Tuzilishi Reja: Buyuk Britaniya soliq tizimi va uning o’ziga xos xususiyatlari

3. Kompaniyalarni soliqqa tortish
Korporatsiya solig’i, ya’ni kompaniyalarning daromad solig’i Buyuk Britaniyada 1965 yilda joriy qilingan. 1965 yilgacha ular jismoniy shaxslar bilan teng soliqqa tortilgan va bunga qo’shimcha 15% li foyda solig’ini to’laganlar. Buyuk Britaniyada 1965 yildan 1973 yilgacha amal qilgan korporatsiya solig’ining klassik tizimi o’rniga imputatsion tizimi deb ataladigan (imputation system) korporatsiya solig’ini undirish tizimi vujudga keldi. Korporatsiya solig’i rezident kompaniyalarning butun soliq yili davomida olgan foydalariga qo’llaniladi. Angliya soliq qonunchiligi “kompaniya” tushunchasiga quyidagilarni kiritadi: korporativ organlar, korporativ assotsiatsiyalar (o’rtoqliklardan tashqari). Korporativ organ, agar uning faoliyati shu mamlakatda amalga oshirilsa va nazorat qilinsa, ya’ni shu erda kompaniyaning bosh ofisi joylashgan bo’lsa, rezident kompaniya hisoblanadi. Korporatsiya solig’i kompaniyalar daromadidan barcha ruhsat etilgan chegirmalarni ayirib tashlangandan so’ng undiriladi. Soliq stavkasi davlat byudjeti bilan birgalikda har yili tasdiqlanadi va kelgusi moliya yili daromadlariga qo’llaniladi. Hozirgi vaqtda 33% va 24% (kichik biznes uchun) stavkalari amal qilmoqda. Korporatsiya solig’iga tortish 12 oydan oshmaydigan hisobot davridan kelib chiqib amalga oshiriladi. Agar hisobot davri 2 moliya yiliga to’g’ri kelsa, kompaniya daromadlari 2 qismga bo’linadi va har biriga mos moliya yilidagi soliq stavkasi qo’llaniladi. Odatda soliq hisobot davri tugagandan keyin 9 oy o’tgandan so’ng to’lanadi. Imputatsion tizimga muvofiq, kompaniya olgan barcha foyda summasidan korporatsiya solig’ini to’laydi. Agar bu foyda aktsionerlar o’rtasida taqsimlansa, u holda kompaniya tomonidan to’langan soliqning unga mos qismi aktsionerlardan daromad solig’ini undirishda hisobga olinadi. Imputatsion tizim 5 asosiy xususiyat bilan harakter-lanadi:
* Kompaniya (korporatsiya) solig’ini o’zining hamma foydasi (taqsimlangan va taqsimlanmagan) dan so’ng yagona stavkada to’laydi:
* Dividendlar bo’yicha daromad solig’i manbada undirilmaydi.
* Agar kompaniya dividend to’lasa, u holda u korporatsiya solig’i hisobiga oldindan to’lovni amalga oshirishi, ya’ni aktsiyadorlar o’rtasida taqsimlanadigan foyda summasiga hisoblangan korporatsiya solig’i bo’yicha bo’nak to’lovlarini to’lashi kerak.
* Buyuk Britaniyada dividend oluvchi rezidentlarga daromad solig’ini to’lashda bo’nak to’lov summasiga chegirma qilishga ruhsat etiladi. Chegirma stavkasi shaxsiy daromad solig’ining asosiy stavkasiga bog’liq.
