Tuzilishi Reja: Buyuk Britaniya soliq tizimi va uning o’ziga xos xususiyatlari

2. Jismoniy shaxslarni soliqqa tortish
Jismoniy shaxslar daromad solig’i jami daromad bo’yicha emas, balki alohida qismlar - shedullar bo’yicha undiriladi. Soliqqa tortish 6 xil shedul bo’yicha amalga oshiriladi: - A shedul bo’yicha er binolar va h.k lardan olinadigan daromadlar soliqqa tortiladi; - V shedul bo’yicha tijorat maqsadlarida foydalanadigan o’rmon massivlaridan olinadigan daromadlar agar ular D shedul bo’yicha soliqqa tortilmasa; - S shedul bo’yicha Buyuk Britaniyada chiqariladigan hukumat qimmatli qog’ozlari va Buyuk Britaniyada foizlar to’lanadigan xorijiy hukumatning qimmatli qog’ozlari bo’yicha daromadlar soliqqa tortiladi;
- D shedul bo’yicha ishlab chiqarish tijorat faoliyatida olinadigan foyda (savdoda, sanoatda, qishloq xo’jaligida, transportda), erkin kasb egalarining daromadlari, S shedul bo’yicha soliqqa tortilmaydigan qimmatli qog’ozlardan daromadlar, qarzlar bo’yicha foizlar ko’rinishida olingan, xorijda olingan va Buyuk Britaniyaga olib kelingan daromadlar soliqqa tortiladi;
- E shedul bo’yicha mehnat daromadlari, ish haqi, xizmatchilarning maoshlari va nafaqalar soliqqa tortiladi;
- F shedul bo’yicha devidentlar va boshqa taqsimlangan kompaniya daromadlari soliqqa tortiladi. To’lanishi: daromad solig’i summasini aniqlashda, haqiqatda olingan yillik daromaddan soliq imtiyozlari chegirib tashlanadi. Hozirgi vaqtda Buyuk Britaniyada har bir kishi shaxsiy chegirma deb ataladigan soliqqa tortilmaydigan daromadni chegirib tashlash huquqiga ega. Shaxsiy chegirma 1990-91 soliq yilida yiliga 3900 f.st.ni tashkil etgan. 3900 f.st.dan ortadigan daromad 20% stavka bo’yicha soliqqa tortiladi. Yuqori stavka (40%) daromadning 25500 f.st. dan oshadigan qismi uchun qo’llaniladi. Ilgari Buyuk Britaniya soliq qonunchiligi oilaviy juftlikni bitta soliq to’lovchi sifatida ko’zda tutardi. Xotin kishi er qaromog’ida hisoblangan va er yagona soliq dekloratsiyasini to’ldirishi va soliq organiga topshirishi lozim bo’lgan. Xotin kishining har qanday daromadi erining daromadiga qo’shilgan, lekin bunda er qo’shimcha shaxsiy chegirma qilish huquqiga ega bo’lgan. Hozirgi vaqtda er-xotin daromadlari alohida soliqqa tortiladi. Soliqqa tortiladigan bazaga, shuningdek ko’rlarga, to’liqsiz oilalarga va uy xizmatkorlariga ehtiyoji bo’lgan, ularning xizmatlaridan foydalanadiganlarga beriladigan kichik imtiyozlar tizimi ham ta’sir ko’rsatadi. Shaxsiy chegirmalar va er-xotin uchun beriladigan imtiyozlardan so’ng nafaqa va boshqa fondlarga badallar uchun imtiyozlar ham katta ahamiyatga ega.
