Klinik o’lim: qon aylanishini butunlay to’xtashidan keyin, nafas va markaziy nerv sistemasini funksional aktivligini yo’qolishi bilan qayd qilinadi. O’pkalarni ishlashini to’xtashidan so’ng almashinuv jarayonlari keskin susayadi, lekin anaerob glikoliz hisobiga to’liq to’xtamaydi. Shu sababli klinik o’lim holatidan qaytarish mumkin, uni davomiyligi nafas va qon aylanishini to’liq to’xtashidan keyingi bosh miyani yashashi bilan bog’liq bo’ladi.
Shu o’rinda miya va biologik o’lim tushunchalarini eslatib o’tish mumkin.
“Miya o’limi” holati (dekortikatsiya) - miya yarim sharlarini orqaga qaytmas zararlanishida qayd qilinadi. Lekin erta davrlarda (klinik o’limni birinchi soat va kunlarida) bu tashxisni qo’yish juda murakkab.
Biologik o’lim umumlashtirilgan ko’rinishda xayotiylikni orqaga qaytmas buzilishida aniqlanadi. Uni ob’yektiv belgilari bo’lib gipostatik dog’lar paydo bo’lishi ko’rsatadi, xaroratni tushishi va murda tanasia mushaklarni qattiqlashishi aniqlanadi. Ko’pincha potensial sog’lom odamlarda tez o’lim holatlarida bosh miyani o’rtacha yashashi 3 daqiqani tashkil qiladi. Undan so’ng bosh miyada orqaga qaytmas o’zgarishlar yuzaga keladi. Halok bo’lishni erta davrlarida o’limni barcha turlarida uchta klinik belgilar triadasi aniqlanadi; nafasni yo’qolishi (apnoe), qon aylanishini to’xtasht (asisitoliya), hushini yo’qolishi (koma).
Spontan nafasni to’liq to’xtashi (apnoe) vizual aniqlanadi – nafas ekskursiyasini yo’qligi bilan. Apnoeni vizual diagnostikasi reanimatologdan kuchli diqqatlilikni, aniq va tez harakatni talab qiladi. To’liq obturatsiya tashhisi sun’iy nafasni bosim ostida berganda o’tmasligida qo’yiladi. Nafas yo’llarini o’tqazuvchanligini shoshilinch tiklash quyidagi harakatlarni bajarish bilan erishiladi: bemor qulay holatda yotqiziladi; boshini orqaga qilinadi, o’pkaga havo yuborishga harakat qilinadi. Yurak urishini to’xtashi simptomiga – son va uyqu arteriyalarida puls yo’qolishiga asoslanadi. Puls yo’qligi – yurakni yopiq massajiga o’tishga belgi hisoblanadi. Yurak va nafas faoliyatini tiklanish zahotiyoq miya va organizmni sovutish choralariga o’tiladi, ya’ni miyani va a’zolarni gipoksiyaga chidamliligini oshiruvchi dorilarni yuboriladi.
Xulosa qilish murakkab, agarda reanimatsion muolajalardan so’ng qon aylanishi tiklansa-yu, lekin xushiga kelmasa, sun’iy nafas berish davom ettiriladi. Jonlantirishni erta bosqichlarida “miya o’limi” haqida gapirish murakkab, shu sababli reanimatsion muolajalarni davom ettirish lozim. Koma xolatini 6 soatdan uzoq davom etishida miya faoliyatini to’liq tiklanishiga umid kamayadi; chuqur komada 24 soatdan keyin keskin kamayadi; 48 soatdan keyin yo’qoladi.