* Hisobot davri tugaganda kompaniya tomonidan korporatsiya solig’i bo’yicha to’langan bo’nak to’lovlari korporatsiya solig’i hisobiga, majburiyatlardan chegirib tashlanadi. Norezident korporatsiyalar, agar ular o’z filiallari yoki bo’limlari orqali Buyuk Britaniyada savdo-sotiqni amalga oshirsa, korporatsiya solig’iga tortiladilar. Bunda “savdo-sotiq qilish” tushunchasini aniqlashda tovarning oldi-sotdi qilinishi etarli emas, balki ingliz is’temolchilariga ko’rsatish yoki sotish bo’yicha shartnomalar tuziladigan joy muhim omil hisoblanadi. Norezident kompaniyalar (Buyuk Britaniyada o’z bo’limlari orqali savdo-sotiq bilan shug’ullanadigan) quyidagilar bo’yicha korporatsiya solig’iga tortiladi:
a) o’z bo’limlari orqali to’g’ridan-to’g’ri yoki bilvosita amalga oshirilgan savdo-sotiqdan olingan daromadlar bo’yicha;
b) bu bo’limlar foydalanadigan mulkka egalik huquqidan yoki mulkdan olinadigan daromadlar bo’yicha;
v) bo’limlar foydalanadigan aktivlardan olingan (kapital) sarmoya o’sishidan. Norezident kompaniya Buyuk Britaniyada olingan, kapital o’sishdan olinadigan korporativ soliqqa tortilmaydigan har qanday daromaddan bazaviy stavkada daromad solig’iga tortiladi. Norezident kompaniya taqsimlangan foydadan korporatsiya solig’ining bo’nak to’lovlarini to’lamaydi.
Kompaniyalarning soliqqa tortiladigan daromadi kompaniyaning yalpi daromadidan hisobot soliq yilida qilingan, qonunchilik tomonidan ruhsat etilgan barcha harajatlarni chegirish yo’li bilan aniqlanadi. Chegirib tashlanishi uchun bu harajatlar “joriy-harajatlar” bandiga kirishi va tadbirkorlik faoliyatida to’liq foydalanishi shart.
Quyidagi harajatlar yalpi daromaddan chegirib tashlanadi:
1. Faoliyat bilan bog’liq joriy harajatlar, shu jumladan, ishlab chiqarish bino-inshootlarini ijaraga olish (ularni sotib olish emas), ta’mirlash ishlari qiymati (o’zgartirishlar, kengaytirish va rekonstruktsiya qilish emas), valyuta kursidagi o’zgarishlar natijasida valyuta qarzlar bo’yicha yo’qotishlar, agar bu qarz “joriy harajatlar” bandiga kirsa va hokazo. Uy-joylarni ijaraga olish, noishlab chiqarish harakteridagi har qanday yo’qotishlar, imoratlarni modernizatsiyalash harajatlari, foizlar bo’yicha katta yo’qotishlar, hamkorlarning qarz majburiyatlari, turli xil yillik to’lovlar, soliq jarimalari, kapital qo’yilmalar harakteridagi harajatlar chegirib tashlanmaydi.
2. Ishlab chiqarish ehtiyojlardan kelib chiqib, ishchi va xizmatchilarni bo’shatishda to’lanadigan kompensatsion to’lovlar, kadrlarni texnik va malakaviy qayta tayyorlash harajatlari, mukofotlari va sovg’alar ko’rinishidagi to’lovlar.
3. Kompaniyaning moliyaviy masalalari bo’yicha yuridik maslahatlarga ketadigan harajatlar, buxgalteriya hisobi bo’yicha xizmatlar uchun to’lovlar, ishlab chiqarish faoliyati bilan bog’liq transport harajatlari.
4. Litsenziya to’lovlari va shunga o’xshash to’lovlar, shuningdek kelgusida foyda olish bilan bog’liq to’lovlar, masalan: bir necha yildan so’ng hosil beradigan qishloq xo’jalik ekinlari uchun qilinadigan harajatlar, natsionalizatsiya o’tkazilmasligini kafolatlovchi siyosiy partiyalarga to’lovlar (siyosiy partiyalarga to’lanadigan boshqa har qanday to’lovlar chegirib tashlanmaydi).
5. Kompaniya hamkorlariga va xorijiy sheriklariga qilinadigan ko’ngil olish harakteridagi vakillik harajatlari (agar ular tadbirkorlik maqsadlarida qilinmasa) ma’lum chegarada; reklama harakteridagi sovg’alar; (10 f.s. qiymatida oziq-ovqat, ichimlik va tamaki mahsulotlaridan tashqari); kompaniya mahsuloti namunalari ko’rinishidagi sovga harajatlari; (har bir sovga oluvchi uchun sovg’a harajatlari 1 yilda 10 f.s. dan oshmasligi zarur).
6. Xayriya maqsadlarida xizmat ko’rsatishga jalb qilingan xodimlarning haqi uchun harajatlar, shuningdek (1987 yildan) o’qituvchilar ishi uchun harajatlar.