E shedul bo’yicha daromadlardan xizmat safarlari bilan bog’liq xarajatlar, avtomobillarga xizmat ko’rsatish xarajatlarini chegirib tashlashga ruxsat beriladi. Tadbirkorlik maqsadlarida o’z shaxsiy avtomobilidan foydalanuvchi shaxs o’z daromadlaridan avtomobilga xizmat kursatish va uning amortizatsiyasi bo’yicha joriy xarajatlarni chegirish mumkin. Uydan ishgacha yo’l xarajatlari chegirib tashlanmaydi. Buyuk Britaniyadagi norezidentlik qoidasi bo’yicha daromad solig’idan shaxsiy chegirma qilish huquqiga ega emas. Biroq, quyidagi hollarda unga imtiyozlar berilishi mumkin:
• Britaniyalik millatga tegishli bo’lgan millatlar, hamdo’stlik yoki Irlandiya Respublikasi aholisiga;
• Buyuk Britaniya yoki Angliya koloniyalari davlat xizmati apparati xizmatchilari yoki sobiq xizmatchilariga;
• Men oroli va Normandiya orollari rezidentlariga;
• ilgari Buyuk Britaniya rezidenti bo’lgan, hozirda boshqa mamlakatlar rezidentlari bo’lganlarga, faqat ularning yoki oila a’zolarining sog’lig’i bilan bog’liq sabablarga ko’ra;
• davlat xizmatchilari bevalariga;
• Buyuk Britaniya bilan soliq kelishuvlari bo’lgan mamlakat rezidentlariga. Jismoniy shaxslarning quyidagi daromadlari soliqqa tortilmaydi: natural ko’rinishda beriladigan, faqat o’z oluvchilari foydalanishi mumkin bo’lgan va pul ko’rinishida qaytarib berilmaydigan nafaqalar; milliy jamg’arma sertifikatlari bo’yicha foizlar; nogironlarga nafaqalar; stipendiyalar, talabalarga nafaqalar; ishsizlik, kasallik, onalik bo’yicha (ya’ni ijtimoiy sugurta tizimida to’lanadigan) nafaqalar va boshqalar. Buyuk Britaniya soliq qonunchiligida boshqa davlatlardagi kabi shaxsiy daromadlar 2 ga bo’linadi: yollanib ishlashdan mehnat haqi ko’rinishida va investitsiyadan daromadlar. Investitsiyadan olinadigan daromadlarni soliqqa tortish bazasiga foizlar, dividendlar va sof renta to’lovlari kiradi. Kapital o’sishi daromad solig’iga tortilmaydi. Kapitaldagi ulushli ishtirokdan olinadigan dividendlar daromad solig’iga tortiladi, lekin, bu ulushni sotishdan olinadigan daromad bunday soliq bazasiga kirmaydi. 1965 yilgacha bu daromadlar umuman soliqqa tortilmagan, 1965 yildan kapital o’sishiga maxsus soliq joriy qilindi. 1982 yildan boshlab kapital o’sishi ko’rinishidagi daromad inflyatsiya uchun chegirmalarni ajratgandan so’ng hisobga olinadi. Manbada undirish tizimidan foydalanilmagan hollarda soliq to’lovchi o’z kutilayotgan daromadi haqida soliq inspektoriga ariza beradi, soliq inspektori soliq to’lovchi deklaratsiyasi va uning ilovalaridan ma’lumotlar asosida daromad solig’i hisobini olib boradi. Soliq yil davomida 4 ta teng ulushlarda to’lanadi. Soliq yili oxirida haqiqatda olingan daromadlar summasi aniqlanib, daromad solig’ining yakuniy hisob-kitobi tuziladi.
