Turon xalqaro universiteti

TURON XALQARO UNIVERSITETI
Maktabgacha ta’lim fakulteti SMTT-AU-22 guruh talabasi Aliyeva Sevara Bolalar psixologiyasi va psixadignostika fanidan tayyorlagan mustaqil ish mavzulari.

Mavzu-Bolada bilish qobiliyatlarini rivojlanishi.

Reja:
1.Eshitish va nutq qobiliyatining bir-biri bilan uzviy bog`liqligi va ularning inson hayotidagi ahamiyati.
2.Nutq buzilishining sabablari.
3.Eshitish organi funksiyasining buzilishi va uning darajalari.
4.Nutq va eshitish qobiliyatida og`ir nuqson bo`lgan bolalarni tabaqalashtirish.
Bolaning aqliy rivojlanish jarayoni idrok bilan boshlanadi. Ob'ektlar va sezgilarni manipulyatsiya qilish orqali sensorli ma'lumotlar bolaning miyasiga kiradi. Bola rang-barang raqamlarni ko'radi, yumshoq o'yinchoqlarga tegadi, barcha buyumlarni anglaydi. Qabul qilingan hislar to'planadi va keyinchalik sifatida foydalanish uchun saqlanadi. Idrokning rivojlanishi maktabgacha yoshdagi bolani muhim yutuqlarga olib keladi. Bular: - atrofdagi ob'ektlarni o'rganish asosida eng muhim xususiyatlarni aniqlash; - hissiy me'yorlarni shakllantirish va ulardan foydalanishni o'zlashtirish; - fazoviy orientatsiyani shakllantirish, chuqurlik, balandlik va boshqa tushunchalar; - vaqtni idrok etish va vaqt oraliqlarida orientatsiya; - san'at asarlarini idrok etish qobiliyati kabilar.
3 yoshga kelib, bola allaqachon murakkabroq hodisalarni va doimiy munosabatga kirishadigan ob'ektlarni tanib olish, eslash, idrok etish imkonini beruvchi ma'lum bir ma'lumot bazasiga ega bo’ladi. 5 yoshida bola o’z o’yinlarida barcha fazilatlarini namoyon qiladi. Barcha narsalarni diqqat bilan kuzatish orqali ko’proq ma’lumot olishga erishadilar. Katta maktabgacha yoshda idrokning intellektuallashuvi sodir bo'ladi. Bu davrda tarbiyachi bolaga ob'ektni tekshirish yoki uning fazilatlarini aniqlash vazifasini qo'yadi. Hatto kerakli tafsilotlar bilan idrok etilgan narsaning nutqiy tavsifini so’raydi. Bu davrda bola bunday tavsifni bera oladi. Bolaning yoshi va tayyorgarlik darajasiga qarab, maktabgacha yoshdagi bolalarning bilish qobiliyatlarini rivojlantirish bo'yicha darslarning quyidagi
misollarini keltirish mumkin:
1 yoshdan 3 yoshgacha
• kublar
• boshqotirma va mozaika
• nozik vosita ko'nikmalarini rivojlantirish uchun o'yinlar (modellashtirish, suv, qum, labirintlar bilan o'yinlar)
• rolli o'yinlar (qizlar-onalar, sotuvchi-xaridorlar)
• to'plamlar bilan o'yinlar (idishlar, shifokor, sartarosh va boshqalar) 3 yoshdan 4 yoshgacha
• shakl va o'lchamlarni solishtirish, oddiy hisoblash uchun maxsus to'plamlar
va matematik o'yinla
bolada bilish qobiliyati rivojlanishi