7. Ta’mirlash uchun asbob-uskunalarga ketadigan harajatlar sotib olish chog’ida chegirilmaydi. Lekin bu harajatlar agar joriy harajatlarga kiritilsa yoki sotib olish paytida ta’mirlashni bekor qilishga ob’ektiv sabablar bo’lsa, chegirib tashlanadi.
8. Ish haqi, suv ta’minoti, elektr energiyasi, gaz, yoritish, pochta jo’natmalari, isitish, telefon, kantselyar tovarlar uchun harajatlar, agar ular ishlab chiqarish maqsadlarida to’liq o’zlashtirilsa yoki qisman amalga oshirilsa (bunday hollarda qisman chegirma beriladi).
9. Xayriya fondlariga badallar va xayriyalar. Bu harajatlar bo’yicha chegirmaning yuqori darajasi oddiy aktsiyalar bo’yicha to’lanadigan dividendlar summasining 3% ni tashkil etadi.
10. Tijorat va notijorat zararlar.
11. Foizlar, ijara va patent to’lovlar bo’yicha daromad-lardan kompaniyadan manbada undirilgan daromad solig’i, bunday to’-lovlarni amalga oshirishda kompaniyadan undirilgan daromad solig’idan chegirib tashlanadi.
12. Hisobot davrida hisobdan chiqarilgan muddati o’tgan qarz-lar, (faqat tijorat harakteridagi qarzlar). Ilmiy tadqiqot ishlariga harajatlar to’liq chegirib tashlanadi. Shimoliy dengizda neft qazib oladigan kompaniyalar uchun maxsus soliqqa tortish tartibi o’rnatilgan. Bu kompaniyalar neft korporatsiyalar solig’ini 75% stavkada to’laydilar. Shu bilan birgalikda ular umumiy korporatsiya solig’ini ham to’laydilar.
Buyuk Britaniya kompaniyalari kapitalning o’sishidan soliqni ham to’laydilar. Norezident kompaniyalar bu soliqni to’lamaydilar. Is’temolga solinadigan soliqlar orasida qo’shilgan qiymat solig’i (QQS) katta rol o’ynaydi. Buyuk Britaniyada bu soliq 1973 y 1 apreldan joriy etilgan. Qo’shilgan qiymat solig’i Moliya vazirligining Bojxona bojlari va aktsizlar Boshqarmasining ixtiyoriga berilgan. Tadbirkor har chorakda soliq deklaratsiyasini to’ldiradi va soliq summasini bu boshqarmaga o’tkazadi yoki ortiqcha to’langan summani qaytarib oladi. Deklaratsiya chorak tugaganidan so’ng bir oy muddatda jo’natiladi. Vazirlik bilan kelishilgan holda bu muddat 7 kunga uzaytirilishi mumkin. Boshqarma, shuningdek, import qilinayotgan tovarlar, tamaki, alkogol ichimliklar, o’yinlar biznesi bo’yicha aktsizlar va yig’imlar uchun ham javobgar hisoblanadi. Ichki daromadlar Boshqarmasi (bu boshqarma barcha to’g’ri soliqlar uchun javobgardir) bilan ushbu boshqarma o’rtasida axborot almashinuvi sohasida ishonchli aloqalar o’rnatilgan. Garchi soliqni undirish o’z-o’zini soliqqa tortish tamoyili bo’yicha amalga oshirilsada, Bojxona bojlari va aktsizlar Boshqarmasi xizmatchilari 1 yildan 9 yilgacha oraliqda muntazam tekshiruvlar olib boradilar. Yirik tadbirkorlar uchun har oyda tekshirish o’tkazilishi mumkin. Barcha hujjatlar 6 yil saqlanishi shart. Kompyuter texnikasining keng yoyilishi bilan bu sohada Moliya vazirligi bir qancha imkoniyatlarga ega bo’ldi. Bojxona bojlari va aktsizlar Boshqarma xizmatchilari mijozlar foydalanadigan kompyuterlar kirishlari, bu kompyuterlarda ishlashlari mumkin (axborotlarni tekshirish maqsadida), shuningdek, ular tekshirilayotgan firma xodimlari ko’magidan foydalanish huquqiga ega. Yiliga 22100 f.st.dan yoki chorakda 7500 f.st.dan oborotga ega bo’lgan yoki shu miqdordagi oborotni mo’ljallayotgan tadbirkorlar qo’shilgan qiymat solig’ini to’lash uchun Boshqarmada ro’yxatdan o’tishlari shart.
