha asosda boshlanib ketdi. Turkistondagi mustamlakachilik hatto sovet hokimiyati taraqqiyotining butun bir yo`nalishini belgilab berdi", deb keyinchalik tan olgan edi G. Safarov.
Mahalliy millatlarning siyosiy jarayonga aralashtirilmaganligi o`lka xalqlarining sovet hokimiyatiga bo`lgan ishonchsizligini yanada kuchaytirdi. Hatto Turkistondagi yevropalik aholining demokratik qatlamlari ham bolsheviklar va so`l eserlarning bunday makkorona siyosatiga qarshi chiqdilar. Hukumat tuzishda ulug` davlatchilik shovinizmi aqidalariga amal qilinganligi yangi hokimiyatning siyosiy faoliyatini oldindan belgilab berdi.
Hokimiyat bolsheviklar qo`liga o`tishi bilan o`lkada Muvaqqat hukumatning barcha bo`g`inlari tugatilib, o`rniga avvalo jazo organlari va sovet boshqaruv tizimi o`rnatildi. Bu tasodifiy hol bo`lmasdan, bolsheviklar hukmronligi nafaqat ag`darilgan sinflar, balki bolsheviklar bilan kelishmaydigan mahalliy aholining katta qismi ustidan zo`ravonlik o`rnatilgandagina saqlanib qolishi mumkin edi³. Turkiston XKS 1917 yil 28 noyabrda o`lkada qizil gvardiya bo`linmalari tuzish haqida qaror qabul qildi. Bu bo`linmalar sovet rejimi va bolsheviklarga qarshi ko`tarilgan dastlabki stixiyali chiqishlarni bostirishda faol ishtirok qildi. Shu vaqtning o`zida Butunrossiya Favqulodda komissiya (cheka) organlari va inqilobiy tribunallar tashkil etildi. Proletariat diktaturasining bu jazo organlari ozodlik va demokratiyani bo`g`ishda, o`zgacha fikrlaydigan kishilarni qatag`on qilishda muhim qurol bo`ldi va Vatanimizning yangi tarixida o`zining ma`lum asoratlarini qoldirdi. Turkiston XKS 1917 yil oxirlarida o`z qarori bilan "Sho`roi Islomiya" va boshqa mahalliy demokratik tashkilotlarni tarqatib yubordi. Bu tashkilotlarning rahbarlari keyinchalik Turkiston Muxtoriyati hukumatiga qoshildilar, ayrimlari istiqlolchilik harakatiga g`oyaviy rahnamolik qildilar. Shunisi xarakterliki, "Sho`roi Ulamo" tashkilotining Toshkent shu`basi faqat 1918 yil 13 mayda yopib qo`yildi.
Shunday qilib, dastavval Rossiya markazida qaror topgan sovet rejimi Turkiston o`lkasida ham o`rnatildi. Zo`ravonlik va xalqlarni ezishga qaratilgan sovet rejimi o`zining ilk kunlaridan boshlab Turkistondagi tub xalqlarga nisbatan mustamlakachilik siyosatini yuritdi. Chor Rossiyasining mustamlakachilik tizimi sovet Rossiyasi davrida yanada takomillashtirildi⁴.