Eshitish va nutq qobiliyatining bir-biri bilan uzviy bog`liqligi va ularning inson hayotidagi ahamiyati.Nutq buzilishining sabablari. Eshitish organi funksiyasining buzilishi va uning darajalari. Nutq va eshitish qobiliyatida og`ir nuqson bo`lgan bolalarni tabaqalashtirish. Tayanch iboralar va tushunchalar: nutq, logopediya, garanglik, soqovlik, asfiksiya, meningoensefalit, meningit, nasliy, funksional buzilish, pereferik buzilish, markaziy buzilish. Bizga ma`lumki, odamning umri butunlay uzluksiz tovushlar dunyosining ta`siri ostida o`tadi, qushlar, hayvonlar, odamlar ovozi, musiqa ohanglari, texnika vositalarining tovushi – bularning barchasi odamning eshitish organiga ta`sir qiladi va tovush sifatida qabul qilinadi. Eshitish va nutq bir-biri bilan chambarchas bog`liqdir, chunki bola nutqining rivojlanishi uchun uning eshitish organining qobiliyati normal bo`lishi kerak, ya`ni u eshitgan so`zlarini takrorlaydi, natijada uning nutqi rivojlanadi. Bola tug`ilishdanoq eshitish organining ish faoliyati buzilgan bo`lsa, u tovushni eshitmaydi, natijada aytilgan so`zlarni takrorlay olmaydi, ya`ni uning nutqi rivojlanmaydi. Shuning uchun ham tug`ma karlar gung ham bo`ladi. Shuningdek, eshitish qobiliyati past bo`lgan odamning nutqi ham yaxshi rivojlanmaydi. Eshitishning ahamiyati yana shundan iboratki, odam hayotidagi ba`zi voqealarni ko`rgandagiga nisbatan ularning mazmunini eshitganida to`laroq tushuncha oladi. Masalan, odam biror spektakl mazmunini radioda eshitganida to`laroq tushunchaga ega bo`ladi.Binobarin eshitish organining faoliyati normal bo`lishi avvalo har bir odamda bolaligidan boshlab nutq paydo bo`lishi va rivojlanishiga imkon beradi. Bolaning keyingi hayoti davrida esa eshitish va nutqning birgalikda rivojlanishi uning tarbiyanishida, musiqa san`atini tushunishida va barcha ruhiy faoliyatning shakllanishida muhim rol o`ynaydi.Qulog`i turli darajada og`ir bolalar uchun ham ta`lim berishning alohida metodlari zarurdir. Ularni qulog`i yaxshi eshitmaydigan bolalar uchun ochilgan maxsus maktablarga yuboriladi. Qulog`i yaxshi eshitmaydigan bolalar maxsus maktablarda o`qishlari kerak. Garanglik darajasi pastroq bo`lgan bolalar ta`lim olishni ko`pincha ommaviy maktabda boshlaydilar va bu maktabda uzoq vaqt muvaffaqiyatli o`qiy olmaganlaridan keyingina qulog`i yaxshi eshitmaydigan bollar uchun mo`ljallangan maxsus maktablarga o`tkazadilar. Garanglikning еngil darajasi, gapirilganda ovozni quloqdan 6-8 metr masofada, pichirlab gapirilganda 3-6 metr masofada eshitish, faranglikning mo`tadil darajasi – ovoz chiqarib aytilgan gapni quloq suprasidan 4-6 metr va pichirlab aytilgan gapni 1-3 metr masofada, garanglikning yuqori darajasi – ovoz chiqarib aytilgan gapni quloq suprasidan 2-4 metr va pichirlashni 1 metr masofada, garanglikning og`ir darajasi – ovoz chiqarib aytilgan gapni quloq suprasidan 2 metrgacha va pichirlashni 0,5 metrgacha masofadan eshitadi. Qulog`I og`ir bolalarning eshitishdagi nuqson darajasinigina bilib qolmay, balki yaxshi eshitmay qolish qachondan boshlanganini ham hisobga olish juda ham muhimdir. Bolalarda nutq buzilishini yuzaga keltiruvchi sabablar ichida tashqi (ekzogen) va ichki (endogen) omillar, shuningdek, atrof-muhitning tashqi sharoitlari farq qilinadi. Nutqiy nuqsonning turli sabablarini ko`rib chiqishda evolyutsion dinamik yondashiladi. Bu nuqsonning yuzaga kelishi jarayonini tahlil qilishdan anomal rivojlanishning umumiy qonuniyatlarini va har bir yosh davrida nutqning rivojlanish qonuniyatlarini hisobga olishdan iboratdir. Shuningdek, bolaning tevarak-atrofdagi sharoitni alohida o`rganish talab qilinadi.

Psixik (shu bilan birga nutqiy) jarayonlarning shakllanishida biologic-ijtimoiy jarayonlarning birligi prinsipi – nutqiy sistemaning rivojlanishiga – nutqiy muhit, muomala, emotsional aloqa va boshqa faktorlarning ta`sirini aniqlash imkonini beradi. eshitishi normal bo`lgan bolaning kar-saqov ota-ona qo`lida tarbiyalanishi, surunkali kasal bo`lib tez-tez kasalxonalarda davolanuvchi bolalarda nutqning rivojlanmay qolishi, oilada uzoq vaqt davom etuvchi ruhiy shikastlanish va ikki tillilik – bolada duduqlanishning yuzaga kelishiga sabab bo`lishi, nuqtiy muhitning nutq rivojlanishiga salbiy ta`sir ko`rsatishiga misol bo`ladi.Bolalardagi nutqiy nuqsonlarning asosiy sabablari:

1. Embrion rivojlanish davridagi turli xil patalogiyalar.
2. Homiladorlik vaqtidagi toksikozlar, virusli va endokrin kasalliklar, jarohatlar, qonning rezus-faktorga mos kelmasligi.
3. Tug`ruq vaqtidagi shikastlanish va asfiksiya.
4. Bola rivojlanishining birinchi yilidagi bosh miya kasalliklari (meningit, ensefalit).
5. Miyaning chayqalishi bilan birga sodir bo`ladigan bosh miya jarohatlari.
6. Nasliy faktorlar. Bunday hollarda nutq buzilishlari umumiy nerv sistemasi buzilishlarining bir qismini tashkil etib, intellektual va harakat kamchiliklari bilan birga kuzatiladi.
7. Ijtimoiy-maishiy sharoitning yomonligi. Bu holat mikroijtimoiy qarovsizlikka, vegetativ disfunksiyaga, emosional-irodaviy muhitning buzilishlariga va nutqning rivojlanmay qolishiga sabab bo`ladi.
Yuqorida ko`rsatib o`tilgan sabablar, ayrim hollarda ularning birgalikda qo`shilib kelishi nutqning turli tomonlarining buzilishiga sabab bo`lishi mumkin.
Hamma nutq buzilishlari kelib chiqishiga ko`ra ikki guruhga bo`linadi:
1. Organik xarakterdagi nutq buzilishlari.
2. Funksional xarakterdagi nutq buzilishlar.Organik nutq buzilishlar o`z navbatida ma`lum joyning zararlanishiga ko`ra markaziy va periferik xarakterda bo`ladi.
Xulosa qilib aytganda, maktabgacha yoshdagi bolalik - bu shaxsiyat shakllanishining qisqa, ammo muhim davridir. Bu yillarda bola atrofdagi hayot haqida dastlabki bilimlarni oladi, unda odamlarga, mehnatga ma'lum munosabat shakllana boshlaydi, to'g'ri xulq-atvor ko'nikmalari va odatlari shakllanadi, xarakter shakllanadi. Bola hayotining ushbu bosqichida o'qituvchi o'z ishida o'yin va ko'ngilochar materialdan foydalanishi juda muhimdir, chunki bu bolalarning mavzuga bo'lgan bilish qiziqishini, mantiqiy va mantiqiy fikrlashni, istakni rivojlantirishning yaxshi vositasidir. ruhiy stressni ko'rsatish va muammoga e'tibor berish. O'yin ko'ngilochar material - bu bolalarning rivojlanishiga kompleks ta'sir qilish vositasi bo'lib, uning yordami bilan aqliy va irodaviy rivojlanish amalga oshiriladi, bola o'rganish jarayonida faol pozitsiyani egallaydi. O'yin va ko'ngilochar materiallardan foydalanishning xilma-xilligi va doimiyligi tufayli bola o'quv dasturini muvaffaqiyatli va tezroq o'zlashtiradi, unda ongli qiziqish, qiziquvchanlik va nihoyat, darslarga bilish qiziqish rivojlanadi. Har bir dars maksimal o'yin materiallari to'plami bilan jihozlangan bo'lishi kerak.
Adabiyotlar ro’yhati:

1. Arsenyeva M.S. "Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun bolalar eksperimentining ahamiyati". Maktabgacha ta'lim. - 2012 yil - № 4.

2. Vaxrusheva L.N. "5-7 yoshli bolalarda bilish qiziqishlarni o'rgatish". M .: TC Sphere, 2012 yil.
3. Nemov R.S. "3 jildda psixologiya". - M.: Vlados, 1995 yil. - 3-jild, 148-bet.
4. Poddyakov N.N. "Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishining xususiyatlari" - M., 1996 y
5. Poddyakov N.N. Sensatsiya: yangi etakchi faoliyatning ochilishi / N.N. Poddyakov // Pedagogik xabarnoma. - 1997. - No 1 - 6-bet
6. Tixomirova L.F. "Bolalarning bilish qobiliyatlarini rivojlantirish." Otaonalar va o'qituvchilar uchun mashhur qo'llanma. - Yaroslavl: Rivojlanish akademiyasi, 1996. - 192 p.
7. Qodirova, M. (2021). 6-7 YOSHLI BOLALAR IDROKINI RIVOJLANTIRISHDA MASHG’ULOTLARDAN FOYDALANISH. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании, (2). извлечено от https://ppmedu.jspi.uz/index.php/ppmedu/article/view/2975
8. Malika Qodirova, Bolalar idrokini rivojlantirishda mashg'ulotlarning o'rni , Архив Научных Публикаций JSPI: 2020: Архив №41 (science.i-edu.uz, jspi.uz)
9. Malika Qodirova, РОЛЬ ЗАНЯТИЙ В ФОРМИРОВАНИИ И РАЗВИТИИ СПОСОБНОСТИ РАЗМЫШЛЕНИЯ У ДЕТЕЙ , Архив Научных Публикаций JSPI: 2020: Архив №52 (science.i-edu.uz, jspi.uz)