Agar tadbirkor o’z oborotining ro’yxatdan o’tish uchun zarur bo’lgan summadan kam bo’lishini taxmin qilsa, u 30 kun muddatda ro’yxatdan o’tkazishni bekor qilishni so’rab, soliq organiga murojaat qilish huquqiga ega. Tovarlar va xizmatlar hisobi ro’yxatdan o’tgan vaqtdan boshlab, choraklar bo’yicha amalga oshiriladi. Soliq deklaratsiyasi o’zini-o’zi soliqqa tortish tamoyiliga binoan to’ldiriladi. Chorak oxirida soliq xizmati soliq deklaratsiyalari shakllarini to’ldirish uchun yuboradi, ular chorak tugagandan so’ng 30 kun muddatda boshqarmaga qaytarilishi zarur. Bojxona bojlari va aktsizlar Boshqarmasi deklaratsiyalarni bir yilda bir marta to’ldirilishiga ham ruhsat berishi mumkin, xususan, imkoniyatlari soni cheklangan kichik biznes korxonalari uchun ko’zda tutilgan bo’lib, ular uchun har bir chorakda deklaratsiyalar to’ldirish katta qiyinchilik tug’diradi.
Shuningdek, soliq deklaratsiyalarini har oyda to’ldirish ham ko’zda tutiladi. Agar ro’yxatga olingan shaxs boshqarmaga ortiqcha to’langan soliqlarni qaytarish bo’yicha tez-tez murojaat qilishiga majbur bo’lgan hollarda bu usul qulay hisoblanadi. Odatda, doimiy eksport va boshqa operatsiyalarni amalga oshiradigan va nollik stavkada soliqqa tortiladigan shaxslar uchun oylik deklaratsiyalar topshirish qulaydir. Agar to’lov bank o’tkazmalari orqali amalga oshirilsa, vazirlik soliqni to’lash bo’yicha barcha texnik operatsiyalarni tugallash uchun qo’shimcha muddat (7 kun) beradi. Bojxona bojlari va aktsizlar Boshqarmasiga o’tkazilishi kerak bo’lgan soliq summasini hisoblashda soliq to’lovchi tomonidan tovarlarni sotib olishda to’langan soliq summasini chegirib tashlash va hosil bo’lgan farqni to’lashga ruhsat beriladi. Agar biror chorakda chegiriladigan summa katta bo’lib, to’lanishi kerak bo’lgan soliq summasidan oshib ketsa, boshqarma bu farqni deklaratsiya olingandan keyin 10 kun muddatda qaytarib beradi.
Odatdagi sotuv hajmidan qo’shilgan qiymat solig’ini hisoblashda hisobot davridagi etkazib berishlar (mijozlardan keladigan kassa va hisob-kitob tushumlari emas) asos qilib olinadi. Bunda schet-fakturalar, ya’ni kengaytirilgan yuk xatlari asos bo’lib xizmat qiladi. Shuning uchun, o’z mahsuloti uchun to’lovni olmasdan turib tadbirkor boshqarmaga soliq to’lashga majbur bo’lib qolishi mumkin. Qo’shilgan qiymat solig’i bo’yicha tadbirkorlar va soliq organlari o’rtasida yuzaga keladigan bahsli masalalar mustaqil organ sifatida ushbu maqsadlarda maxsus tashkil etilgan tribunalda arizalarga ko’ra hal qilinadi. Agar masalaning echimi topilmasa, ish Oliy Sudga oshiriladi.