Ortiqcha to’langan soliq summasi soliq to’lovchiga qaytarib beriladi, kam to’langan bo’lsa, undirib olinadi. Fuqarolar ish haqidan boshqa daromadlar olmaydigan hollarda besh yilda bir marta
deklaratsiya to’ldiradilar. Dastlab doimiy ishga kirayotgan paytda deklaratsiya rasmiylashtiriladi. Bu soliq to’lovchining statusini aniqlovchi (sh.j. oilaviy ahvolini) barcha holatlarni belgilab olish uchun qilinadi. Bu ma’lumot asosida soliq xizmati soliq to’lovchi va ishchi beruvchiga shifrlangan hujjat hisoblangan, kodlangan xabarnoma jo’natadi. Oilaviy soliq to’lovchilar deklaratsiyalari “V” (er-xotin uchun) va “N” (yakka shaxs uchun) belgilariga ega bo’ladi. Daromad solig’i jami yillik daromadni hisobga olgan kumulyativ asosda hisoblab chiqiladi va shu asosda yig’ib olinadi. Agar oldin to’langan soliq hisobga olib bo’lingan bo’lsa yoki imtiyoz qo’llanilmaydigan darajada kichik bo’lsa, u holda foydalanilmagan imtiyozlar keyingi hafta uchun kelgusi soliq hisob-kitoblar uchun o’tkaziladi. Shuning uchun butun yil davomida to’lovlarning qat’iy hisobini olib borish lozim. Agar bu ish to’g’ri amalga oshirilsa, soliq to’lovchi yil oxiriga soliqning mos ulushini to’laydi va murakkab qayta hisoblashlar talab qilinmaydi. Bu tizimning afzalliklari bilan birga o’ziga xos kamchiliklari ham bor. Har bir soliq to’lovchi butun yil davomida har haftalik soliq hisob-kitoblarini yozma ravishda yuritishi shart, bu esa ma’muriy jihatdan ancha qimmatga tushadigan operatsiya hisoblanadi. Soliq to’lovchi oilaviy ahvolining o’zgarishi ham vaziyatni qiyinlashtiradi. Bu holda o’zgarish haqida deklaratsiya boshqarmasiga xabar berib, shifrini o’zgartirish zarur bo’ladi. Aholidan undiriladigan to’g’ri soliqlar ichida merosdan soliqlar ham amal qiladi (interitanee tax). 1986 yilgacha u kapitalni o’tkazishga soliq(capital transfet tax) deb, undan oldin esa;
mulk solig’i (estate duty) deb atalgan. Nomi o’zgargani bilan uning asl mohiyati o’zgarmay qoldi. U ko’p miqdordagi hadyalardan undirilmaydi (agar hadya qiluvchi hadya paytidan keyin 7 yil davomida vafot etmasa).
Bunday operatsiyalar, ya’ni mulk egalarining o’zgarishi davlat solig’i qonunchiligida soliqqa tortishdan asosan ozod qilinadigan operatsiyalar hisoblanadi. Soliq mulkni berish paytida undirilmaydi. Soliq stavkasi mulk qiymatining 200 000 f.st. dan oshadigan qismidan 40% qilib belgilangan. Britaniya soliq ma’muriyati 2 asosiy xususiyatga ega. Birinchidan, uning qanday ishlashini tushunuvchi kishilar ko’p emas, ikkinchidan, uning xizmat ko’rsatishi juda qimmat. Amerikaliklar soliq inspektsiyalariga yiliga bir marta murojaat qiladilar. Angliyalik soliq to’lovchilar esa, ular bilan 4 marta uchrashishga majbur. Bu shu bilan izohlanadiki, soliqqa tortishning shedullar bo’yicha amalga oshirilishi va soliqni o’tgan yil asosida hisoblash yuqori malakali ekspertizani talab qiladi. Angliyaliklar faqat soliq deklaratsiyasini to’ldiradilar va jo’natadilar, ularning soliqlari qanday hisoblanganini tekshirish imkoniga ega bo’lmaydilar, shundan so’ng soliqni to’lashga chek oladi xolos. Buyuk Britaniyada soliqlarni yig’ish harajatlari soliq tushumlarining 2 foizini tashkil qiladi, bu Shvetsiya yoki Kanadadagidan 2 marta, AQSh dagidan 4 marta ko’pdir. Bunda soliq organlaridagi shtatlar soni AQSh da Buyuk Britaniyadagidan 2 marta kam, soliq to’lovchilar soni esa 4 marta ko’pdir.