Buyuk Britaniya va Evropa Ittifoqi qonunchiliklar orasidagi bahsli masalalar paydo bo’lsa, ish Strasburgdagi Evropa Sudida ko’rib chiqiladi. Qonunchilikda turli hil qonunbuzarlik, xususan, ma’lum jinoiy harakatlar uchun yolg’on ma’lumot va ko’zbo’yamachilik, ro’yxatdan o’tishning kechiktirilishi, qo’shilgan qiymat solig’ini to’lash maqsadalarida ruhsat qilinmagan hujjatlar chiqarish (ro’yxatga olish muddatidan oldin), soliq majburiyatlarini rasmiylashtirish bilan bog’liq qonunbuzarlik uchun, belgilangan qoidalarni buzganlik uchun, jinoiy va boshqa javobgarlik choralari ko’zda tutiladi. Misol uchun jinoiy hatti- harakatlar uchun ishning holatiga qarab, soliq summasining 3 karrasi miqdorida jarima to’lash shuningdek, 6 oydan 7 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. Ro’yxatdan o’tishning kechiktirilishi uchun soliq summasining 30% i miqdorida jarima ko’zda tutilgan. qonunga xilof ravishda soliq undirish uchun ham xuddi shunday jarima to’lanadi. Buyuk Britaniya qonunchiligida, qo’shilgan qiymat solig’i olinadigan shaxslar belgilab qo’yilgan. Bular, asosan tovarlar va xizmatlarni sotuvchi shaxslar hisoblanadi. Hozirgi vaqtda mamlakatlarda qo’shilgan qiymat solig’ining 3 ta stavkasi amal qilmoqda -0; 8; va 17,5 %. Nol stavka 17 guruhdagi tovar va xizmatlar shu jumladan: oziq-ovqat mahsulotlari; suv ta’minoti va kanalizatsiya xizmatlari; kitoblar; ko’rlar va nogironlar uchun nafaqalar; uy-joy binolari qurish; yoqilgi va isitish; qo’riqlanadigan binolar; xalqaro xizmatlar; transport, harakalanuvchi-uy va qayiq-uy; oltin; qimmatli qog’ozlar; dori-darmon; eksport; xayriyalar; kiyim-kechak va oyoq kiyimlariga qo’llaniladi. 8 foizlik stavka bo’yicha notijorat korxonalar va tashkilotlarni yoqilg’i va elektr energiya bilan ta’minlash xizmatlari soliqqa tortiladi. Qo’shilgan qiymat solig’idan ozod qilinadigan tovarlar va xizmatlar guruhlari ham mavjud. Bularga: er; sug’urta; pochta xizmatlari; o’yin biznesi va lotereyalar; moliya; ta’lim; sog’liqni saqlash; dafn qilish xizmatlari; tred-yunion va professional jamiyatlar musobaqalari; san’at mahsulotlari.
Qo’shilgan qiymat solig’idan foydalanish tajribalari ko’rsatdiki, bu soliqni tushunish va
uning amal qilishining soddaligi hayotda o’zini oqlamadi. Biroq, mutaxassislar fikricha, qo’shilgan
qiymat solig’i o’z samaradorligini to’liq ko’rsata olganicha yo’q.
Gerb yig’imlari-Buyuk Britaniyadagi eng qadimiy soliqlardan hisoblanib, 1694 yilda joriy qilingan. Qat’iy aytadigan bo’lsak, gerb yig’imlari hujjatlarga solinadigan soliq (bitimlarga ham emas, shaxslardan ham emas). 1891 yilda qabul qilingan va ba’zi o’zgarishlar bilan haligacha amal qilayotgan qonun bo’yicha, bu soliq shaxslar tomonidan fuqarolik-huquqiy bitimlarni rasmiylashtirishda undiriladi. Deyarli barcha tijorat va yuridik hujjatlarida bu soliqning to’langanligini tasdiqlovchi maxsus shtamp bo’lishi shart. Ba’zi hollarda gerb yig’imlari stavkalari qat’iy summalarda (25 pensdan 2 f.st.gacha) belgilanadi, boshqa hollarda bitimdagi mulk qiymatidan ma’lum foizlarda undiriladi. Masalan mulkchilik huquqini boshqaga berish to’g’risidagi hujjatlar, agar mulk qiymati 60000 f.st.gacha bo’lsa, gerb yig’imidan ozod qilinadi. Agar mulk 60000 f.st.dan yuqoriga baholansa, mulk qiymatining 1% i miqdorida gerb yig’imi undiriladi. Qimmatli qog’ozlar bo’yicha bitimni ro’yxatdan o’tkazishda, qimmatli qog’ozlar uchun to’langan summaning 0,5 % i undiriladi.